Frañsez Jaffrennou
| Frañsez Jaffrennou | |
|---|---|
 Frañsez Jaffrennou, e Kendalc'h keltiek Caernarfon e 1904 | |
| Anv ofisiel | François Joseph Claude Jaffrennou |
| Anv pluenn | Taldir Julien Carentoir Fanch Ar Furcher Gwilherm Herninn Jean du Tacotac Teod Lem Wel Skler |
| Obererezh | Barzh, kazetenner, saver pezhioù-c'hoari |
| Ganedigezh | 15 a viz Meurzh 1879 Karnoed,  Kernev, Breizh
|
| Marv | 23 a viz Meurzh 1956 Brageirac, .svg){kind=small} Okitania
|
| Yezh skrivañ | Brezhoneg Galleg |
| Luskad lennegel | Emsav kentañ, Goursez Vreizh |
| Enorioù | Ofiser ar palmez akademek (1931), Marc'heg al Lejion a Enor (1938) |
| Oberennoù pennañ | |
| An Hirvoudoù An Delenn Dir Prosper Proux, studiadenn war e vuhez, e lizerou, e varzoniez (tezenn) Barzaz Taldir ab Herninn Ur wech e oa... ur c'hrennard, un deskard, ur soudard | |
| Traoù ouzhpenn | |
| Difennet chom e Breizh outañ adalek 1946 | |
kemmañ  |
|
Frañsez Jaffrennou a oa un embanner, ur marc'hadour, ur c'hazetenner hag ur skrivagner brezhonek, ganet e Karnoed d'ar 15 a viz Meurzh 1879 ha marvet d'ar 26 a viz Meurzh 1956 e Brageirac[1] (departamant an Dordogne, en Okitania). Goude bezañ bet kentañ diskibl kentelioù brezhonek Frañsez Vallée ha troour kan broadel Breizh — Bro gozh ma zadoù — e kemeras ur perzh bras e-barzh an Emsav kentañ p'en deus bet unan eus diazezerien Kevredigez Broadel Breiz hag ivez pennadurezh pennañ Goursez Vreizh, ma zo bet lakaet da zrouiz ennañ er vodadeg kentañ. Dibab a reas Taldir ab Herninn evel anv-drouiz ha Taldir da anv-pluenn ha reoù all.
Buhez[kemmañ | kemmañ ar vammenn]
Mab e oa da Glaoda Jaffrennou, bet noter e Karnoed ha da Anna Roparzh, houmañ barzhez ha saverez-ganaouennoù e brezhoneg, eus Bolazeg. Tad e voe d'ar soner Gweltaz Jaffrennou. Goude e studi e skolaj Itron-Varia Wengamp ez eas da hini Sant-Charlez e Sant-Brieg. Eno e c'houlennas ma voe roet kentelioù brezhonek hag diouzh-se e tarempredas gant Frañsez Vallée, a voe anvet da gelenner war ar brezhoneg.
E Roazhon e tapas e aotreegezh war ar gwir, evel e dad, dre heuliañ kentelioù brezhoneg Joseph Loth, asambles gant Pêr ar Rouz. Tremen a reas un doktorelezh lennegezh diwar-benn ar barzh ha kaner Prosper Proux. Bet eo Taldir-Jaffrennoù an den kentañ o skrivañ un dezenn skol-veur e brezhoneg. Gant Vallée en doe heuliet kentelioù kembraek ken e voe gouest treiñ kan broadel Bro-Gembre, Hen Wlad fy Nhadau.
Goude embannedennoù teskadoù barzhonegoù brezhonek (1899, 1900, 1902…), e voe merzet e voe e varregezhioù lennegel, rak e veze gwelet evel modern.
E brezhoneg e tesavas e vugale, ar pezh a oa dibaot-kaer a-berzh ur bourc'hiz ; an hini nemetañ e kêr Garaez e voe oc'h ober kement-se. Prenañ a reas un ti-moullerezh evit gallout sevel kazetennoù kenwerzhel ha skignañ e vennozhioù rannvroelour ha diorren ar wask brezhonek. E 1904 ec'h embannas ur gelaouenn viziek e brezhoneg anvet Ar Vro, hag ur gazetenn sizhuniek brezhonek-gallek anvet Ar Bobl, an daou skignet er Poc'hêr.
Emezelañ a reas er vuhez bolitikel, koulz en e vro pa voe cheu etre e gostez rannvroelour ha kristen hag hini ar radikaled-sokialourien a voe e penn ar Poc'hêr hag e Breizh a-bezh ha pelloc'h. Kemer a reas perzh en daou aozadur nevez, ar Gevredigez Broadel Breiz (Union Régionaliste Bretonne) e 1898 hag Unvaniez Arvor (Fédération régionaliste bretonne) e 1911. O vezañ ma oa unan eus an drouized bennañ, a-raok ma vo Drouiz-Meur e 1933, e e tapas ul levezon bras war al luskad rannvroelour ao ennañ kalz a embregerien vihan eveltañ.
A-ratozh-kaer en em vode an Drouized pep bloaz e-doug gouelioù keltiek a veze aozet ganto asambles gant o mignoned lec'hel ha pennadurezhioù ar pastell-vro. Un den o taremprediñ meur a uhelad e voe F. Jaffrennou ha gouest da vezañ degemeret mat gant ar pennadurezhioù. Div wezh e tapas arouezennoù enor roet d'an dud ur spered republikan asur ganto.
Ne c'hellas mui kendalc'h gant an embann goude ar Brezel-bed kentañ ha, goude bezañ bet gwerzhet ar voullerezh e chanchas e vicher da hini marc'hadour gwin, sistr ha alkohol.
Adkregiñ a reas gant an embann kazetennoù e 1921, pa kavas un den prest da fiziañ dezhañ ur gelaouenn pa glask hemañ sevel un emglev armerzhel, Kevre Breiz (Le Consortium breton) evit bodañ embregerezhioù Breîzhen ur rouedad klozarmerzhez.
Obererezh politikel[kemmañ | kemmañ ar vammenn]
Er bloaz 1900 e savas strollad ar "Studieren Vreton" gant Leon ar Berr a chomas ur c'heneil feal, koulz evel kazetenner hag evel drouiz. E 1899 e kemeras perzh er bodadeg a diazezzas Kevredigez Broadel Breiz, kentañ aozadur a zo bet krouet gant an emsaverien e Breizh. Bloaz goude e voe anvet da zrouiz asambles gant Yann ar Fustek ha Erwan Bertoù e-doug kentañ bodadeg ar Goursez e 1900.
Er bloaz 1903 en doa tapet lakaat anaout "Bro Goz ma Zadou" da "gan broadel" e kendalc'h Kevredigez Vroadel Breiz.
Evitañ da vezañ ur barzh hag istimet mat e klaske tolpañ ar varzhed vrezhonek ken e teufent da vezañ embannerien spered kelt Breizh diwar patrom luskad ar varzhed kembraek a ambroug buhez sevenadurel o bro. Ar "varzhelezh" e rae eus al luskad kelt hag e soñje-eñ, asambles gant izili Skolaj ar Varzhed (un eil anv a veze implijet gantañ evit Goursez Vreizh), e c'hellfe kreñvaet saviad ar Broioù kelt (Breizh, Kembre, Kernow, Man ha Skos) ma vije staliet liammoù strizh etrezo e framm an Hollgeltiegezh pe Geltiegezh.
Klask a reas lakaat da ziwanañ un "dispac'h sevenadurel" hep ma vefe disrannet Breizh diouzh Bro-C'hall. Daremprediñ a reas tud ar vegenn evit o c'hendrec'hiñ e oa un dra vat kelenn ar brezhoneg e Breizh-Izel ha broudañ ur santad brezhon e Breizh a-bezh.
Er par denel n'emañ ket ar voul ganeomp tamm ebet. En degouezhioù-mañ, gant ma ya ar Spered da vezañ trec'h war an Danvez e ya d'an Emsav sezizañ an uhelidi. Ma teu Moloch da ren a-raok ma c'hellimp frammañ ac'hanomp war savlec'hioù deskadurel ez aimp da goll. Hag ur brezegenn c'houllo a vo ac'hanomp !
– Testenn c'hallek orin gant Ronan Caerléon, Complots pour une république bretonne, La Table ronde, 1968, p. 111.
E 1911, goude kendalc'h Kevredigez Vroadel Breiz ma tarzhas diemglevioù etre kostezenn an dudjentil rouelour hag hini an izili gant ur spered kristen ha sokial digoroc'h e tibabas mont gant ar re a oa liammet ouzh ar vourc'hielezh vihan a veze o tiorren, a-feur ma kreske an deskadurezh[2]. Darn eus ar "Varzhed" a yeas da sevel un aozadur nevez, Unvaniez Arvor (Fédération régionaliste de Bretagne) ha Poellgor ar Goursez a oa hogos kuzul-ren an UA. Hervez Michel Nicolas, pennrener gwir an aozadur (kadoriet gant an Varzh Jos Parker) e oa Jean Choleau, nann-brezhoneger, met barrek war an armerzh. Lezet e veze Taldir hag e genseurted da ren war an temoù lennegel ha yezhel, rak kevrennoù arbennik a voe evel e KBB hag er c'hevarzheoù gouiziek.
Da-geñver kendalc'h Unvaniez Arvor e Douarnenez e miz Eost 1912 e voe savet abadennoù a bep seurt (ha prezegennoù.kanaouennoù, dañsoù, sonerezh, gouren) gant skoazell an ti-kêr. Bodadeg ha lid a veze graet ar Goursez digor anezhi a voe dalc'het er mare-se ivez. Kenstrollañ abadennoù a bep seurt, breizhek o livioù, a voe barregezh dibar an Drouized. Unan eus ar gouelioù keltiek-se gant 150 kouviad o tont eus ar Rouantelezh-Unanet a voe aozet gant Taldir hag ranvroelourien lec'hel evel Pêr Mokaer a voe arc'hantaouet gant kêr Vrest e 1908. En degouezh-se e kanas laz-kanañ bugale Karaez ar Vro gozh mz zadoù war kae ar porzh-houarn.
Etre an daou vrezel-bed e stourmas F. Jaffrennou evit ar brezhoneg hag e klaskas broudañ ar Vretoned da chom stag ouzh o gwrizioù ha hengounioù. Evel un toullad kefredourien vreton eus Emsav brezhonek ar mare-se, levezonet gant emsav Kembre, e oa ezel Taldir eus Goursez Breizh, a glaskas kas war-raok.
D'ar 1añ a viz Kerzu 1940 e sinas, a-gevret gant Markiz an Estourbeillon ha Roparz Hemon, ur reketig titlet Placet au Maréchal Pétain, Chef de l’État Français evit ma vije kelennet ar brezhoneg er skolioù[3].
E dibenn an Eil Brezel-bed e voe karc'hariet Taldir e toull-bac'h Kemper evel ar pep brasañ eus an emsaverien bolitikel ha sevenadurel vreizhat. Tamallet e oa dezhañ bezañ flatret al levrdier Adolf ar Gwazhioù, ar pezh a nac'has groñs. Kondaonet e voe ha harluet da Vro-C'hall, difennet ma voe outañ chom da vevañ e Breizh. Mervel a reas eno en harlu e Brageirac, Okitania. Skrivet en deus Taldir ur pikol deizlevr brezel, diwar-benn ar Brezel-bed Kentañ hag an Eil Brezel-bed. E Levraoueg Vroadel Kembre en Aberystwyth eo miret an darn eus e eñvorennoù a zo chomet diembann.
Drouizelezh hag hollgeltiegezh[kemmañ | kemmañ ar vammenn]
Oberenn lennegel[kemmañ | kemmañ ar vammenn]
Oberennoù[kemmañ | kemmañ ar vammenn]
- Buez Sant Erwan, Sant-Brieg, moul. Sant Gwilherm, 1896. C'hoariva.
- Buez Sant Briek, Sant-Brieg, moul. Sant Gwilherm, 1896.
- An Hirvoudou, Sant-Brieg, moul. Prudhomme, 1899. Barzhonegoù.
- Gwerziou AbHerve ha Taldir, brezouneg ha keumraeg kenver-ouz-kenver, Sant-Brieg, moul. Gwion, 1899.
- C'hoari fentus ar bourc'hiz lorc'hus, pe histor plijadurus eun aotrou divrezhounek deut da veza eur Breizad mad (3 arvest), Montroulez, moul. Hamon, 1899.
- An Delen Dir, Sant-Brieg, moul. Prudhomme, 1900. Barzhonegoù.
- Nigoudenn Berehar mestr-skol (2 arvest), Montroulez, emb. La Résistance, 1900.
- En tu all d'ar maro, Sant-Brieg, moul. Sant Gwilherm, 1900.
- Kanaouennou brezhonek, (3 levr), Gwened, moul. Lafolye, 1900-1901.
- Kanaouennou poblus (war follennou distag), Karaez, moul. Ar Bobl, 1902-1914.
- Barzaz Taldir Ab Herninn, Pariz, moul. Champion, 1903, 1911, 1923 ha 1934. Barzhonegoù.
- Pontkallek, pe buez kaër ha maro mad eun dijentil a Vreiz, bet dibennet e Naoned er bloavez 1720 (5 arvest), Brest, moul. Derrien, 1903.
- Ar barz hag ar prokulor, (4 arvest), Karaez, moulerezh Ar Bobl, 1904.
- Janedig ar plac'h divroet, (2 arvest), Karaez, Ar Bobl, 1904.
- Malo Korret an Tour d'Auvergne, (4 arvest), Karaez, Ar Bobl, 1906.
- Seiz-ha-seiz-ugent divunaden, Karaez, Ar Bobl, 1908.
- Breiziz 1810-1910, Karaez, moul. Ar Bobl, 1901.
- Teatr brezonek poblus, (teskad), Karaez, Ar Bobl, 1911.
- La genèse d'un mouvement - Ganedigez eun emzao, Karaez, Ar Bobl, 1912.
- Prosper Proux, studiadenn war e vuhez, e lizerou, e varzoniez, (tezenn), Karaez, Ar Bobl, 1913.
- Giriadur Gallek ha Brezonnek - Le grand dictionnaire français-breton de poche, Karaez, Ar Bobl, 1914.
- Kenteliou labour-douar gant Gwilherm, mêrour, Karaez, Ar Bobl, 1914.
- Histoire anecdotique de Carhaix, (Ancienne Vorganium) en sept veillées, contée par un Génie romain, 1924 ; ademb. Kemper, moul. ATR, 1984. Istor lec'hel.
- 20 chansons populaires pour les Écoles de Bretagne sur les airs du Folklore celtique. Chant Breton et Chant Français, 1936 ; ademb. Pariz, moul. H Lemoine, 1954.
- Kanaouennou evit ar yaouankiz, Gwened, 1942.
- Ur wech e oa... Envorennou yaouankiz, Brest, emb. Armorica, 1944, 218 p. ; ademb. Ur wech e oa... ur c'hrennard, un deskard, ur soudard, Lesneven, emb. Mouladurioù Hor Yezh, 1985, 288 p. Embuhezskrid.
- Trois Orphées aux enfers, asambles gant Ronan Pichery-Abroc'hell hag Auguste Boncors, 1952.
Levrlennadur[kemmañ | kemmañ ar vammenn]
- Francis Favereau, Jaffrennou-Taldir, erlamet diouzh Lennegezh ar brezhoneg er XXvet kantved, Skol Vreizh, 2002, p. p. 53-94
- Francis Favereau, Kazetennerezh Ar Bobl (1904-1914), e-barzh Breizh ha pobloù Europa...en enor da Per Denez, Hor Yezh;PUR, 2000, p. p. 223-238.
- Gwenc'hlan Le Scouëzec, L'Affaire Taldir: Le Grand Druide était innocent.Patrom:ISBN2-9516454-3-1
- Philippe Le Stum, Le Néo-druidisme en Bretagne, Éditions Ouest-France, 1998.Patrom:ISBN2-7373-2281-2. Diwar ar c'hounskrid mestroniezh, Skol-Veur Breizh-Izel, Brest.
- Lukian Raoul, Geriadur ar skrivagnerien hag ar yezhourien vrezhonek, Al Liamm, 1992. Pennad : Jaffrennou, François Joseph Caude.Patrom:ISBN 2-7368-0034-6
- À la cour de justice: l'épilogue de l'affaire Jaffrennou. In : La voix de l'Ouest, N°129, juin 1945.
Notennoù[kemmañ | kemmañ ar vammenn]
