Roparz Hemon

Roparz Hemon
Anv ofisiel	Louis Paul Nemo
Anv pluenn	Roparz Hemon Pendaran Gawain
Obererezh	Embanner Geriadurour Kelaouenner Kazetenner skingomz Kelenner Skrivagner Troour Yezhour
Ganedigezh	D'an 18 a viz Du 1900 e Brest, Bro-Leon, Breizh
Marv	D'an 29 a viz Mezheven 1978 e Dulenn,  Iwerzhon
Yezh skrivañ	Brezhoneg, Galleg, Saozneg
Luskad lennegel	Gwalarn
Oberennoù pennañ
A historical morphology and syntax of Breton Alanig an tri roue Al laer avel An aotrou Bimbochet e Breizh An tri boulomig kalon aour Barzhonegoù Diamantoù Keroulaz Geriadur istorel ar brezhoneg Ho kervel a rin en noz Kleier eured Mari-Vorgan Nenn Jani Santez Dahud Tangi Kerviler Ur Breizhad oc'h adkavout Breizh
Traoù ouzhpenn
Amourousted eun den koz (Studiadenn) An dud am eus anavezet An ti a drizek siminal Ar c'horf dindan dreid va zad-kozh Ar Varn diwezhañ (Studiadenn) C'hoariva Cours élémentaire de breton Danevelloù Dictionnaire breton-français et français-breton Distagadur ar brezhoneg Eñvorennoù Gaovan hag an den gwer Geriadurig an troioù-lavar poblel Gwarizi vras Emer Kontadennoù an amzer-vremañ La destruction de Jérusalem (studiadenn) La langue bretonne et ses combats Meurlarjez Teñzor ar gwenedeg Trois poèmes en moyen breton (studiadenn) Ur prenestr a oa digor Viktor ha Petronilh (diechu) War ribl an hent Yezhadur berr ar brezhoneg Yezhadur istorel ar brezhoneg
Sinadur

Roparz Hemon eo anv-pluenn Louis-Paul Nemo hag a oa ur skrivagner brezhon, bet ganet e Brest d'an 18 a viz Du 1900, hag aet da Anaon d'an 29 a viz Mezheven 1978 e Dulenn (Iwerzhon). E labour zo fonnus ha bet eo bet barzh, dramaour, embanner, geriadurour, kelaouennour, kazetenner skingomz, kelenner, romantour, troour ha yezhour.

Roparz Hemon zo gwelet evel skrivagner meur an XX^vet kantved, "an hini en deus graet ar muiañ evit ar brezhoneg en ugentved kantved" hervez Remont ar Porzh. Ali eo al lod vrasañ eus ar vurutellerion war al lennegezh vrezhonek evel Abeozen, Fañch Morvannou, Youenn Olier, Yann-Ber Piriou pe Lukian Raoul.

Skrivañ a reas e-doug muioc'h eget hanter-kant vloaz, adalek deroù ar bloavezhioù 1920 betek ar bloavezhioù 1970. Pleustriñ a reas kement doare skrid a zo en ur sevel oberennoù barzhoniel, c'hoariva, komz-plaen, skridvarnerezh, troidigezhioù... Ur gouizieg war ar brezhoneg hag ar yezhoù keltiek e voe ivez.

Gouestlañ a reas e vuhez a-bezh d'ar brezhoneg ha meur a ziskibl en deus bet.

Buhez

Bugaleaj, oad-krenn ha yaouankiz

Ganet e voe Louis Paul Nemo d'an 18 a viz Du 1900, en ur ranndi e niverenn 32, Grand'Rue, e Brest, ar straed Pasteur hiziv-an-deiz. Tad Louis Paul Nemo a oa un emzivad bet kavet ha kaieret Nemo gant ar velestradurezh. Hemañ a laboure er velestradurezh vrezel. An tiegezh a oa bet o chom e Brest hag e Toulon hervez amstaeloù an tad. E vamm, Julie Foricher he anv plac'h, a oa he familh eus Goueled-Leon ha skolaerez e oa eus he micher.

C'hwec'h bugel a oa en tiegezh : Marie, Louis Paul, Aimée ganet e 1902, Jean ha daou arall hag a varvas en o oad tenerañ., an holl anezho desavet en un doare bourc'hiz e galleg. Tost e chomas Louis Paul ouzh e c'hoar Aimée a-hed e vuhez ; honnezh a zeuas da vout renerez lise ar merc'hed e Brest en he oad gour.

A-vihanik e klevas brezhoneg en e diegezh dre hanterouriezh e vamm-gozh a-berzh mamm ha hini koskor an ti. Div eus ar mitizhien dreist-holl, Mari Urien ha Jeannette Omnes, o doa bet ul levezon war entan ar paotrig e-keñver ar brezhoneg pa ganent alies er yezh-se hag e lennent kontadennoù pobl dezhañ Hervez e desteni e kenskrivas gant Frañsez Vallée adalek 1915, evit resev e gelaouenn Kroaz ar Vretoned.

Louis Paul Nemo a reas e studi e lise Brest, kent mont da Bariz, da lise Sant Loeiz, evit prientiñ kenstrivadeg an École Polytechnique (“Skol Boliteknik”) e 1918. Fellout a rae dezhañ, war atiz e gerent, dont da vout ofiser a vor. Peogwir e skoas klañv e nac'has kenderc'hel gant ar mennad-se hag e krogas da studiañ ar yezhoù.

Mont a reas da Vwcle (Kembre) e 1919 evit gwellaat e anaoudegezh eus ar saozneg. War-lerc'h e tremenas ur bloavezh studi e skol-veur Leeds.

Distreiñ a reas da Vreizh evit ober e goñje. En em gavout a reas en ur rejimant kanolerion war varc'h, a-gevret gant Jakez Kerrien, e Gwened evit ober e amzer soudard.

Adalek 1922 e oa studier e skol-veur ar Sorbonne e Pariz betek bout skolveuriad war ar saozneg e 1924. D'ar c'houlz-se e oa krog da zeskiñ brezhoneg e kelc'h keltiek Pariz gant Yann-Eozen Jarl.

Anvet e voe da gelenner war ar saozneg e lise ar baotred e Brest adalek 1925 betek 1939. E-pad an abadenn neveziant e reas ur brezegenn diwar-benn “meuleudi al leziregezh” Anvet e veze “an aotrou Nemo” gant al liseidi koulz ha gant ar gelennerion arall. Anavezet e oa evel un den sioul, sekred ha dilavar.

Breiz Atao ha Gwalarn

A-gleiz da zehou : Meven Mordiern, Frañsez Vallée, Fañch Elies Abeozen ha Roparz Hemon.

Mont a reas e darempred gant emsaverion p'edo o studiañ ar yezhoù e Pariz adalek 1922. Da heul e reas anaoudegezh gant ur yoc'h mat a dud eus an Emsav, tud yaouank ha tud kozh, koulz rannvroelourion, emrenerion ha broadelourion. En e levr An dud am eus anavezet e kaver e zezrevell eus an anaoudegezh a reas gant emsaverion ha yezhourion war ar brezhoneg e Pariz pe e Breizh evel Jakez Kerrien, Yann Sohier, Jakez Riou, Emil Ernod, Frañsez Debauvais, Meven Mordiern, Tangi Malmanche, Abeozen, Jarl Priel, Youenn Drezen pe Langleiz etre an daou vrezel-bed.

Dindan an anv "Roparz Loeiz Hemon" e sinas e bennad kentañ evit Breiz Atao e 1923, “An diouganer”. Klasket en doa lakaat ur pennad a-zivout dispac'h Iwerzhon da vout embannet a-raok er gelaouenn Feiz ha Breiz, hogen diembann e chomas hennezh.

Al lesanv "Roparz Hemon" a zibabas pa vage un estlamm d'ar skrivagner ha barzh saoz Rupert Brooke, bet lazhet er brezel, er bloavezh 1915. P'edo war ar studi e oa lakaet ar skrivagner-se da studiañ. Stumm brezhonek Rupert eo “Roparz”. E anv-pluenn “Hemon” a voe ur c'hoari diwar e anv Nemo, lakaet da hañvalout breizhekoc'h war un dro ha marteze un dave da Louis Hemon, ur skrivagner eus Brest. Derc'hel a reas gant an anv-pluenn-se e vuhez-pad, koulz evit e skridoù lennegel hag evit e skridoù a yezhoniezh.

Adalek 1925 e krogas da verañ ar gelaouenn Gwalarn savet e Pariz a-gevret gant Olier Mordrel, ur stagadenn lennegel da Breiz Atao da gentañ. E brezhoneg e veze skrivet hepken. Gwalarn a zeuas da vout ur gelaouenn emren distag diouzh Breiz Atao kentizh ha 1926. Adalek 1932 e krouas Kannadig Gwalarn, a oa poblekoc'h e zanvez eget hini Gwalarn a oa uhel ha lennegel-rik.

Roparz Hemon a grogas da gelenn ar brezhoneg gant Skol dre Lizer Gwalarn, savet e 1928 pe “Brezhoneg ar vugale” d'ar memes bloavezh. Dre hanterouriezh Gwalarn e savas un dastumad testennoù aes evit an deraouidi anvet “Levriou pemp gwenneg”, skrivet en ur brezhoneg eeun.

Adalek diwezh ar bloavezhioù 1920 ez ae ingal da gendalc'hioù ar Bleun-Brug a-benn arvestiñ ouzh ar pezhioù-c'hoari savet gant Tangi Malmanche pe veleion 'zo, a-benn o diverrañ evit Gwalarn. Enno e reas anaoudegezh gant tud eus an emsav kristen evel Yann-Vari Perrot ha Maodez Glanndour. Daoust dezhañ bout neptu a-fet relijion e komprenas Roparz Hemon e oa katoliked dreist-holl eus lennerion ar brezhoneg. Klask a reas skignañ e levrioù evit ar vugale er skolioù kristen, o vout ma oa an darn vrasañ eus lennerion Gwalarn mistri-skol en deskadurezh katolik. Adalek 1937 e kemmeskas e oberenn "Brezhoneg ar vugale" gant ar striv renet gant Remont ar Porzh eus ar Bleun-Brug, evit lakaat brezhoneg er skolioù kristen dindan anv "Ar Brezhoneg er skolioù".

An eil Brezel-Bed

Roparz Hemon e-kerzh an eil Brezel-bed.

Enrollet el lu gall e voe lakaet da servijout e kreizenn jubennourion an arme en Auxi-le-Château (Pas-de-Calais). Gloazet e voe e penn-kentañ ar brezel gant ur strinker-tan e Crécy-en-Ponthieu (Arondisamant Abbeville, er Somme), d'an 23 a viz Mae 1940. Prizoniad e teuas da vout d'ar 24 a viz Mae 1940 ha kaset da ospital Saint-Riquier (Somme). Toullbac'het e voe e kamp Alexisdorf hag en unan arall e-tal Berlin e-men e veze tolpet Brezhoned gant Alamaned a-benn o lakaat da labourat a-enep Bro-C'hall.

Distro da Vreizh e kendalc'has da verañ Gwalarn. Meur a gelaouenn a roas lañs dezho e-pad ar brezel : ar gelaouenn Sterenn savet e 1940, un dastumad skridoù lennegel pe skiantel, hag ar gelaouenn Arvor a savas e 1941, ur gelaouenn divyezhek er penn-kentañ, hag e brezhoneg hepken buan-kenañ, graet evit an holl, e doare kent Kannadig Gwalarn a oa aet da get en abeg d'ar brezel. Er gelaouenn Arvor e skrivas meur a bennad enep-yuzev dre an anv-pluenn "Pendaran".

D'ar 1^añ a viz Kerzu 1940 e sinas a-gevret gant Markiz an Estourbeillon ha Frañsez Jaffrennou ur reketig anvet Placet au Maréchal Pétain, Chef de l’État Français ("Plased d'ar marichal Pétain, Arlevier ar Stad-C’hall") evit ma vije kelennet ar brezhoneg er skolioù.

Distrujet e voe e ranndi e Brest gant ur vombezadeg da zeiz Lun Fask 1941 en 12, plasenn La Tour d'Auvergne. Dilojañ a reas da Wengamp da gentañ, d'ar 7, straed ar Salioù. War-lerc'h ez eas da Roazhon da vevañ adalek ar 1añ a viz Gouere 1941. Gant distrujadenn e ranndi e Brest e kollas ur paot-mat a oberennoù en doa skrivet kent, notennoù yezhadur hag all.

Roparz Hemon en L'Heure Bretonne - 13 a viz Even 1942

Skingomz

Dont a reas da vout speaker war Radio Roazon-Breiz ma teuas da vout rener da-c'houde. Labourat a rae dindan veli an Alamaned ken a-fet melestradurezh, ken a-fet kealiadurezh. Er skingomz-se e reas an abadennoù brezhonek kentañ. Sevenadurel-rik e oa an abadennoù-se. E-touesk ar pezhioù-c'hoari a ginnigas war gwagennoù Radio-Roazon e voe skignet unan eus e oberennoù : Roperzh Emmet. Paeet e oa e labour gant ar Propaganda Staffel.

Peurunvan

D'an 8 a viz Gouhere 1941 e kemeras perzh en un emvod a-benn peurunvaniñ doare-skrivañ ar brezhoneg. Se a oa diwezh ul luskad kroget un nebeud bloavezhioù kentoc'h, gant ar re a veze graet "peurunvanerien" anezho. En emvod en em gavas tud hag a oa boazet d'ober gant doare-skrivañ Emgleo ar Skrivagnerien, savet e 1908 gant Frañsez Vallée, evel Frañsez Kervella, Yann-Vari Perrot, Pêr Bourdellez, Fañch Elies Abeozen ha tud hag a oa boazet d'ober gant doare-skrivañ hengounel eskopti Gwened evel Loeiz Herrieu, Roperzh ar Mason pe ar yezhour an tad Le Goff. Un emglev a voe kavet dindan anv ar skritur peurunvan ha kerkent ha diwezh ar bloavezh 1941 e voe aotreet ar skolioù d'ober un eurvezh brezhoneg bep sizhun, e-maez an eurvezhioù ret. Buan a-walc'h etre 1941 ha 1942 e voe graet gant ar skritur peurunvan-se gant an emsaverion.

Dont a reas Roparz Hemon da vezañ rener ar Framm Keltiek, ur bloaz war-lerc'h e grouidigezh e miz Here 1941 gant Leo Weisgerber, un aozadur sevenadurel a vode arzourion, furcherion, enklaskerion...Ar savadur-se a hañvale bout levezonet gant an Deutsche Forschungsgemeinschaft ("Fondezon alaman evit an imbourc'h", un doare CNRS alaman).
Evel ma tiskouezas fichennoù-titouriñ laosket gant an SD alaman hag adkavet gant an Amerikaned e Roazhon e 1944-1945 e kenlabouras gant an Alamaned ez-politikel en ur gemer perzh e savidigezh an teuliadoù a-enep ar prefed François Ripert.

E dibenn ar brezel e tec'has eus Roazhon war-du Alamagn en ur c'harr-samm gant broadelourion arall d'an 2 a viz Eost 1944. Lakaet e voe harz warnañ e dibenn miz Meurzh/deroù miz Ebrel 1945 gant ur ged soudarded stadunanat nepell diouzh Limburg an der Lahn (Hessen). Toullbac'het e voe e Rheinbach (Nordrhein-Westfalen) kent bezañ kaset da Lille gant pennadurezhioù gall ar mare.

Prosez gant lez-varn an Dieubidigezh

E fin ar brezel e voe rebechet outañ e skridoù enepgall hag enepyuzev. Adalek 1931 e oa pellaet diouzh lod eus e skridoù bet embannet etre 1923 ha 1929.

Harzet e voe, ha prosez a voe da-heul dre m'en devoa taget « surentez diavaez ar Stad ». Ar brezegenn-damall a spisa ar pezh a zisklêrias Roparz Hemon evit e zagañ hag e lakaat da vout anavezet evel den kablus : "Emziskleriañ a ran a-du, nemetken war an dachenn sevenadurel a zo hon re, gant ur c'henlabour leal gant ar pobloù a gizell an Europa Nevez dindan va daoulagad e-pad un emvod foran eus ar Framm keltiek e Roazhon.".

Goude ur bloavezh toull-bac'h a ziarbenn e prizon Jacques Cartier e Roazhon e krogas e brosez d'ar 15 a viz Meurzh 1946. En em zifenn a reas en ur lavarout e oa ur gouizieg ha n'en doa obererezh politikel sirius ebet, ha neuze levezon, pa oa dalc'het Bro-C'hall gant an Alamaned ha difennet eo bet gant miliadoù a Gelted tramor o doa komzet en un doare mat anezhañ. Ne voe ket barnet evit ar prosez a dreitouriezh a oa bet savet enep dezhañ hogen kondaonet e voe d'ar 31 a viz Mae 1946 d'un divri vroadel e-pad dek bloavezh.

Diwar-neuze e kollas e statud a gelenner en deskadurezh-Stad.

Harlu en Iwerzhon

Roparz Hemon en harlu.

Dreistbevañ a reas un nebeud amzer e Pariz ha mont kuit a reas da Iwerzhon e miz Gouhere 1947, ma labouras evit an Institute for Advanced Studies (“Savadur an imbourc'hioù araokaet”) evel kelenner hag enklasker war ar brezhoneg. Mont a rae da labourat er School of Celtic Studies (“Skol ar studioù keltiek”), en Institute for Advanced Studies, en 10 Burlington Road e Dulenn. Bevañ a reas e-pad meur a vloavezh en ti lec'hiet en 12, Norwood Park Ranelagh e Dulenn. Gant ur Breizhad yaouank, Anton ar Roue e anv, e veve eno. Biskoazh ne zistroas da Vreizh.

War-lerc'h ar brezel e chomas Roparz Hemon meur a vloavezh hep ober tra pe dra a-fet Emsav. E 1951 e tivizas diazezañ ur strollad nevez, stag ouzh ar C'hendalc'h Keltiek. Dre ul lizher deiziadet d'ar 24 a viz Gwengolo 1951 en doa goulennet an emsaver gant danvez izili Skourr Breizh ar C'hendalc'h Keltiek en em vodañ e Gwengamp d'an 3 a viz Du, e ti Vefa de Bellaing. Meur a emsaver en em gavas en emvod-se, war galv Roparz Hemon, evel Marsel Klerg, Pêr Denez, Maodez Glanndour, Ronan Huon, Roperzh ar Mason, da lavarout eo rummad nevez an emsaverion. Roparz Hemon n'edo ket en emvod-se, met dre e baeroniezh e voe roet lañs d'ul luskad nevez en Emsav.
Hervez testeni Per Denez hag Alan Heussaf, ne glaskas ker Roparz Hemon kaout ur vuhez sokial en Iwerzhon hag e reas nebeud a veajoù er-maezh Dulenn. Beuzet gant al labour skol-veur hag an hini war an embann e brezhoneg, ne voe ket prest da resev tud na ouient ket komz e brezhoneg. Ingal e veze degemeret an dud bet liammet gant ‘’Gwalarn hag Al Liamm evel Arzel Even, Ronan Huon, Per Denez. Darempredoù a veze gant an harluidi all en Iwerzhon : Alan Heusaff, Yann Goulet, Neven Henaff.

Marv

Roparz Hemon a varvas da heul un hir a gleñved. Abaoe meur a vloavezh e oa pareet gant seurezed e klinikenn e Dun Laoghaire. Mervel a reas gant krign-bev ar bouzelloù d'an 29 a viz Mezheven 1978 e ospital Sant-Visant e Droichead na Dotra dres goude bezañ klozet Geriadur istorel ar brezhoneg en ur reizhañ ar pajennoù diwezhañ war e wele ospital.

Interet e voe e bered Sant-Varzhin e Brest (karrezenn 19, renk 3 ha bez 2 adalek ar biz), gant bezañs ur bern emsaverion ha dre lidoù broadel brezhon ha prezegennoù e brezhoneg.

Kealioù hag obererezh

Gwalarn

E 1925 e savas Roparz Hemon ar gelaouenn Gwalarn, gant ar pal krouiñ ul lennegezh wirion evit ar brezhoneg. Gant Olier Mordrel en doa savet, da gentañ, ur stagadenn lennegel d'ar gelaouenn Breiz Atao, renet gant ar Strollad Broadel Breiz. Dont a reas ar gelaouenn lennegel Gwalarn da vezañ distag er bloaz war-lerc'h. Chom a reas rener ar gelaouenn betek 1945 ha delc'her da lakaat anezhi da zont er-maez bep daou viz ingal. Enni e veze embannet oberennoù nevez o stumm, darn anezho levezonet kreñv gant lennegezhioù ar yezhoù all (saozneg, spagnoleg, alamaneg, italianeg). Ur bochad skrivagnerien yaouank a gemeras o lañs ken e vez lavaret ez eus ul luskad lennegel anavezet dindan anv Skol Walarn. Digeriñ ar brezhoneg war ar bed a oa e bal, ha troidigezhioù e-leizh a oa bet kaset da benn, diwar Andersen, Boccaccio, Cervantes, Pouchkin, Shakespeare... Lakaat al lennegezh keltiek da vezañ anavezet a oa bet graet ivez, evel mojennoù kozh Iwerzhon hag ar Mabinogion.

En-dro dezhañ e teuas ur bagad brav a dud yaouank ez eo chomet o anv en istor ar yezh, evel Youenn Drezen, Fañch Elies (Abeozen), Loeiz ar Floc'h (Maodez Glanndour), Frañsez Kervella (Kenan Kongar), Langleiz, Jakez Riou, Meavenn, ha meur a hini all c'hoazh.

Soñjoù

E dibenn e vuhez

Un den a breder e oa Roparz Hemon ivez, pa lenner e zastumad pennadoù Ur Breizhad oc'h adkavout Breizh e weler e oa levezonet kalz gant tud evel Gandhi ha Rabindranath Tagore.
Ivona Martin a ziskleir e oa ur c'hatolik anezhañ, met Youenn Olier a soñj dezhañ e c'haller krediñ e vire ur seurt elevez war an arvez-se eus e vuhez diabarzh, evel war arvezioù all anezhi. "Dre-se n'eus ket da ober anezhañ ur c'hatolik hep n'en dije diarc'het e-unan ar perzh-se".

A-du-krenn e oa ivez gant an esperanteg, ur yezh etrebroadel. Ur benveg evitañ evit sevel a-enep d'ar yezhoù “impalaer” ha da lakaat an holl yezhoù par. Sevel a reas un dastumad esperantek anvet Nord-Okcidento e 1928, ur yezhadur bihan hag ur geriadurig esperanteg-brezhoneg.

Mont d'ar bobl

Kentañ tra a reas a voe dismegañsiñ al lennegezh vrezhonek poblek, a veze lennet gant dekmiliadoù a dud war Le Courrier du Finistère (da skouer), en ur skrid gallek anvet Manifeste de Gwalarn.

«Deskadurezh ar bobl vrezhon gant ar brezhoneg» hag e «brezhoneg hepken» e oa bet mennad bras Roparz Hemon a-hed e vuhez. A-raok mont d'ar bobl avat, e oa ret kaout traoù a-zoare da ginnig dezhi, ha binvioù a-feson ivez. Setu perak e savas Skol dre lizer Gwalarn (1928) ha Kannadig Gwalarn (1932) evit an holl.

Ur benveg all evit deskiñ brezhoneg buan, pe deskiñ lenn buan, e voe ar brezhoneg eeun, ur roll gerioù diazez, a gaver e pep rannyezh, un tammig en tu-hont da 1000 ger (1935), ha geriadurioù ha yezhadurioù bihan ha marc'had-mat.

Lakaat ar vugale d'ober gant ar brezhoneg a oa ivez ur pal bras evitañ, pa ne vezent ket skoliataet en o yezh, ha pa veze enebet garv ouzh ar brezhoneg er skolioù, a zo gwashoc'h. Setu pal Brezoneg ar vugale (1928) hag an dastumad “Levriou pemp gwenneg”.

Labour en harlu

Daoust da se e kendalc'has da labourat dizehan evit ar brezhoneg, labourioù gouiziek koulz ha traoù dudi pe lennegezh wirion. Kenderc'hel a reas da skrivañ e meur a stil (barzhoniezh, c'hoariva, romantoù, yezhadurioù, geriadurioù, arnodskridoù, levrioù evit ar re yaouank). Sevel a reas ar gelaouenn Ar Bed keltiek e miz Genver 1952 ha kenlabourat a reas gant ar gelaouenn Al Liamm (renet gant Ronan Huon) a zo ur meni heuliadenn da Gwalarn. Betek miz Kerzu 1970 e voe embannet Ar Bed keltiek. Tost ouzh danvez Kannadig Gwalarn pe hini Arvor e voe endalc’h ar miziek-se Da gentañ, ar gelaouenn-se a oa bizskrivet gant Roparz Hemon e-unan e Dulenn, hogen war-lerc'h e kemeras Ivona Martin ar gefridi d'he bizskrivañ, hag e veze embannet e Brest ma oa-hi o chom. Alan Heussaff, dreist-holl, a skrive kalz e-barzh : hennezh a oa en harlu en Iwerzhon ivez, ha darempredoù stank en doa gant Roparz Hemon.

Hêrezh

Kreizenn sevenadurel Roparz Hemon e Gwengamp e 2003.

Enorioù en Emsav

Ar savadurioù sevenadurel brezhonek o deus rentet klod dezhañ meur a wezh, anaoudek eus e labour ramzel evit ar brezhoneg. Ur Priz Roparz Hemon zo bet krouet.

E labour war ar yezh ha war al lennegezh zo bet kendalc'het gant meur a yezhour hag a skrivagner en tier-embann Al Liamm, Preder, Imbourc'h, Aber... Meur a wezh eo bet adembannet e oberennoù ha pouezus eo e gelennadurezh en Emsav hiziv-an-deiz c'hoazh. E bezhioù c'hoari a vez c'hoariet gant meur a strollad evel Strollad ar Vro Bagan pe c'hoazh er skinwel, evel Meurlarjez pe Al laer avel.

Skolaj kentañ Diwan er Releg-Kerhuon a voe badezet diouzh e anv evel ar greizenn sevenadurel e Gwengamp. Ar geriadur hollvrezhonek kentañ a voe dediet dezhañ.

Bilhed 20 lur arveret e-pad Gouel broadel ar brezhoneg.

Meur a straed zo bet badezet diouzh Roparz Hemon e Breizh, evel e Pempoull pe e Plouzeniel.

E-pad ar bloavezhioù 1990 e oa bilhedoù bank arveret war lec'h Gouel Broadel ar brezhoneg, dre fent hag evit paeañ ar marc'hadourezhioù a veze kavet war an dachenn fest. Unan anezho a oa gouestlet da Roparz Hemon hag un dalvoudegezh a ugent lur en doa.

Tabutoù a-zivout Roparz Hemon

E 1998, skourr MRAP Il-ha-Gwilen, diwar vroud hag atiz Françoise Morvan, a savas trouz a-enep an enor a reas Skol-Uhel Ar Vro da goun Roparz Hemon, en ur lakaat war-wel e obererezh e-pad an eil Brezel-bed.

E-tro ar bloavezh 2000 e savas tabut bras en-dro da vrud Roparz Hemon, pa voe tamallet outañ, da gentañ-penn, e emzalc’h da vare ar Brezel hag un nebeud frazennoù bet skrivet er mare-se ivez evit ar braz anezho, e enebiezh e-keñver an divyezhegezh hag e sell war ar yezh. Ken ma voe divadezet skolaj Diwan Roparz Hemon er Releg-Kerhuon e 2000, ha Kreizenn sevenadurel Gwengamp un nebeud bloavezhioù war-lerc'h. Renet e oa an divrudadeg-se gant aozadurioù ha metoù enebet groñs ouzh ar brezhoneg pe reoù a gav dezho n’eus dazont ebet da gaout evit ar brezhoneg. E 2005 e voe distaolet ar panell « Roparz Hemon » a oa stag ouzh moger Kreizenn sevenadurel Gwengamp.

Levrlennadur

Liesseurt eo oberenn divent Roparz Hemon. Lennegel kentoc'h da gentañ, ha skrivet e brezhoneg dreist-holl hag un tammig e galleg ha tolpet er gelaouenn Gwalarn a-raok ar Brezel-bed, e teuas da vout ul labour a ouiziegezh skrivet e saozneg e-ser kenderc'hel da skrivañ levrioù ha pennadoù brezhonek embannet gant an ti-embann hag ar gelaouenn Al Liamm.

Oberenn lennegel

Kelaouennoù

• Gwalarn, 1925-1944 (er penn anezhi eus an niverenn gentañ betek an hini diwezhañ)
• Sterenn, 1941-1943; reiñ a reas da embann pep miz unskridoù brezhonek e stumm ul levr, un nebeud anezho kempennet gantañ.
• Ar Bed Keltiek, 1959-1971. Ar gelaouenn a veze renet gantañ eus Iwerzhon hag embannet evit Breizhiz dreist-holl.

C'hoariva

Skritell Meurlarjez, c'hoariet gant Strollad ar Vro Bagan e 1976.

• An Den a netra, 1927 ;
• Meurlarjez, 1952 ;
• C’hoariva, div zastumadenn embannet e 1979

Romantoù

• An aotrou Bimbochet e Breiz, 1927 ;
• Santez Dahud, 1935, Gwalarn ; 4e embannadur gant Hor Yezh, 1998 (ISBN 2-910699-29-3);
• An Aotrou Bimbochet e Breiz, Brest, Skridoù Breizh, 1942 ;
• Ar c'horf dindan dreid va zad-kozh, emb. Al Liamm, 1949 ;
• Gaovan hag an den gwer, Brest, Al Liamm, 1949.Adembannet gant An Here, 1988 (ISBN 2-86843-052-X) ;
• Alanig an Tri Roue, 1950, emb. Al Liamm (golo gant Langleiz) ;
• Ur prenestr a oa digor, emb. Skridou Nevez, 1952 ;
• An Ti a Drizek Siminal, 1956 Al Liamm, adembannet gant Hor Yezh e 1998 ;
• An tri boulomig kalon aour, 1961 ha 1984 Al Liamm ;
• Mari Vorgan, 1962 ;
• Diamantoù Keroulaz, Al Liamm, 1964. Adembannet gant Embannadurioù Al Lanv, 2006 ;
• Tangi Kerviler, Al Liamm, 1971, 169 p. ;
• Nenn Jani, 1974 ;
• Troioù-kaer ar baron pouf, An Here, 1986 (ISBN 2-86843-036-8) ;
• Viktor ha Petronilh, romant diechu, Al Liamm, niv. 387, Gouere-Eost 2011

Danevelloù

Kleier eured, Skridoù Breizh, 1943.

• Kleier Eured Brest, Gwalarn, 1934, danevelloù a-zivout buhez Brestiz (ISBN 2-9511721-8-4) ;
• Kleier Eured (danevelloù), Skridou Breiz, 1943, adembannet gant Embannadurioù Al Liamm e 1970 ha 1979. ;
• Ho kervel a rin en noz ha marvailhoù all, 1970 Al Liamm ;
• War ribl an hent, Embannadurioù Al Liamm, 1971 ;
• Danevelloù troet gant Roparz Hemon, Mouladurioù Hor Yezh (teir levrenn), 1992.
• Ar Pesk Aour (1942), troidigezh vrezhonek eus Le Poisson d'Or (1863) gant Paul Féval (1816-1887), skeudennaouet gant Robert Micheau-Vernez (1907-1989), prientet evit an embann gant Pierrette Kermoal, André Soubigou Embanner, 2011, ISBN 978-2-918202-13-4 (br) (fr)

Barzhoniezh

• Barzhonegoù, Skridou Breiz, 1943, adembannet gant Embannadurioù Al Liamm e 1967.
  • en o zouez Pirc'hirin ar mor a vez gwelet evel a varzhoneg gwellañ gant lod. Skrivet en doe daou barzhoneg hir pa voe e Dulenn : Kanenn evit Deiz an Anaon (1948) ha Galv ar bezioù (1957).

Eñvorennoù

• Eñvorennoù, 1947 Al Liamm, adembannet gant Al Liamm e 1998 ;
• An dud am eus anavezet, Mouladurioù Hor Yezh, 2008

Troidigezhioù

• Hans Christian Andersen, Plac'hig vihan ar Mor, Brest, Kenta Mouladur Moulerez, 1928 ;
• Christopher Marlowe, Fostus an doktor daonet, Bleun Brug, 1938 ;
• C'hoariva troet, Hor Yezh, 1991, 204 f. ;
• Danevelloù iwerzhonek, Hor Yezh, 1994, 110 p.
• Barzhaz dianav ha barzhaz troet, Hor Yezh, 1997 (ISBN 2-910699-21-8)
• Kanaouennoù

Skridoù diechu

• Gevred ha skridoù diechu all, Roparz Hemon, aozet ha kinniget gant Erwan Hupel, Embannadurioù Al Liamm, 2018 (ISBN 978-2-7368-0127-4)

Oberennoù a ouiziegezh

Ur Breizhad oc'h adkavout Breizh, Al Liamm, 1972.

Arnodskridoù

• La langue bretonne et ses combats, Skridou Breiz, 1946 & La Baule : Éditions de Bretagne, 3^de trimiziad 1947 ; a-bouez eo ar meneger a 1001 levr a gaver e diwezh al levr.
• Ur Breizhad oc'h adkavout Breizh, dastumad pennadoù, 1931 ha 1972; adembannet e 2020 gant Al Lanv.

Kelennerezh ha yezhouriezh

An doare-skriva nevez, Imprimerie Centrale de Rennes, 1945

• Distagadur ar brezhoneg, 1928 ;
• Précis de Grammaire bretonne, Brest, Moulerez Stread ar C'hastell, 1928.
• Dictionnaire breton-français et français-breton. Meur a embannadur adalek 1928 betek 1970 ;
• Yezhadur berr ar brezhoneg, meur a embannadur adalek 1928 betek 1979 ;
• L'Orthographe bretonne, Brest, Moulerez Stread ar C'hastell, 1929 ;
• Cours élémentaire de breton, Rennes, 1932 (ISBN B0000DV9R9).
• Teñzor ar gwenedeg, Gwalarn, 1935 ;
• Geriadurig gallek-brezhonek an troioù-lavar poblel, 1935, 1962, 1990, Hor Yezh ;
• Grammaire bretonne, ha La Prononciation bretonne da heul, Brest, Gwalarn, 1940 ;
• Les Mots du breton usuel classés d'après le sens ; Brest, emb. de Bretagne, 1942, (ISBN B0000DPLFZ) ;
• Méthode rapide de breton, 1942 (ISBN B0000DUM0V) ;
• An doare-skriva nevez ; Rennes, Imprimerie Centrale de Rennes, 1945
• Geriadur istorel ar brezhoneg, Dictionnaire historique du breton, Preder, 36 rann, adalek 1958 betek 1991 (ISBN 2-901383-01-7);
• Cours élémentaire de breton, 1975, (ISBN B0000DRE3H) ;
• A historical morphology and syntax of Breton, Institute for Adanced Studies, 1975 ;
• Geriadurig gallek-brezhonek an troioù-lavar poblel, Hor Yezh, 1990 ;
• Yezhadur istorel ar brezhoneg, lakaet e brezhoneg gant Alan Dipode, Hor Yezh, 1998 (ISBN 2-910699-36-6) ;
• Alc'hwez ar brezhoneg eeun (ISBN 2-86863-126-6).

Studi al lennegezh kozh

• Christmas Hymns in the Vannes dialect of breton, Dublin, Institute for advanced studies, 1956 ;
• Trois poèmes en moyen-breton, troet ha notennet gant Roparz Hemon (Tremenuan an ytron Maria - Pemzec leuenez Maria - Buhez mab den), Dublin, Institute for Advanced Studies, School of Celtic Studies, 1962, XXIV+172 p (ISBN 1-85500-063-6) ;
• Les fragments de la Destruction de Jérusalem et des Amours du Vieillard (testennoù e krennvrezhoneg), troet ha notennet, Dublin, Dublin Institute for Advanced Studies, 1969, XXXII+448 p. ;
• Doctrin an Christenien (testenn eus 1622 e krennvrezhoneg gant un doare c'hallek hag un doare e brezhoneg kempred eus testenn 1677, gant rakskrid ha notennoù), Dublin, Dublin Institute for Advanced Studies, School of Celtic Studies, 1977, XII+84 p. ;
• Danevelloù kozh danvez Breizh, Hor Yezh, 1992, 164 f. ;
• Testennoù evit ar studi (An Mirouer a confession (1621), An Dialog etre Arzur Roe d'an Bretounet ha Guynglaff, La Resurection de Jesus Christ en forme de tragedy en air bretton, La Création), Hor Yezh, n° 200, 1994 ;
• Ar Varn diwezhañ (pezh-c'hoari eus an XVIIIvet kantved), Sant-Brieg, Skol, 1998.

Embann

• Aogust Brizeug, Telenn Arvor, Furnez Breiz, Gwalarn, 1929 ;

Studiadennoù a-zivout Roparz Hemon

La radio en langue bretonne, Roparz Hemon et Pierre-Jakez Hélias, Ronan Le Calvez, 2000.

Meur a studiadenn zo bet gouestlet da studiañ oberennoù ha buhez Roparz Hemon :

• “Roparz Hemon ha brezhoneg ar vugale”, Pêr Denez, niverenn 37 Hor Yezh, 1965 ;
• “ Eus Gwarizi vras Emer da vMari Vorgan”, Pierrette Kermoal, niverenn 91 Preder, 1967 ;
• “O sellout war va c'hiz”, Youenn Olier, Imbourc'h, 1968 ;
• “Faltazi Roparz Hemon”, A. Even, niverenn 142 Al Liamm, 1970 ;
• Skol Walarn I - Un tonkad hag un oberenn (Roparz Hemon), Youenn Olier, Roazhon, Imbourc'h, 1974 192 b. ; adembannet ha kresket e 1995, 291 b. ;
• “Lenn ha dilenn : Nann Jenni”, M. Briant, Pobl Vreizh, n. 62, p. 6, 1975 ;
• “Mortuach Roparz Hemon”, Herve Latimier, niverenn 103 Pobl Vreizh, 1978 ;
• Niverenn 190 Al Liamm gouestlet da Roparz Hemon da-geñver e varv e 1978 :
  • ”Roparz Hemon e Dulenn”, A. Heussaff, niverenn 190 Al Liamm, 1978 ;
  • “Roparz Hemon, bloavezhioù hag oberennoù pennañ”, Ronan Huon, niverenn 190 Al Liamm, 1978 ;
  • “Va breur, p'edomp yaouank ha koshoc'h”, A. Nemo, niverenn 190 Al Liamm, 1978 ;
• “Nécrologie de Roparz Hemon”, Yann-Ber Piriou, niverenn 177 Le peuple breton, 1978 ;
• “Roparz Hemon de gauche à droite”, P. Rannou, niverenn 29 Canard de Nantes à Brest, 1979 ;
• “Roparz Hemon : 1900-1978”, Sylvia Morgan, niverennoù 14-15 Studia Celtica, 1980 ;
• “Introduction à la traduction française de la Marie-Morgane”, Gwion Etienne, Presses d'aujourd'hui, 1981 ;
• “Roparz Hemon, gouestlad gant ar brezhoneg e-pad 50 vloaz”, Fañch Morvannou, niverenn 23 Planedenn, 1985 ;
• “Hag eo Roparz Hemon eun doue ?”, J. Salaun, niverenn 96 Brud Nevez, 1986 ;
• “Un demi-siècle au service du breton : Roparz Hemon”, Fañch Morvannou, Histoire littéraire et culturelle de la Bretagne, 1987 ;
• “Comment j'ai connu Louis Némo”, P. Laurent, niverenn 24 Dalc'homp soñj, 1988 ;
• “Al laer avel”, Mikael Madeg, niverenn 121 Brud Nevez, 1989 ;
• “Roparz Hemon, hor mestr”, Frañsez Kervella, levrig Gwalarn, 1989 ;
• “Al laer avel”, Ronan Huon, niverenn 252 Al Liamm, 1989 ;
• ”Roll oberennoù Roparz Hemon”, P. Penneg, niverennoù 192 da 194, 251, 252 da 256 Al Liamm, 1979-1989 ;
• “Roparz Hemon et l'art dramatique breton”, R. Caouissin, Gwalarn, 1989 ;
• “Roparz Hemon (1900-1978), Dalc'homp soñj, Yves Tymen ren., An Oriant, 187 p. (testennoù gant Vefa de Bellaing, Yann Bouessel du Bourg, Herri Caouissin, Per Denez, Yann Gwegen, Alan Heusaff, Ronan Huon, Pierre Laurent, Ivona Martin, Aimée Nemo, Yves Tymen) 1990 (ISBN 2-905929-08-X) ;
• “Un tonkad hag un oberenn”, Youenn Olier, Imbourc'h, 1990 ;
• Eibhlín Ní Chatailriabhaigh & Malachy McKenna (renerezh), Roparzh Hemon : Kounioù & hengoun lennegel ar brezhoneg = Roparz Hemon : Cuimhní cinn agus liteatha na Briotdinise’’, 3 brezegenn dalc’het e Dulenn d’an 15-16 Mezheven 1990 dindan atiz Áras Bhord na Gaeilge, Baile Atha Cliath, Coiscéim, 1990. Da-heul, ur studiadenn diwar-benn Yann Goulet, savet gant Eibhlín Ní Chatailriabhaigh.
• “La radio en langue bretonne, R. Hemon et P.J.Helias, deux rêves de la Bretagne”, R. Calvez, PUR, tezenn soutenet e miz Kerzu 1999 e Skol-veur Brest, 2000 (ISBN 2-86847-534-5);
• “Roparz Hemon”, S. Danielou, Frañs 3 (abadenn skinwel), 2000 ;
• “Gweltre an hunvre”, F. Lannuzel, niverenn 326 Al Liamm, 2001 ;
• Aborigène Occidental, M; Treger, Mille et une nuits, 2004. Burutellat a ra hentenn Ronan Calvez ha Françoise Morvan a-zivout o studiadennoù diwar-benn Roparz Hemon ;
• “Brest en oberenn Roparz Hemon”, Jorj Abherve-Gwegen, niverenn 32 Aber, 2008 ;
• Arthur et David - Bretons et Juifs sous l'Occupation, Y. Mervin, Yoran Embanner, 2011 ;
• “War roudoù Roparz Hemon – War glask ar gêr aet da get”, Jorj Abherve-Gwegen, niverenn 52 Aber, 2013;
• “Mojenn ha kan a van...”, a-zivout Porzh, gant Roparz Hemon”, Pierrette Kermoal, niverenn 52 Aber, 2013 (...)
• Ha ret eo lazhañ Roparz Hemon ?, Even Gwalereg, Sav Breizh, niv. 2, p. 46
• La Littérature en langue bretonne des origines à nos jours, skipailh renet gant Cédric Choplin & alii, Gourin, ti-embann Les Montagnes noires, 2024, p. 137-138, 140-143, 147, 192, 194-197 & passim.

Ereoù diabarzh

• Breiz Atao
• Emsav
• Gwalarn
• Peurunvan

Ereoù diavaez

• Mouezh Roparz Hemon war al load Youtube.

Notennoù

Porched Breizh – Adkavit pennadoù ha rummadoù Wikipedia a denn da Vreizh.