XIII^vet kantved

I^añ milved | Eil milved | III^e milved

1201	1202	1203	1204	1205	1206	1207	1208	1209	1210
1211	1212	1213	1214	1215	1216	1217	1218	1219	1220
1221	1222	1223	1224	1225	1226	1227	1228	1229	1230
1231	1232	1233	1234	1235	1236	1237	1238	1239	1240
1241	1242	1243	1244	1245	1246	1247	1248	1249	1250
1251	1252	1253	1254	1255	1256	1257	1258	1259	1260
1261	1262	1263	1264	1265	1266	1267	1268	1269	1270
1271	1272	1273	1274	1275	1276	1277	1278	1279	1280
1281	1282	1283	1284	1285	1286	1287	1288	1289	1290
1291	1292	1293	1294	1295	1296	1297	1298	1299	1300
Gwelet ivez : Roll ar C'hantvedoù, Sifroù roman

D'ar 1añ Genver 1201 e krog an XIII^vet kantved hag echuiñ a ra d'an 31 Kerzu 1300.

Dindan ren Genghis Khan eo bet krouet gant ar Vongoled an impalaeriezh vrasañ bet savet biskoazh. Mistri int bet war an darn vrasañ eus Azia. Dont a rejont a-benn da vezañ trec'h evit un darn vat abalamour d'o gwaregerien war varc'h

Darvoudoù

Barrad skornel berr testeniekaet en Alpoù dre taouarc'heg skorneg Fernau (Tirol), etre 1200 (marteze 1150) ha 1300 (marteze 1350).

Afrika

En em staliañ a ra ar chorfa Alawit (diskennidi Ali, mab-kaer Muhammad), en oaziz Tafilalet e su Maroko.
Astenn a ra rouantelezh Kanem (Tchad) he beli betek Fezzan.
E Dahomey, war-dro an XII^vet hag an XIII^vet kantved e vev Adjaed war glanoù ar Mono, etre Tado hag Athieme. Diwezhatoc'h, e tilec'h ul lodenn eus ar meuriad-se war un tiriad nes evit diazezañ kêr Allada (Ardra pe Ardes). Goude un drailh evit ar galloud e vez krouet gant lod eus Adjaed Allada ur meuriad all e trowardroioù Abomey. Nebeut goude e vez dilezet Allada gant ur bagad Adjaed all evit krouiñ rouantelezh Djakin (pe Porto-Novo) war an aod
Islamekaet e vez an Haousaed gant enbroidi deuet eus Mali.
Kregiñ a ra pastored tutsi d'en em staliañ e reter Rwanda, e-tro an XIII^vet pe ar XIV^vet kantved, el lec'h m'emañ diazezet c'hoazh labourerien-douar hutu ha chaseourien pigme Toua. E-kerzh ar c'hantvedoù da-heul e teujont a-benn d'ober o renkoù e-keñver an Hutued en ur feurmiñ dezho darn eus o chatal gant doareoù a lakaio an Hutued da dreiñ da served.
Bog kontouer pers Kiloa hag inizi Komorez
En em staliañ a ra pobladoù bantou en Angola a-vremañ. Dilec'hiañ a reont, evit darn, ar pobloù engenidik khoisa.

Madagaskar

Derc'hel a ra Indoneziz niverus d'en em staliañ war aod reter Madagaskar betek an XIII^vet kantved. Diouzh tu aod ar c'hornôg e kendalc'h ivez treuztiriadegoù an Afrikaned en hevelep doare. Gwelet Istor pobladur Madagaskar

Amerika

En he barr emañ sevenadur an Anasazied, deuet eus an norzh en hollad Pueblo ar c'hornôg (1200-1400). Savet e vez mogerioù pri uhel evit difenn ar c'hêriadennoù diouzh ar breizherien a bep seurt, marteze meuriadoù kantreerien Apach.

Azia

Anvet eo Genghis Khan, Temujin eus e anv ganedigezh, "Khan ar C'haned" gant ar meuriadoù mongol.
Aloubet eo an darn vrasañ eus Azia ha reter Europa gant ar Vongoled dindan ren Genghis Khan. Mare an Impalaeriezh Vongol eo.
Diazezañ a ra ar C'han Ogedei un dierniezh e Sina. Pennoù mongol zo a zilez ar voudaegezh Tatrik evit degemer an Islam.
E Kambodja e vez erlec'hiet ar Voudaegezh mod Mahayana gant doare an Theravada.
Diazezet eo rouantelezh Thai Sukhothai gant ar voudaegezh Theravada da relijion Stad. Diwezhatoc'h er c'hantved e vo sujet ul lodenn vat eus Stadoù Thailand, Laos, Myanmar, ha Malaysia hiziv an deiz.
Ren Angrok, roue damvojennel Singosari (Java). Kontet eo e droioù er Pararaton pe levr ar rouaned. Mab ur c'houer anezhañ e c'hall bezañ gwelet evel arouez an ersav Javanat a-enep da levezon India. Dont a ra er galloud goude bezañ lazhet ar roue Kadiri; dimeziñ a raio gant e intañvez.
Skoulmañ a ra shogun Japan darempredoù gant Ainoued enez Yeso (Hokkaido). Aozet dre vagadoù tud, ez eus gant an Ainoued ur sevenadur dezho o-unan a vez eztaolet dre ar Yukar, anezhañ barzhoneg danevellek ar vroad.
Strollañ a ra an istorour Pers Rashid al-Din unnek testenn voudaat bet troet en arabeg.
Pempvet, c'hwec'hvet, seizhet hag eizhvet kroaziadeg rouantelezhioù kornôg Europa a-enep d'an Islam

Europa

1204 : Lakaet an arigrap war Kergustentin vuzantat gant ar IV^re kroaziadeg; krouet eo an Impalaeriezh Latin.
1209-1229 : Kroaziadeg an Albiziz, aloubet eo Okitania gant baroned Bro-C'hall. Unan eus ar c'hroaziadegoù hag eus an Inkizadurioù kentañ a vo kaset da benn gant ar Gatoliked eo. Harpet e voe en deroù gant ar Pab evit lakaat un termen d'an disivoud katar.
1212 : Da-heul Emgann Las Navas de Tolosa ha faezhidigezh armeoù ar Vaoured e Spagn e krog argerzh ur Reconquista kristen prim eus hanterenn su al ledenez Iberek.
Da get ez a Stad Bulgar an Utiguried war ar Volga.
Rediet eo ar roue Yann a Vro-Saoz da sinañ ar Magna Carta e Runnymede
Diskar tierniezh Hohenstaufened an Impalaerien santel roman ha german
En em gavout a ra Marco Polo hag e familh e Sina
Mestr eo Jakez Iañ Aragon war an Inizi Balearez ha Valencia.
Krouet eo ar skolioù-meur kentañ.
Leuskel a ra Norvegia Enez-Vanav gant Skos.
Sinañ a ra Andrev II Hungaria ar vuilh aour a gadarna gwirioù an noblañs hungarat.

Arz & sevenadur

Sevel a ra an Inkaed Templ Koricancha en o c'hêr-benn Cuzco (Perou).
Soraboù a reer eus an testennoù koshañ bet skrivet e Madagaskar. E Malgacheg int bet skrivet gant lizherennoù arabek, war ur seurt paper a oa dalc'het kuzh an doare d'e sevel gant an Antemoroed.
Abadennoù c'hoariva dañset diouzh stil relijiel ar bhârata-natyam, a orin eus Tamilnâdu, e su India, adal an XII^vet kantved. Tri seurt arvest a gavo o awen ennañ, ar c'hKuravamchi, ar bhâgavatamela ha kuchipudi Andhra Pradesh.

Armerzh & kevredigezh

Europa

60 milion a dud en Europa.
E-tro 1200, ez a an darn vrasañ eus ar gouerien d'ober served e Frañs. E-kerzh an XIII^vet eo rediet ar vistri da zistardañ o c'habestr war an dud abalamour da ziorroidigezh an armerzh. Roet e vez o frankiz d'an dud a-unanoù pe a-stroll. Ne sell mui ar servelezh nemet ouzh ar re baourañ-tout.
Savet e vez ar c'hêriadennoù kentañ er c'hoadoù (ar Waldhufendorf) e kornioù an Alpoù adal 1200. En em ledañ a reont a-hed un hent gant parkerier a-skouer gantañ. Savet e vezont gant served kouerien a vez kinniget dezho doareoù emsavoc'h gant kartaoù trevadenniñ.
E Bohemia eo merket ar c'hantved gant ur c'hresk bras war an niver a dud. Kreizennet betek-neuze e diazad an Elba (Polabí), strujus-tre evit al labour-douar, e krog an dud da zifraostañ an takadoù meneziek a-zevri. Kaset e vez an difraostañ da benn gant trevadennerien alaman dreist-holl deuet eus Thüringen, Souabia, Saks pe Aostria. Krouet e vez kêriadennoù dre gevratoù skrivet etre an aotrounez hag an drevadennerien. Gwarantet e vez dezho ar gwir hêrezh war an douaroù. Renet gant an trevadenner pinvidikañ (rychter pe šule), e kasont war-raok er plaenennoù ar Stuziañ trivloaziek implijet gant ar C'hermaned; labour ar mengleuzioù a chom ar binvidigezh vrasañ koulskoude.
War-ziorren ez a ar c'hêrioù e Polonia ivez gant staliadur marc'hadourien alaman e Krakovia, Wrocław, Poznań, Gdańsk, hag all. Degas a reont ganto ar gwir alaman a orin eus Magdebourg ha mont a reont d'ober ar vrientinelezh tra ma chom mestr Poloniz war an artizanelezh hag ar servijoù. Dont a ra a-benn ar c'heodedoù-se da gaout gwirioù dreistordinal : gallout a reont dilenn ur maer ha n'int dalc'het na gant an tailhoù na gant rediennoù milourel. Kenwerzh bras zo a-hed ar Vistul a ya drezi ar varc'hadourezh hungarat (gwin, kouevr) betek Gdańsk, a ezporzh d'he zro ed Polonia. Cheñchamant zo e tres ar c'hêrioù : diwar wel ez a ar c'hcastrum hag ar suburbium hag en em zispakañ a ra plasenn ar marc'had hedet gant ostel an ti-kêr.
Kerkent hag e deroù ar c'hantved e vez dalc'het foar Skanör (Skania) d'ar c’houlz ma tremen an harinked eus an eil mor d'egile. Marc'hadourien Lübeck a zegas hag a werzh holen Lunebourg evit mirout ar pesked a vez ezporzhiet etrezek broioù ar su. Fonnus e kaver marc'hadourien alaman d'o zro da gentañ ivez, heuliet war-lerc'h gant ar Saozon ha Nederlandiz a grog da dremen hebiou da veg Skagen (Umlandsfahrer, "cirumnavigatores") adal kreiz ar c'hantved. Ouzhpenn an harinked hag an holen e ves eskemmet produioù all er foar : holen, houarn Stockholm, bier Lübeck, traezoù pakañ, kerdin, tonelloù, gwiadoù an Izelvroioù ha produioù oberiet all.

Mongolia

Kroget kerkent hag en eil hanterenn an Patrom:XIIvet kantvet e kendalc'h ur renkad Brientinien d'en em stummañ en holl veuriadoù mongol ar stepennoù a-hed ar c'hantved. An noïned a vez graet anezho ha lakaet e vez dezho anvioù diforc'h evel ba gatour (hael, kalonek), böki (kreñv, galloudek), bilgaï (fur), setchen (gouiziek), merguen (gwareger peurvat). Brezeliañ a ra ar meuriadoù kenetrezo dizehan ha war gresk ez a galloud armerzhel Pennoù ar c'hlanoù trec'h. Muioc'h-mui a sklaved o deus hag ec'honoc'h eo o feurvanoù. Ar re drec'het, an ounagan bogol, a ra war-dro chatal ar meuriadoù e penn ha dispenn a reont roudoù ar jiboez e-pad an abadennoù chase aozet da live ar vro. Dont a ra an nuker, anezho izili koskor ar C'han, da vezañ nerzh armet mac'homerezh ar muianiver.
Merkañ a ra an tremen eus perc'henniezh stroll ar chatal hag ar peurvanoù gant ar c'hlanoù (kuren) da berc'henniezh prevez ar familhoù (aïl) penn-kentañ ar feodadelezh kantreat. Sujet eo ar vesaerien frank gant o aotrou, perc'henned (edjen) an domani hag ar peurvanoù (noutoug). Chom a ra diazezet armerzh an aïl war an emvastañ met ne vir ket ouzh an trok gant ar pobloù annezet amezek da vont war-raok (eskemmet e vez chatal ouzh produioù oberiet).

Tud dibar

Sant Tomaz Akwino (e-tro 1225 - 1274), prederour ha doueoniour italian.
Dante Alighieri, skrivagner italian
Sant Frañsez Asiz (Asiz, e-tro 1182, e-tro 1226), diazezer urzh katolik ar Frañseziz.
Roger Bacon, Frañsezad, prederour ha skiantour
Bela IV Hungaria adsaver Hungaria goude freuz an aloubadeg vongol
Bonaventure, doueoniour frañsezat
Frederick II, impalaer an Impalaeriezh Santel Roman ha German
Gengis Khan (1162 - 1227), Penn mongol hag alouber Azia, krouer an Impalaeriezh Vongol.
Marco Polo, marc'hadour ha beajour
Robert Grosseteste, Pennstad saoz, doueoniour ha skiantour
Aleksandr Hales, prederour ha doueoniour
Aleksandr Nevsky, Priñs meur Novgorod ha Vladimir
Kubilai Khan, Khan, diazezer an dierniezh Yuan e Sina
Loeiz IX, "Sant Loeiz", roue Bro-C'hall ha kroazour
Ramon Llull, prederour katalan (eus Majork)
Albertus Magnus, prederour ha doueoniour alaman
Marco Polo (Venezia, 1254, 1324).
Petrus Peregrinus, skiantour
Snorri Sturluson, istorour ha skrivagner sagaoù
William Wallace, Penn broadel Skos

Ijinadennoù, kavadennoù, degasadennoù

Roll ijinadennoù an XIII^vet kantved

Implijet e vez ar garrigell en Europa.
Degas a ra an Normaned an nadoz-vor e bed ar Mor Kreizdouar (e-tro 1200).
Listri bras evit ar c'henwerzh atlantel. Implij ar stur stambod hag ar wiblenn.
E meur a lec'h en Europa e vez erlec'hiet ar gegel gant ar c'harr-nezañ a lakaer da dreiñ gant un dornell evit nezañ ar gwiadoù.

Liammoù diavaez

An XIII^vet kantved : Ar meurdezusañ eus ar c'hantvedoù gant James J. Walsh, 1907 (e saozneg).