Barzhoniezh vrezhonek

Krogit e-barzh !
Un danvez pennad eo ar pennad-mañ ha labour zo d'ober c'hoazh a-raok e beurechuiñ.
Gallout a rit skoazellañ Wikipedia dre glokaat anezhañ.

Ar varzhoniezh vrezhonek zo hollad an oberennoù skrivet pe gomzet a denn d'un eztaoladur lennegel a zo aparchant d'ar varzhed abaoe m’eo ar brezhoneg en implij. Koulskoude n'eo ket puilh an oberennoù varzhoniel a-raok an XIX^vet kantved ha dre-se ne gaver ket an holl seurtoù barzhoniezh e brezhoneg (ar meurganoù, da skouer). En amzerioù koshañ e veze implijet ur reizhiad gwerzaouiñ berzhiek ha n'eus ket chomet kalz a roudoù anezhi. Pelloc'h e voe levezonet ar varzhed gant ar barzhoniezhoù savet nes dezho, koulz er gwerzaouerezh hag en traou eztaolet.

Istor ar varzhoniezh kozh [kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Barzhed hep oberennoù anavezet en oadoù teñval [kemmañ | kemmañ ar vammenn]

En e bennad diwezhañ lakaet da embann e 1987 e talc'h Léon Fleuriot da sevel un daolenn eus ar gevredigezh e Breizh adalek ar V^vet kantved betek an XI^vet kantved, pa voe ar sevenadur henvrezhonek o ren war bep ribl Mor Breizh. Ne veze komzet ha skrivet gant an dud desket nemet al lingua brittanica, yezh vreizhek, da lavaret eo an henvrezhoneg, ar broioù predenek, koulz e Kembre, e Kernev-Veur hag e Kornôg Breizh (Devnon ha Kerne da gentañ). Ne chom nemet roudoùigoù eus ar pezh a veze skrivet : dornskrid Leiden, spisc'herioù ha treuzskrivadurioù kembraek eus barzhonegoù Aneirin ha Taliesin. Brezelioù diniver a voe oc'h ober o reuz e Breizh adalek Charlez Veur (IX^vet kantved) betek Brezelioù ar Relijion ar XVI^vet kantved) a c'hell bezañ bet abegoù evit dilezel ha distruj an dornskridoù dizimplij.

En testennoù latin e kaver roudoù eus barzhed anvet citharista pe joculator oc'h ambroug pennadurezhioù evel kont Kerne Hoel II (XIvet kantved) pe eskob Dol.

Ouzhpenn da se e seblant da lod arbennigourien e c'hellfe bezañ bet ur varzhoneg meuleudi kañv en enor d'ar roue Yezekael, un droidigezh diwar ur marvnad savet e brezhoneg, evel ma rae Kembreiz eus an oberennoù-se. Pelloc'h e weler Rivallonus, filius an Bard meneget e diellevr abati Kemperle e 1130-1139^[1]. Chomet eo ar ger bard e brezhoneg (barzh) koulz hag e kembraeg (bardd).

E Kembre hag en Iwerzhon e veze stummet an danvez barzhed e skolioù savet a-ratozh hag e tlee ar varzhed sevel o barzhonegoù hep skrivañ anezho, astennet en deñvalijenn ha paket en o flaidoù. E Kembre e weler al lec'hanv Iskoldy, a zo kenster gant Scoldy ("skoldi") a gaver en Edern abaoe penn ar XV^vet kantved^[2]. Embann a ra Herve Bihan :

"Ne ouvezomp ket nemet un dra asur, a-benn ar fin : kendalc'het ez eus bet gant ar sistem gwerzhaouiñ kozh - sistem an enklotennoù - en daou du da vMor Breizh, ha se pa oa troet an darempredoù etre ar broadoù predenek abaoe an XII^vet kantved… Diouzh o zu, Emil Ernod, Gwennole ar Menn ha Léon Fleuriot o devoa merket penaos ne c'halle ket ar sistem gwerzhaouiñ kozh bezañ deuet betek ennomp hep ma vije bet skolioù da stummañ ar varzhed a rae gantañ."

^[3]

Implijet e voe reizhiadoù gwerzaouiñ dre enklotennoù e Kembre ken e voe adeilet dornskridoù hengembraek zo deuet betek hon amzer

Ivonet Omnes, ur fulenn en noz[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Estreget ar frazenn engravet a weler war ul laour-vaen en ur chapel ne voe kavet testenn henvrezhonek ebet a-raok kreiz an XIII^vet kantved, an hini silet evit distennañ e spered gant Ivonet Omnes pa voe oc'h eilañ dornskrid Speculum Historiale Visant a Veauvais. Kentañ skouer eus ur barzhoneg brezhonek enklotennet eo, ken berr ma 'z eo. Ne greder ket ma voe Ivonet Omnes oberour ar barzhoneg. Léon Fleuriot en doa kinniget un treuzskrivadur evit tostaat ouzh an distagadur hag un droidigezh.

An guen heguen am louenas
An hegarat an lacat glas…
Mar ham guorant va karantit
Da vout en nos oh he kostit
Uam garet nep pret…

An wenn hewen am lowenas
An hegarat an lagat glas
Mar ham guorant ma karantidh
Da vout in nos okh he khostidh
Wamm garet nep pret…

Troidigezh azazaet diwar kinnigadenn c'hallek Léon Fleuriot : "An (hini) wenn am laouenas, (an hini) hegarat he lagad glas… / Mar gwarant din va c'harantez / Da vout en noz en he c'hostez,/ Maouez karet, nep pred…

Laeoù Breizh gant Marie de France pe dianav [kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Adalek an XIIvet kantved e reas berzh barzhonegoù romanek-gallek e furm kontadennoù berr a veze anvet laeoù Breizh , o vezañ Marie de France an oberourez anavezet nemeti ; reoù all a voe savet diwar he skouer.

Merzout a reas Gaston Paris e 1879 "ez eo a-dra-sur a orin keltiek laeoù Breizh evel m'eo diskouezet gant mil amveziad a denn da anvioù al lec'hioù, koulz hag an anvioù-tud".

An Dialog etre Arzur Roe d'an Bretounet ha Guynglaff [kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Misterioù kristen gant enklotennoù hag hepto [kemmañ | kemmañ ar vammenn]

C'hoariva-pobl "keltiek" [kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Sevel pezhioù gwerzhaouet evit ar vondianed [kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Barzhonieh vrezhonek vodern ha rakgwalarnek [kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Aogust Brizeug, kentañ barzh lidet [kemmañ | kemmañ ar vammenn]

E 1836 e tibunas Aogust Brizeug ur varzhoneg kanet, Barzonek pé kanaouen ar Vrétoned, a lakaas holl arvesterien banvez kentañ Brezhoned Pariz da dridal en "un darzhadenn virvilh diaes he zreiñ" (Teodor Kervarker, nebeut amzer goude)^[4] hag e tleas he adlavaret meur a vezh dirak bodadegoù all. Brudet e voe an diskan : Ni zo bepred Bretoned / Bretoned, tud kalet.

Ha pa dennas e vrud vras eus ar varzhoniezh c'hallek, ur gwir vestroniezh dezhañ anavezet gant al lenneien, ec'h embannas e 1844 un teskad barzhonegoù hollvrezhonek, Telenn Arvor, ar c'han illur ennañ, a vez priziet un tamm izeloc'h eget e oberennoù all.

Barzhoniezh hep oberour ar c'hanaouennou-pobl [kemmañ | kemmañ ar vammenn]

E 1834 e tisplegas Émile Souvestre da goumananterien ar Revue des Deux-Monde e veze klevet barzhonegoù-pobl e pep lec'h e Breizh :

Baleet em eus a-dreuz hag a-hed em eus bet er Penn ar Bed o klevout e vesaerien, e glaskerien vara, e nezerezed ha kazi seul tro e teue ur c'han nevez din... Kammed goude kammed, mouezh ur bugel pe ur vaouez gozh (…) a gas a-bell ur bruzun eus ar balladennoù kozh war donioù n'int ket eus hon amzer, savet diwar-benn ur vurzhud en tremened pe un torfed en draonienn pe ur garantez varvel! ^[5]

Un testeni sklaer eo eus an tech a voe gant ar Vrezhoned da vezañ sot gant ar c'han, pe ez-hiniennel, pe a-stroll. Ne veze ket ezhomm da vezañ eilet gant ur benveg-seniñ ha ar re-se ne vezent implijet nemet evit an darvoudoù bras, evit dañsal hep kanañ. Kouskoude, pep kanaouenn he doa bet un oberour, hag eñ dianav d'ar c'haner peurvuiañ, ha ma 'z ae ar c'hanaouennoù koshañ war an distummañ pe e-keñver an troioù-lavar pe anvioù an du pe al lec'hioù e voe gouest ar ganerien dibunañ miliadoù a werzhennoù hep implij skridoù.
E Europa a-bezh, goude 1830 e teuas ar c'hiz d'ober enklaskoù war ar varzhoniezh a veze kanet gant pep pobl, pa grede d'al lenneien e c'hellfent kavout roudoù an Henamzer, testenioù amzerioù tremened d'an nebeutañ. Lañset e voe al lusk diwar spered ar romantelezh hag e veze kredet e c'hellfe barzhed kouerien bezañ mammennoù a-stroll al lennegezh dre gomz. Lennegezh-pobl ar vrezhoned a seblantas bezañ bet diskoachet gant Teodor Kervarker pa embannas ar Barzaz Breiz e 1839.

Barzhoniezh vrezhonek adalek 1925 [kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Reizhiadoù gwerzhaouiñ [kemmañ | kemmañ ar vammenn]

An enklotennerezh [kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Gant Emil Ernod e voe studiet ar gwerzaourerezh a gaver er misterioù hag er barzhonegoù brezhonek. Eus Arzur Roe d'an Bretounet ha Guynglaff (barzhoneg diougan, war-dro 1450) betek Traiedien sakr (barzhoneg danevellañ savet gant Yann Kadeg war-dro 1651 diwar-benn Pasion Jezuz Krist) e weler testennoù relijiel (war-bouez An Dialog…) savet gant beleien o vestroniañ ar cynghanedd lusg ("lusk ar c'hengan") evel ma rae Kembreiz gozh anezhañ pa n'eus nemet div enklotenn, e-kreiz ar werzhenn hag en dibenn.

Prizioù evit ar varzhoniezh vrezhonek [kemmañ | kemmañ ar vammenn]

+ Priz Imram. N'eo ket ar priz evit an oberennoù barzhoniel hepken, met an darnvuiañ eus ar c'haredonet a voe barzhed evel an hini kentañ loreet, Maodez Glanndour, hag a skrivas Imram.

Levlennadur [kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Emil Souvestr, "Des poésies populaires de la Basse-Bretagne. 1 Poésies". E-barzh Revue des Deux-Mondes, Levrenn 4, 1834 (p. 489-537). Da vezañ lennet war [1] Wikisource Patrom:Fre.
Emil Souvestre, "Des poésies populaires de la Basse-Bretagne. 2 Tragédies". E-barzh Revue des Deux-Mondes, Levrenn 1, 1835 (p. 367-417). Da vezañ lennet war [2] Wikisource Patrom:Fre.
Joseph Loth, La métrique du moyen breton, 19... consultable sur la bibliothèque numérique de l'Université Rennes 2
Emil Ernod, L'ancien vers breton, Pariz, Honoré Champion, 1912.
René Largillière, "Le dialogue entre Arthur et Guinclaff". E-barzh Annales de Bretagne, Levrenn 38, niv. 4, 1928. p. p. 627-674.

[www.persee.fr/doc/abpo_0003-391x_1928_num_38_4_1649 Da vezañ lennet enlinenn war Persée]

Youenn Drezen, Brizeug, paeron ar vrezhonegerien nevez. E-barzh Arvor, niv. 150, 28 Du 1943.
Pêr Denez, "Hent hor barzhoniezh". E-barzh Al Liamm, niv. 41, l953.
Frañsez Kervella, Diazezoù ar sevel gwerzioù, Embannadurioù Al Liamm, 1965.
Maodez Glanndour, Barzhoniezh maread Gwalarn. E-barzh Al Liamm, niv. 124, l967.
Myles Dillon & Nora Chadwick, The Celtic Reams, Londrez, Weidenfeld and Nicolson, 1972.
Léon Fleuriot, "Langue et société dans la Bretagne ancienne". E-barzh Jean Balcou & Yves Le Gallo, Histoire littéraire et culturelle de la Bretagne, Champion-Slatkine, 1987, p. p. 7-28.
Per-Jakez Hélias. Niverenn ispisial. E-barzh Brud Nevez niv. 172, 1994.
Aline Gleoneg, "Krouadelezh ha steuzidigezh er barzhonegoù gant Youenn Drezen". E-barzh Al Liamm, niv. 317, 1999.
Pascal Rannou, Inventaire d'un héritage - Essai sur l'œuvre littéraire de Pierre-Jakez Hélias, An Here, 2000. Adembannet e 2014 gant Embann ar Menezioù Du.
Francis Favereau (renerezh), Pierre-Jakez Hélias : bigouden universel ?, Aktaoù an emgavioù etrebroadel, Skol-veur Roazhon 2, 24-25 Gwengolo 1999, Roazhon : Presses universitaires de Rennes, 2001. Fazi Lua e mw.text.lua d'al linenn 25 : bad argument #1 to 'match' (string expected, got nil).Patrom:Error-small. Galleg ha brezhoneg.
Reun ar C'halan, "Stumm ha ster ar stourm speredel e barzhonegoù Maodez Glanndour". E-barzh Al Liamm, niv. 331, 2002.
Goulc'han Kervella, "Glenmor, skrivagner brezhonek". E-barzh Al Liamm, niv. 387, 2011.
Herve Bihan, "Notennoù diwar-benn al lec'hanv kr Br. Scoldy, ar varzhed ha dibenn arver ar c'hlotennoù diabarzh". E-barzh Hor Yezh, niv. 276, Kerzu 2013, p. p. 37-39.
Kristian Braz, "Ar Micheriou, Barzhonegoù Ivonig Picard (1859-1925) da lenn ha da glevet". E-barzh Al Liamm, niv. 421, 2017.
Herve Seubil gKernaudour, "Hentoù nevez evit barzhoniezh vrezhonek an dazont ?". E-barzh Al Liamm, niv. 421, 2017.
Erwan Hupel, "Ar varzhed a-vremañ hag ar c’hlotennoù-diabarzh". E-barzh Al Liamm, niv. 441, 2020.
Joseph Rio, Auguste Brizeux 1803-1858 : inventeur de la Bretagne ?, Roazhon, Presses universitaires de Bretagne, 2021, 262 p., Dastumadeg Bretagne références. (ISBN 9782753581869)
Tristan Loarer,

Pennadoù nes [kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Notennoù ha daveennoù [kemmañ | kemmañ ar vammenn]

↑ Eil embannadur, p.164.
↑ Studiet eo bet ar c'hraf-se gant Herve ßihan : koshoc'h eo furm al lec'hanv eget ar meneg kentañ anezhañ. Ul lec'hanv bev a gaver, nemet e veze reoù all gwezhall e Gwitalmeze, Lambaol-Gwitalmeze, Kerien Kerne ha Priel.
↑ Herve Bihan, Notennoù diwar-benn al lec'hanv kr Br. Scoldy, ar varzhed ha dibenn arver ar c'hlotennoù diabarzh, Hor Yezh, 2013.
↑ Teodor Kervarker a ouzhpennas, naontek vloaz goude : Den ebet, kent hor barzh, n'en devoa soñjet e kanañ Breizh, Breizh keltiek wirion, e brezhoneg. [...] Gant birvilh e tegemeras-hi ar vuzenn vreizhat wirion , en daoust d'he neuz lentik hag he fouez-mouezh parizian. Ar saliad a-bezh a savas, ha a adkanas a-gor an diskan a zo bet adkanet kel lies gwech abaoe : Ni zo bepred Bretoned / Bretoned, tud kalet. »
↑ J’ai parcouru le Finistère en tout sens, j’ai écouté ses pâtres, ses mendians, ses fileuses, et presque à chaque fois c’était un nouveau chant que j’entendais... À chaque pas, la voix d’un enfant ou d’une vieille femme lui jette, de loin, un lambeau de ces antiques ballades, chantées sur des airs comme on n’en fait plus, et qui racontent un miracle d’autrefois, un crime commis dans la vallée, un amour qui a fait mourir !. Emil Souvestr, "Des poésies populaires de la Basse-Bretagne. 1 Poésies". E-barzh Revue des Deux-Mondes, Levrenn 4, 1834.

[1] Eil embannadur, p.164.

[2] Studiet eo bet ar c'hraf-se gant Herve ßihan : koshoc'h eo furm al lec'hanv eget ar meneg kentañ anezhañ. Ul lec'hanv bev a gaver, nemet e veze reoù all gwezhall e Gwitalmeze, Lambaol-Gwitalmeze, Kerien Kerne ha Priel.

[3] Herve Bihan, Notennoù diwar-benn al lec'hanv kr Br. Scoldy, ar varzhed ha dibenn arver ar c'hlotennoù diabarzh, Hor Yezh, 2013.

[4] Teodor Kervarker a ouzhpennas, naontek vloaz goude : Den ebet, kent hor barzh, n'en devoa soñjet e kanañ Breizh, Breizh keltiek wirion, e brezhoneg. [...] Gant birvilh e tegemeras-hi ar vuzenn vreizhat wirion , en daoust d'he neuz lentik hag he fouez-mouezh parizian. Ar saliad a-bezh a savas, ha a adkanas a-gor an diskan a zo bet adkanet kel lies gwech abaoe : Ni zo bepred Bretoned / Bretoned, tud kalet. »

[5] J’ai parcouru le Finistère en tout sens, j’ai écouté ses pâtres, ses mendians, ses fileuses, et presque à chaque fois c’était un nouveau chant que j’entendais... À chaque pas, la voix d’un enfant ou d’une vieille femme lui jette, de loin, un lambeau de ces antiques ballades, chantées sur des airs comme on n’en fait plus, et qui racontent un miracle d’autrefois, un crime commis dans la vallée, un amour qui a fait mourir !. Emil Souvestr, "Des poésies populaires de la Basse-Bretagne. 1 Poésies". E-barzh Revue des Deux-Mondes, Levrenn 4, 1834.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]