Gallaoueg

Eus Wikipedia
Krogit e-barzh !
Un danvez pennad eo ar pennad-mañ ha labour zo d'ober c'hoazh a-raok e beurechuiñ.
Gallout a rit skoazellañ Wikipedia dre glokaat anezhañ. 


Gallaoueg
(Galo)

Perzhioù
Komzet e : Breizh
Rannved : Europa
Komzet gant : etre 29 060 (ist. 1999) ha 200 000 (ist. 2008, 2013)
Renkadur : goude 100
Familh-yezh : Yezhoù indezeuropek
Statud ofisiel
Yezh ofisiel e :
Akademiezh :
Urzh ar gerioù : SVO
Kodoù ar yezh
ISO 639-1
ISO 639-2
ISO 639-3
Kod SIL
Sellit ivez ouzh ar pennad Yezh.

Ur yezh romanek komzet e Breizh eo ar gallaoueg (gallo pe galo er yezh-se), hag unan eus yezhoù oil Breizh-Uhel. Komzet e vez en Il-ha-Gwilen, el lodenn vrasañ eus al Liger-Atlantel hag e reter ar Mor-Bihan hag Aodoù-an-Arvor. E vevenn gornôg eo hini ar brezhonegva, a-hed ul linenn etre Plouha ha Gwenrann. Amsklaer eo e vevenn reter rak ur c'hendalc'h yezhel zo etre holl yezhoù oil. Yezhourien zo a soñj dezho ez a perzhioù ar gallaoueg pelloc'h eget bevennoù Breizh istorel, betek bevennoù Torosad Arvorig.

N'eus kenemglev ebet da zispartiañ ar pezh a zo ur yezh hag ar pezh a zo ur rannyezh hag alese ez eus alioù disheñvel diwar-benn natur ar gallaoueg. Ur rannyezh eus ar galleg eo hervez lod tra m'eo unan eus yezhoù oil hervez lod all kenkoulz hag ar galleg. Goude ma oa chomet ur yezh komzet dreist-holl eo bet studiet ar gallaoueg er Skol-Veur ha klasket ez eus bet skoueriekaat e reizhskrivadur. Un nebeud levrioù gallaouek a vez embannet bep bloaz. Kontrol d'ar brezhoneg avat n'eo ket ken kozh-se al luskad evit lakaat ar yezh war wel, daoust ma vez komzet muioc'h-mui anezhañ ha ma'z a war-raok he bezañs er vuhez publik. Anavezet eo bet evel unan eus yezhoù Breizh gant kuzul-rannvro Breizh e 2004.

N'eo ket kar ar gallaoueg d'ar brezhoneg. Yezhoù indezeuropek int o-daou, met ur yezh keltiek eo ar brezhoneg tra m'eo ar gallaoueg ur yezh romanek, diskennet diouzh al latin. Dont a ra hec'h anv eus ar brezhoneg ha pa ne vije ket bet implijet nemeur betek nevez zo. Goude ma ve kavet dismegañsus gant emsaverien ar gallaoueg, e-tro 60% eus an dud a gomz ar yezh a sell outi evel ur parlant "patois" diouzh an enklask sokioyezhoniel kaset da benn gant ar Rannvro e 2018.

Nevez-krouet eo bet ar ger gallaoueg e brezhoneg, e-kreiz an XXvet kantved ; a-raok e veze lavaret galleg (Daveoù a vank).

Termenadur[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Anvioù[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Implijet a reer hiziv an deiz ar ger galo er yezh-se. Dont a ra eus ar brezhoneg gall a oa bet implijet diwar-benn an estrañjourien, pe ar re na gomzont ket brezhoneg, ha dreist-holl evit ar re a gomz ur yezh romanek, diwar ur wrizienn geltiek.[1] An hevelep ger a gaver e gouezeleg Skos, gall, a dalvez "estrañjour", ha dreist-holl "Skosad ne gomz ket gouezeleg" ha "den eus Su Bro-Skos", da lavaret eo e-lec'h ma komzer skoteg kentoc'h.[2] Diwar ar brezhoneg gallez e teu an anv-gwan benel Gallèz (gallèse e galleg). Meur a stumm all zo meneget gant an Trésor de la langue francaise e galleg : "gallot", "gallec", "gallek", "gallais", "gallic" pe "gallou" c'hoazh, ouzhpenn d'ar ger benel "gallote". Ar yezh eo zo meneget gant anvioù-se met ivez an dud a zo o chom e Breizh-Uhel.[3]

Implijet e oa bet an termen-se gant brezhonegerien da gentañ neuze, ha neket gant ar c'hallaouegerien. Kavet e oa bet gant Henriette Walter e veze implijet a-viskoazh gant 4% eus ar gomzerien en Aodoù an Arvor hepken e 1986. Un drederenn anezho a soñje e oa ur ger disprizius zoken. "Patois" a veze lavaret gant an dud kentoc'h.[4] N'eo nemet nevez zo eta e oa bet kroget d'ober stankoc'h gant ar ger gallo, goude ma vefe testeniekaet dre skrid abaoe 1358.[5]

Gant ar yezhoniour Alan-Joseph Raude e oa bet goveliet keal ar britto-roman e galleg e 1978 da bellaat diouzh ar ger patois ha da ziskouez eo ur yezh romanek komzet gant Bretoned.[6] Hervezañ n'eo ket dereat ar ger patois (a c'heller tostaat ouzh ar brezhoneg trefoedaj) dre ma ra anv eus ur rannyezh e dalc'h ur yezh a "sevenadur" : ur meizad sokiologel eo ha n'eo ket ur meizad yezhoniel.[6] Hervez Jean-Paul Cheveau e c'hell ar ger patois bezañ implijet evit n'eus forzh peseurt yezh eus Frañs ha n'eo ket galleg. Nac'het eo neuze o identelezh d'ar yezhoù-se.[6] Daoust m'eo ur ger disprizius e c'hell bezañ implijet ar ger patois hep dismegañs gant ar c'hallaouegerien goshañ.

Renkadur[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Ur yezh eus familh ar yezhoù romanek eo ar gallaoueg. N'eo ket divert eus ar galleg standard ha n'eo ket "galleg saout" e-giz ma vez klevet a-wechoù. Dont a ra eus emdroadur al latin a veze komzet gant an dud en Impalaeriezh roman da heul brezel Galia ha trec'h ar Romaned. Levezonet eo bet gant ar galianeg a veze komzet en takad-mañ a-raok c'hoazh, pe c'hoazh gant an norseg, yezh ar Vikinged, hag ar brezhoneg e Breizh-Uhel evel-just, pa oa stank ar vrezhonegerien eno a-raok ma kilas ar vevenn yezhel etrezek ar c'hornôg.

Renket eo ar gallaoueg e-touez ar yezhoù oil, un hollad yezhoù en em astenn war norzh Frañs. E-kichen ar gallaoueg e kaver un aridennad yezhoù a vez start dispartiañ an eil diouzh eben a-wechoù, deuet holl diwar al latin ha levezonet gant ar yezhoù germanek dre ar frankeg. E-touez ar yezhoù-se e kaver ar pikardeg, an normaneg, ar galleg, al loreneg hag yezhoù all c'hoazh.[7]

Evel ar yezhoù oil all n'eo ar gallaoueg na henc'halleg, nag un trefoedaj eus ar galleg modern. Elfennoù boutin a gaver etre an div yezh (levezon ar frankeg er c'heriaoueg hag en ereadurezh, koll ar renad rejim-rener, koll ar sonioù-diwezhañ...). Emdroet eo ar gallaoueg abaoe an Henamzer asambles gant ar yezhoù romanek all, hag adalek ar Grennamzer e c'heller komz eus henc'hallaoueg.[8] Dre ma ne oa ket skoueriekaet an henc'halleg ha tost an div yezh e c'helle skriverien ar Grennamzer implijet troiennoù o rannvro en o zestennoù. Roudennoù henc'hallaoueg a lenner e testennoù gallek Dugelezh Breizh hag e Breizh-Uhel neuze.[9][10]

Un tamm levezon en deuz bet ar brezhoneg war ar gallaoueg dre ma'z int komzet war takadoù tost an eil d'egile ha dre m'int bet komzet war takadoù mesk-ha-mesk gwechall. Amprestet e oa bet un nebeud gerioù da skouer. Implij araogennoù evel verboù-skoazell a zeuje eus un orin keltiek koshoc'h avat. Keñveriet e oa bet an darempred etre an div yezh ouzh hini gouezeleg Skos hag ar skoteg.[11] Koulskoude, stadan a ranker eo chomet dister a-walc'h roud ar brezhoneg war ar gallaoueg. Kentoc'h eo ar brezhoneg en deus amprestet gerioù e-leizh digant ar gallaoueg hag ar galleg mesk-ha-mesk.

Keñveriañ gant yezhoù all.
Gallaoueg (yezh oil) Normaneg (yezh oil) Poateveg (yezh oil) Pikardeg (yezh oil) Toureneg (yezh oil) Galleg (yezh oil) Okitaneg (yezh oc)

Skrivet gant an norm klasel

Brezhoneg (yezh keltiek)

Le monde vienent su la térre librs tertous e s'ent'valent en drets e dignitë. Il lou apartient d'avaer de la réson e de la conscience e il ont de s'ent'enchevi conme feraen dés freres.

Touos les houmes nâquissent libes et parêles dauns leus taête et en dreits. Il ount byin de l'obiche et de l'ingamo et deivent faire d'aveu leus prochan coume si ch'teit pour yeus.

Le munde trtouts avant naeçhu libres trtouts parélls den la dégnetai é den lés dréts. L'avant de l'aeme é de la cunsience é le devant coméyà e trtouts fratrnaument.


Tous ches ètes humains is sont nès libes et égals in dignitè et pi in droéts. Is sont dotès d’roaison et pis d'conschienche et pis is doévtte foaire ches uns invers ches eutes dins un esprit d’fratérnitè.

Tertos les houms naissont libĕrs, ansement is aont les meimĕs dreits e la meimĕ dighnitaiy. Is aont coumĕ dounaison ieun antendouerĕ e ieunĕ airzon e is deivont s'ajidair les ieuns les outĕrs coumĕ des frairĕs.

Tous les êtres humains naissent libres et égaux en dignité et en droits. Ils sont doués de raison et de conscience et doivent agir les uns envers les autres dans un esprit de fraternité.

Totes los èssers umans naisson liures e egals en dignitat e en dreches. Son dotats de rason e de consciéncia e se devon comportar los unes amb los autres dins un esperit de fraternitat.

Dieub ha par an eil d'egile eo ganet an holl dud, koulz evit a sell ouzh o gwirioù hag o dinded. Skiant ha koustiañs zo dezho ha rankout a reont bevañ an eil e-ser egile en ur spered a vreudeuriezh.

Douaroniezh[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Takad ar yezh[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Kartenn yezhoù oil hervez Marie-Rose Simoni-Aurembou.

Start eo termeniñ resis gorread yezh ar gallaoueg. Splann e oa an harz gant ar brezhoneg betek ar bloavezhioù 1950 dre m'eo un harz etre div yezh eus div familh disheñvel, yezhoù romanek evit ar gallaoueg ha yezhoù keltiek evit ar brezhoneg. Adalek ma oa diskaret plas ar gallaoueg hag ar brezhoneg er gevredigezh n'eo ket ken splann an traoù : n'eo ket bet erlec'hiet ar brezhoneg gant ar gallaoueg e giz gwechall ha gounezet en deus ar brezhoneg tachenn e kêrioù bras Breizh-Uhel dreist-holl. Diaesoc'h eo lakaat war wel ur vevenn resis etre ar gallaoueg hag ar yezhoù oil all dre m'emañ perzh eus ur c'hendalc'h yezh. Kustum eur da vevenniñ ar yezhoù-se diouzh harzoù hengounel ar broioù istorel, met ne glot ket atav gant ar gwirvoud yezh.[12] Lod eus ar skiantourien a ziazez o bevennoù war ar broioù istorel, oc'h arlivañ an harzoù avat. Waltcher von Wartburg, Hans-Erich Keller ha Robert Geuljans a laka bevenn ar gallaoueg a-hed harzoù Breizh er reter, en ur lakaat hanternoz Añjev e takad ar gallaoueg ouzhpenn[13]. Hervé Abalain a laka da glotañ tachenn ar gallaoueg gant Breizh-Uhel ivez, hag a laka bandennoù-nes ar Mayenne hag ar Maine-et-Loire ouzhpenn[7]. Strollañ a ra ar gallaoueg en isfamilh yezhoù oil ar c'hornôg asambles gant an añjeveg, an normaneg ha yezhoù ar Maine[7].

Start eo bevenniñ ar gallaoueg abalamour m'eo diaes kartennaouiñ yezhoù oil ar c'hreiz, a zo minorelaetoc'h c'hoazh dre m'int stanket etre Pariz ha yezhoù oil anavezetoc'h evel an normaneg hag ar gallaoueg. Skiantourien zo a soñj dezho ez eus un takad kreiz e gwalarn Frañs hep bevennoù splann etre ar yezhoù.[14] Hervez Marcel Cohen, da skouer, eo ar Maine un takad amsklaer m'eo mesket gallaoueg, añjeveg hag orleaneg, hep bevenn etre an teir yezh-se.[15] Hervez Marie-Rose Simoni-Aurembou n'eus nemet rannyezhoù oil, en o zouez ar gallaoueg, ha n'eus ket kement-se a ziforc'hioù etre "rannyezhoù oil" all. Bevennet eo ar gallaoueg gant bevennoù Breizh neuze nemet er Su ma'z a ar poateveg betek al Liger.[14]

Skiantourien zo a bella diouzh bevennoù ar broioù da glask lakaat bevennoù diazezet war fedoù-yezh hepken. Diwar al levezonoù e-keñver ar c'heriaoueg e stroll Jean-Paul Chauveau ar gallaoueg gant an añjeveg ha yezh ar Vezven en un takad bras anvet "broioù ar c'hornôg" rannet e tri zakad : kornôg, gant Aodoù an Arvor, Mor-Bihan ha kornôg Il-ha-Gwilen ; reter gant ar Sarthe, ar Vezven ha reter an Il-ha-Gwilen ha su gant al Liger-Atlantel hag ar Maine-et-Loire. Abeg zo bet kavet en doare-se da vevenniñ avat, dre ma eneber ivez norzh al Liger, tostoc'h da yezh ar Vezven, ouzh su al Liger, tostoc'h d'ar poateveg.[16] Ha n'eus ket bet termenet gantañ ur vevenn-yezh resis etre gallaoueg ha poateveg : al Liger an hini eo ar ra an disparti, kontrol d'ar pezh zo meneget a-us.[17]

bevennoù yezhoù Breizh hag ar rannvroioù-nes hervez skiantourien disheñvel :

Bevenn etre ar gallaoueg hag ar brezhoneg[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Splann e oa an harz etre ar gallaoueg hag ar brezhoneg dre m'int disheñvel-mik o-daou. An istorour Pierre-Michel-François Chevalier en doa keñveriet an harz-se gant moger Sina e 1845 zoken.[18] E 1952 e oa bet treset ar vevenn-se gant François Gourvil etre Plouha, e bae Sant-Brieg ha stêr Penerv e gourenez Rewiz. Tremen a rae ar vevenn dre Senven-Lehard, Kintin, Mur, Sant-Jelan, Regini ha Sulnieg etre an daou boent-se hervez Gourvil.[18] Stabil a-walc'h e oa bet ar vevenn-se a-hed mare ar c'hrennvrezhoneg (1100-1650) hag erlec'hiet e oa bet ar brezhoneg gant ar gallaoueg e-lec'h m'en doa kilet. E gourenez Gwenrann en doa kilet ar brezhoneg buanoc'h en XIXvet kantved hag en XXvet kantved, met erlec'hiet e oa bet gant ar galleg kentoc'h, heñvel diouzh an hini a oa komzet e Breizh-Izel gant ar vrezhonegerien hag o bugale pa oa bet dilezet ar yezh e-kreiz an XXvet kantved.

Er Grennamzer Uhelañ e oa bet cheñch-dicheñch ar vevenn-se, gant un takad bras etre bevenn Gourvil hag ar Gwilen ma veze komzet an div yezh, alies mat ar brezhoneg evel yezh an uhelidi en takadoù reterañ.

Bevenn etre ar gallaoueg hag ar yezhoù oil nes[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Kendalc'heg yezhoù oil ar gwalarn, diskouezet amañ gant variezon ar fonem [ɛ] e-barzh <haie> (a, è, é, éï hag all). E gwenn ez eus takadoù e-lec'h ma n'eo ket bet dastumet ar ger.

E reter ar gallaouegva e klever yezh ar Vezven, añjeveg (an daou-mañ o vezañ perzh eus ar memes kendalc'heg hag ar gallaoueg), an normaneg ha poateveg er su. E familh yezhoù oil emañ an holl yezhoù-se, derevet-holl eus al latin. Start eo sevel bevennoù yezh etrezo hag alies-mat e vezont bevennet kentoc'h gant ar broioù istorel. Ur gendalc'heg yezh an hini eo, da lavaret eo e cheñchont tamm-ha-tamm a seurt ma c'heller en em gompren etre amezeien tost a-raok en em gavet dirak yezhoù disheñvel penn-da-benn, met diaes eo kompren unan eus ar memes kendalc'heg a vev pelloc'h. Kendalc'heg ar yezhoù oil zo lec'hiet etre bevenn reter ar brezhonegva er c'hornôg ha Belgia, Elzas hag Alamagn er reter m'en em gav tal-ouzh-tal gant yezhoù germanek. Tamm-ha-tamm e tremener eus ar gallaoueg da barlantoù ar Vezven, d'an normaneg, da yezh Champagn, d'ar pikardeg hag all. Ne glot ket ar bevennoù yezh hag ar bevennoù melestradurel.[12]

Splann eo skouer ar ger "hiziv" da skeudenniñ ar gendalc'heg-se. Lavaret a reer anae gant ar brasañ eus ar c'hallaouegerien tra ma implijer anui e reter Breizh-Uhel, a-hed ar Vezven hag er Maine-et-Loire, ur ger a glever ivez en añjeveg hag en normaneg. En Ernée, er Vezven, e klever anae, heñvel d'ar gallaoueg. Er gendalc'heg-se neuze eo aes d'ar c'hallaouegerien kompren ha komz gant un añjeveger bennak, met ne c'hello ket kompren unan bennak a gomz ur yezh pelloc'h er gendalc'heg, da skouer ur walloneger.[19]

Variezonoù ha rannyezhouriezh[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

N'eo ket aes strollañ variezonoù ar gallaoueg e rannyezhoù, dre ma cheñchont diouzh an elfennoù choazet d'o diforc'hañ. Da skouer, ma kemerer ar raganvioù-diskouezañ e kont e c'heller lakaat an takadoù-se war-wel :

Ma kemerer ar fonologiezh e kont e c'heller dispartiañ tri zakad disheñvel :

  • An norzh (Roazhon, Sant-Maloù, Sant-Brieg), e-lec'h m'eo aet ar silabennoù diwezhañ hogozik da get : [ɛw], diwar chatèo zo aet da [ɛ] tra m'eo aet [aw] eus journau da [a]. [aj] eus ar gerioù gourel evel travail zo aet da [a]. En takad-mañ e klever diftongennoù disheñvel etre an unander hag al liester : un chapë, des chapiao.
  • Ar c'hreiz (Mor-Bihan, Gwenrann, Bro-Vaez) e-lec'h m'eo mouezhiet [t] da [d] hag e-lec'h ma klever [u] e plas [o].
  • Ar su (Bro-Raez, Gwiniegi Naoned), tost ouzh ar poateveg, e-lec'h ma klever dibennoù an amzer-gevrennek tremenet e [aj] e plas [ə], an [s] mouzhiet da [z], an [u] e dibenn ar gerioù aet da [ø], kensonennoù-dibenn mouezhiet, ar strollad [lj] distaget [j] ha diftongenn ebet.[21]
Liester ar ger "tog" diouzh ar rannvroioù

N'eo ket aes dispartiañ an takadoù diouzh an doareoù da zistagañ : meur a zisoc'h a c'heller en em gavet ganto. Da skouer, ar ger moi gallek a glot gant [ma] kostez Roazhon, [maj] e Liger-Atlantel ha [me] pe [mɛ] a-hed bevenn ar brezhoneg, met n'eo ket gwir evit an holl c'herioù. Takad an [ɛ] a ya pelloc'h er reter er ger voir, hag ar gerioù a glot gant ar galleg voisin ha boire a c'heller distagañ [vejzɛ̃] ha [bejʁ] pe [vajzɛ̃] ha [bajʁ].[22]

Dibenn an anvioù-verb e -er a ziskouez doareoù all da zispartiañ an takadoù. Dre vras e vezont distaget [ə] e gallaoueg (manjë evit "debriñ", a glot gant ar galleg manger)[23], war-bouez en aber al Liger ha kostez ar Manche e-lec'h ma tistager evel e galleg. Tro-dro da Gankaven ha Kerc'haoueg e tistager [aj]. Met disheñvel eo an traoù evit an anvioù-gwan-verb hag an anvioù-boutin a echu e <-é> e galleg (evel mangé, blé). E lec'hioù zo, evel Abarrez, e cheñch ar mod da zistagañ an anv-gwan-verb diouzh ma vez implijet gant ar verb bezañ pe gant ar verb kaout. Blé (e galleg), eus e du, a lavarer blé, blë, byé, byë, byè, byëy pe byay diouzh ar vro. Nevez zo eo deuet ar soniad [l] war-glev e gallaoueg, hag e norzh ar vro pe e Bro-Roazhon, dindan levezon ar galleg en deus graet d'un toullad gerioù bezañ staonekaet e gallaoueg.[22]

An diforc'hioù e distagadur ar gerioù a ra d'un nebeud gerioù cheñch penn-da-benn, evel er ger "labous". Ar stummoù oazé, oazéo, oézë, ouézéo ha ouéziao a glever war-bouez en un takadig e gwalarn Roazhon ma klever ur [g] e deroù ar ger : gaziao. Moarvat e oa deuet ar soniad [g]-se d'en em zizober eus un hiatus ha distagañ aesoc'h. Gallout a reer soñjal ivez er mod ma oa aet an [w] keltieg da [g] gant ar yezhoù latin (waspa, lastez, en deus roet ar galleg gaspiller). Tro-dro da Wened e lavarer pichon, diwar al latin pippione, en deus roet ar brezhoneg pichon hag ar galleg pigeon.[22]

Istor[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Gwriziennoù latin, keltiek ha germanek[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Ar strollad yezhoù koshañ a gaver roudoù anezho er pezh a zo Breizh bremañ zo ar yezhoù keltiek. Deuet diwar emled ar Gelted en Henamzer adalek an VIIIvet kantved pe diwar yezhoù komzet e gwareg ar meurvor atlantel[24], e oant komzet gant pobloù disheñvel evel ar Riedoned hag an Namneted.[5] Stag e oa o c'homzoù ouzh ar galianeg ha liammoù kreñv o doa gant an inizi predenek, un devezh pell war vor hepken.[25] Breizh a-vremañ eo al lodenn gornôgañ eus ur c'hevread pobloù anvet Arvorig gant Kaezar. Aloubet e voe ar vro gant ar Romaned adalek 56 a-raok J.K. ha romanelaet e voe tamm-ha-tamm, muioc'h e lec'hioù zo eget e lec'hioù all. Daoust ma weler villaoù (kenkizoù) un tamm e pep lec'h, kêrioù mod Roma pe uzinoù garum (kostez Douarnenez)[26] e soñjer ne oa bet degemeret al latin nemet gant uhelidi ar vro[5] tra ma talc'he ar brasañ eus an dud da gomz galianeg betek deroù ar VIvet kantved, dreist-holl war ar maez hag el lec'hioù poblet distank. Latin a veze komzet stankoc'h gant kumuniezhioù zo e bro an Osismed zoken, e-giz ma weler gant an anv Montroulez, marteze etre Karaez hag ar Fouilhez[25]

P'en em gavas ar Vrezhoned eus an tu all d'ar mor adalek ar IVe kantved (met stankoc'h adalek ar Vvet kantved) o doa kavet ur vro romanekaet evit darn, kristeniekaet er c'hêrioù, met e lec'h ma veze komzet c'hoazh kalzik ar galianeg a oa ken tost d'o fredeneg ma c'helle an div boblañs en em gompren. Aes a-walc'h eo bet dezho en em staliañ er vro[18] ha krouiñ rouantelezhioù bihan, rannet a-wechoù etre ar c'hevandir hag Enez Vreizh, evel Kerne pe Domnonea.[27]

Kreñvoc'h e oa an elfennoù roman e Roazhon hag e Naoned. Adalek fin ar Vvet kantved e oant bet aloubet o-daou gant ar Franked a oa deuet da vezañ mestr war Galia, asambles gant an tiriadoù er reter d'ar Gwilen ha Gwened (e-pad ur mare). Kreñv a-walc'h e oa ar sevenadur latin kostez Sant-Brieg ivez ha da c'houde e chome forzhik douaroù e daouarn pennoù bras frank.[28] Liesseurt e oa pobladur Arvorig e-pad kantvedoù kentañ ar Grennamzer neuze, gant ar Vrezhoned deuet eus Enez Vreizh mesket buan gant ar boblañs c'halianek, kêrioù ha lec'hioù resis latinekaet muioc'h hag uhelidi germanek er reter dreist-holl. Cheñch-dicheñch eo bet an harz etre ar bed breton hag ar bed frank, tro-dro d'ar Gwilen, abalamour d'ar brezelioù kaset etre an div bobl etre ar VIvet kantved hag an IXvet kantved. Brezhoneg a veze komzet gant darn eus ar boblañs etre Pornizh ha Roz-an-Arvor a-raok an Xvet kantved. Un darn all, etre al linenn-mañ hag ul linenn lec'hiet pelloc'h er c'hornôg, a gomze romaneg.[25][29] En tu all d'al linenn-mañ, er reter, edod e Marzhoù Breizh, lakaet e plas da gentañ gant Karl Veur (war tachenn Roazhon, Naoned ha Gwened) hag ur wech all gant Karl Voal (war tachenn Avranches ha Coutances goude feur-emglev Compiègne e 867).[27] A-du emañ ar brasañ eus an arbennigourien da lavaret ne'z eus hogozik anv-lec'h brezhonek ebet er reter d'ar C'houenon.[30]

En takad a yay da Vreizh-Uhel e veze komzet ul latin pobl heñvel ouzh an hini komzet e lec'hioù all e Galia, ul latin levezonet gant ar galianeg evit ar c'heriaoueg hag an doare da zistagañ. Al levezonoù-se a oa bet pennkaoz d'ar cheñchamantoù boutin d'an holl yezhoù oil. Staonekaet e oa bet [k] da [ʃ] ((la) cantare aet da (go) chauntë, (fr) chanter), c'hwezhet e oa bet [b] da [v] ((la) faba aet da (go) feuve, (fr) fève) da vare ar Romaned moarvat.[9] Diskaret e voe sistem an troadoù hag ar jener nepreizh adalek fin mare ar C'halianed-Romaned tra ma oa dkrog da implijout gerioù-mell.[9] Pa oa deuet ar Franked o doa degaset o yezh, ar frankeg, hep dont a-benn d'ober anezhañ yezh an holl. Ar c'hontrol zoken : tra ma oa bet un diglosiezh frankeg/latin e-pad tri c'hant vloaz e norzh Galia e oa deuet ar Franked d'ober muioc'h-mui gant al latin tamm-ha-tamm. Degaset o doa cheñchamantoù er yezh o-unan, o tegas gerioù nevez pe ouzhpenn hag o levezoniñ an distagadur.[9]

Ur gwiskad all a zeuas gant ar Vikinged a oa deuet da breizhañ Breizh en VIIIvet kantved ha d'en em staliañ en IXvet kantved. Un nebeud gerioù norsek o doa degaset hag a glever c'hoazh e gallaoueg a-vremañ[31] goude m'int niverusoc'h c'hoazh en normaneg. Evel gerioù norsek ar galleg e soñjer eo gerioù norsek ar gallaoueg amprestadennoù digant an normaneg neuze rak an holl zo boutin gant ar yezh-se. Gallout a reer menegiñ bouette pe boite "bouedenn besketa" a glever e Normandi ivez, e-kichen ur stumm boutinoc'h e baite diwar an norseg beita "peuraj, bouedenn da besketa". Un nebeud gerioù a seblant bezañ bet amprestet war-eeun diwar an norseg avat, gerioù a denn d'an teknikoù merdeiñ kozh evel gueurde "kerdin da sevel un darn eus al lien" pe guiroie "gwiblenn".

Disheñveladur ar gallaoueg[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Adalek an XIvet kantved e tisheñvelaer ar yezhoù oil diouzh ar romaneg ha d'ar mare-se ne oa ket ken bras an diforc'hioù etre ar yezhoù (pe kentoc'h ar rannyezhoù d'ar mare-se) hag ar pezh a zo bremañ. Amprestiñ a raed gerioù dizehan etre ar yezhoù hag eus un tu all ne'z eus ket kalz a roudoù skrivet anezho dre ma veze skrivet en ur seurt koine lennegel etrerannyezhel boutin d'ul lodenn eus hanternoz Bro-C'hall. N'eo nemet adalek an XIIIvet kantved e krog ar c'hoine-se d'en em zisheñvelaat-krenn diouzh ar rannyezhoù evit mont da c'halleg al lez hag al levrioù avat. D'ar mare-se e krog ar yezhoù oil da c'houzañv cheñchamantoù fonologel ha geriaoueg ha da bellaat an eil diouzh eben.[9]

Roudoù skrivet kentañ ar gallaoueg a sav d'an XIIvet kantved. Ar Roman d'Aiquin eo ar ganaouenn-jestr nemeti eus Breizh, hag enni ez eus un nebeud pozioù a glever e gallaoueg a-vremañ, evel s'aroter ("mont gant e hent") pe choazh lours (raganv perc'hennañ "o", par d'ar galleg leur). Al Livres des Manières, gant Etienne de Fougères a zo ennañ dibarderioù gallaouek ivez, evel enveier ("kas"), il deit ("rankout a ra") pe chasteaus ("kestell" : chatiaos e gallaoueg modern).

Un destenn diwar Bloazdanevelloù Sant-Denez a veneg "Breizhiz vrezhonek" (bretons bretonnants), ar pezh a ziskouez e oa (hag ez eus) eus Breizhiz divrezhonek neuze. Testeniekaet eo ar ger gallo e 1358 evit ar wech kentañ, en un akta eus an dug Yann IV evit e deñzorer Jorj Jikel : "nostre general recepveur en Bretaigne gallou, salut" ("hor resever hollek e Breizh c'hallek, salud"). Da c'houde e c'heller lenn alies an dro-lavar-mañ pe Breizh-Uhel e skridoù ar Grennamzer.

Politikerezh[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

En holl dre holl e chom dianav a-walc'h d'ar pep brasañ eus ar boblañs mennozh ar gallaoueg evel ur yezh emren diouzh ar galleg pe an anaoudegezh ez eus eus ar gallaoueg zoken. Evit gwir, hervez an enklask TMO-Rannvro eus 2018, 40% eus ar Vretoned ne ouzont ket petra eo ar gallaoueg tamm ebet (ne gomprenont ket petra a dalvez ar ger), ur c'hard anezho o vezañ o chom e Breizh-Uhel. E-touez an dud a oar petra eo ar gallaoueg ez eus 60% a soñj dezho eo ur "patois". A-benn ar fin, ar soñj e vefe ur gwir yezh eus ar gallaoueg n'eo ket aet kalz pelloc'h eget kelc'hioù bihan ar bed kevredigezhel breton evit poent. Da skouer, betek 2014 ec'h implije rannvro Breizh an droienn "expression gallèse" evit komz diwar-benn ar gallaoueg ha ne grede ket ober gant ar ger yezh.

Evit stourm a-enep d'an dianaoudegezh vras-se, hag evit mont da heul stourm ar vrezhonegerien ivez, eo krog bed ar bed kevredigezhel gallaouek da labourat evit lakaat muioc'h ar gallaoueg war wel er vuhez foran. Abaoe un dek vloaz bennak eo krog kumunioù zo da lakaat staliañ stumm gallaouek o anv war panelloù zo. Hiziv an deiz ez eus gallaoueg war panelloù mont e-barzh en un 10 kumun bennak, dreist-holl en Aodoù-an-Arvor hag e norzh an Il-ha-Gwilen (takadoù ma'z eus un tamm emsav gant ar gallaoueg) evel e kumunioù Loudieg, Noal-Bazeleg pe Parzieg.

Dizemglev, ha dianaoudegezh vras, zo er boblañs diwar-benn statud ar gallaoueg (yezh, rannyezh pe parlant). Kresk implij ar gallaoueg er vuhez foran en em gav diwezhat, d'ur mare m'emañ ar yezh en arvar bras (dreist-holl e gevred ar Mor-Bihan hag al Liger-Atlantel m'eo peuzvarv). Lod eus an dud a soñj dezho ez eo marv-mik e-touez an dud e kalz kumunioù, hag e vefe e gwirionez meur a barlant dindan an anvad "gallaoueg", da skouer ar mitaweg.

Dihun ar gallaoueg er bloavezhioù diwezhañ a zeu da stekiñ hiziv, e lec'hioù zo, ouzh bezañs panelloù divyezhek brezhoneg-galleg e Breizh-Uhel (stankik er Mor-Bihan dreist-holl) ha kregiñ a ra ul lodenn eus an emsav kevredigezhel gallaoueg da gavout abeg er bezañs-se dre ma kav dezhañ ne vez ket komzet brezhoneg e Breizh-Uhel hag e vefe ur bihanniver eus ar vrezhonegerien. Diouzh an tu all, tamallet e vez a-wechoù d'ober eus ar gallaoueg un digarez da stourm ouzh implij ar brezhoneg war ar panelloù.[32][33] Evit gwir, pa ne hañval ket bezañ a genemglev ledan er gevredigezh, na kennebeud-all e-touez ar bolitikourien pe an emsaverien, war petra a c'hallfe bezañ roll pe plas ar brezhoneg hag ar gallaoueg e-kichen ar galleg er gevredigezh en amzer-da-zont, en em gav bremañ ar brezhoneg hag ar gallaoueg o keveziñ evit ur bezañs arouezel hag identelezhel war ar panelloù.

Abaoe war-dro 1978 ez eus stourmerion vrezhon o sevel a-enep ar gallaoueg, sellet evel ur skoilh evit emled ar brezhoneg a sellont evel yezh vroadel nemeti Breizh hag ar gallaouegoù evel rannyezhoù tud trec'het, hep tamm lennegezh skrivet ebet, nemet galleg e vefe.

Tachenn[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

  • Tachenn istorel ar gallaoueg e Breizh a glot gant al linenn Loth er c'hornôg, nepell diouzh bevenn reter Breizh.
  • Hervez lod e klot tachenn ar gallaoueg gant bevennoù Breizh er reter.
  • Hervez lod all n'eus netra da welet (skol-veur Laval e Kebek[40]).

Skritur[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

  • Gant ar yezhoniour Alan Raude (1923–2017) e voe savet un doare-skrivañ evit ar gallaoueg anvet Écrire Le Gallo (ELG). Abaoe ez eus bet savet meur a zoare-skrivañ all.
Keñveriañ ar sistemoù reizhskrivañ :
Gallaoueg (ELG) Gallaoueg (Aneit) Gallaoueg (Vantyé) Gallaoueg (MOGA) Gallaoueg (ABCD) Brezhoneg

Il faut qe j'auj le veir anoet.

I faùt qe j'aùge le vair aneit.

I faw ke j'awj le vèy ane.

I fao qe j'aoje le vaer aneit.

I fao qe j'aoj le vër anae.

Dav eo din mont da welet anezhañ hiziv.

Levrlennadur[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

  • (go) (fr) A-stroll : Rasserrerie d'Ecrivaijes du Paiz Gallo - Anthologie de Textes Gallos (+ CD). Roazhon / Resnn : Rue des Scribes, 2014 (ISBN 978-2-906064-70-6)
  • (go) (fr) Auffrey, Régis. Le Petit Matao – Dictionnaire Gallo-Français / Français-Gallo — Motier Galo-Françaez / Françaez-Galo. Roazhon / Resnn : Rue des Scribes, 2019 (ISBN 978-2-906064-76-8)

Liammoù diavaez[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Porched Breizh – Adkavit pennadoù ha rummadoù Wikipedia a denn da Vreizh.


Notennoù[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

  1. ↑ (fr) Claude Bourel, Dictionnaire de gallo, Rennes, Rue des Scribes, 2004
  2. ↑ (gd) Am Faclair Beag « Gall : Foreigner, stranger, especially a native of the south of Scotland or a Scot that cannot speak Gaelic. »
  3. ↑ (fr) "Gallo" in Trésor de la langue française
  4. ↑ (fr) Henriette Walter, Le français d'ici, de là, de là-bas, Le livre de poche, 2000, p. 113
  5. ↑ 5,0 5,1 ha5,2 (fr) Nathalie Trehel-Tas, Parlons gallo : Langue et culture, L'Harmattan, 2007, 140 p. (ISBN 978-2-296-03247-7, BNF 41045853)
  6. ↑ 6,0 6,1 ha6,2 (fr) Christian Leray et Ernestine Lorand, Dynamique interculturelle et autoformation : une histoire de vie en Pays gallo, Paris, L'Harmattan, coll. « Défi-formation », 1995, 385 p. (ISBN 2-7384-3377-4, BNF 35779104
  7. ↑ 7,0 7,1 ha7,2 (fr) Hervé Abalain, Le français et les langues historiques de la France, Jean-Paul Gisserot, 2007, 317 p. (ISBN 978-2-87747-881-6)
  8. ↑ (fr) [Rennes], « Le gallo n'est pas de l'ancien français [diell] ». Lennet d'an 12 a viz Mae 2022
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 ha9,4 (fr) Peter A. Machonis, Histoire de la langue : Du latin à l'ancien français, University Press of America, 1990, 261 p. ((ISBN 978-0-8191-7874-9)), p. 149
  10. ↑ (fr) CNDP Roazhon, « Contes et Légendes [diell] ». Lennet d'an 12 a viz Mae 2022
  11. ↑ (fr) Henriette Walter, L'aventure des langues en Occident : Leur origine, leur histoire, leur géographie, Robert Laffont, 2013, 476 p. ((ISBN 978-2-221-12192-4))
  12. ↑ 12,0 ha12,1 (fr) Jean-Paul Chauveau, Évolutions phonétiques en gallo, Paris, Centre national de la recherche scientifique, coll. « Sciences du langage », 1989, 293 p. (ISBN 2-222-04281-X, BNF 35063635)
  13. ↑ (fr) Walther Wartburg, Hans-Erich Keller et Robert Geuljans, Bibliographie des dictionnaires patois galloromans : 1550-1967, Librairie Droz, coll. « Publications Romanes et Françaises », 1969, 376 p. (ISBN 978-2-600-02807-3)
  14. ↑ 14,0 ha14,1 (fr) Carmen Alén Garabato et Henri Boyer, Les langues de France au XXIe siècle : vitalité sociolinguistique et dynamiques culturelles : [communications du colloque des 8 et 9 décembre 2006 organisé à l'Université Paul-Valéry], Paris, Harmattan, 2007, 304 p. (ISBN 978-2-296-03767-0), p. 204-205
  15. ↑ (fr) Marcel Cohen, Regards sur la langue française, Société d'Édition d'Enseignement Supérieur, 1950
  16. ↑ (fr) Gabriel Guillaume et Jean-Paul Chauveau, Atlas linguistique et ethnographique de la Bretagne romane, de l'Anjou et du Maine, CNRS, 1975, p. 5
  17. ↑ (fr) Jean-Paul Chauveau, Le gallo : une présentation, vol. 2, Section de celtique, Faculté des lettres de Brest, Université de Bretagne occidentale, 1984, p. 154
  18. ↑ 18,0 18,1 ha18,2 (fr) Hervé Abalain, Histoire de la langue bretonne, Paris, Jean-Paul Gisserot, 2000 (1re éd. 1995), 127 p. (ISBN 2-87747-523-9, BNF 37109740)
  19. ↑ (fr) Philippe Blanchet, Introduction À la Complexité de L'enseignement Du Français Langue Étrangère, Peeters Publishers, 1998, 253 p. (ISBN 978-90-429-0234-3)
  20. ↑ (fr) Patrik Deriano, Grammaire du gallo, Label LN, 2005, 457 p. (ISBN 978-2-915915-08-2)
  21. ↑ (fr) Le GALLO, la langue britto-romane [diell]. Lennet d'ar 6 a viz Even 2022
  22. ↑ 22,0 22,1 ha22,2 S. Jouin, « Communauté et diversité en Pays Gallo », Cahier des Annales de Normandie, 1983, p. 165-182
  23. ↑ Gerioù galleg a zo bet lakaet da zave amañ dre m'eo ar galleg yezh vrudetañ kendalc'heg ar yezhoù oil
  24. ↑ (en) Barry W. Cunliffe, John T. Koch, Celtic from the West: Alternative Perspectives from Archaeology, Genetics, Language, and Literature, Oxbow Books, 2010, (ISBN 184217410X), (ISBN 9781842174104), 384 p
  25. ↑ 25,0 25,1 ha25,2 (fr) Léon Fleuriot. Les origines de la Bretagne. Paris, Payot, 1980. In-8°, 355 p
  26. ↑ (fr) Patrick Galliou, Les Ossismes, Peuple de l'Occident gaulois, Coop Breizh, 2014, 484 p
  27. ↑ 27,0 ha27,1 (fr) Yannick Pelletier, Une histoire de la Bretagne, Jean-Paul Gisserot, 1991, 127 p. (ISBN 978-2-87747-074-2)
  28. ↑ Evel Beppolen, meneget gant Gregor Teurgn en e Istorioù
  29. ↑ An anv Latimier a ziskouez e oa ezhomm da gaout jubennourien etre an div lodenn eus ar boblañs, sellet ouzh Fleuriot
  30. ↑ François de Beaurepaire (r.skrid Yves Nédélec), Les Noms des communes et anciennes paroisses de la Manche, Paris, A. et J. Picard, 1986, 253 p. (ISBN 2-7084-0299-4, OCLC 15314425)
  31. ↑ (fr) Jean-Christophe Cassard, Le Siècle des Vikings en Bretagne, Jean-Paul Gisserot, 1996, 120 p. (ISBN 978-2-87747-214-2)
  32. ↑ (fr) AOSB, « Association d'opposition à la signalétique bilingue ». Lennet d'an 2 a viz Even 2022
  33. ↑ (fr) Le Télégramme, « PANNEAUX BILINGUES. DU REUZ EN PAYS GALLO », 13.05.2005. Lennet d'an 2 a viz Even 2022
  34. ↑ Imbourc'h 161, 1983, pp. 263-264.
  35. ↑ Imbourc'h 99 Ebrel 1978
  36. ↑ Kannadig Imbourc'h 40, 2005,"Petra soñjal diwar-benn ar Galloweg ?"
  37. ↑ Imbourc'h 108, 1978.
  38. ↑ Imbourc'h 317-318, 1996, "Perak on chomet direspont ?"
  39. ↑ Imbourc'h 269, 1992, "Hor yezh lakaet e rez un teodyezh evel ar gallaoueg" ; Imbourc'h 294, 1994, p. 42, "Studi ur stlabez-yezh".
  40. ↑ (fr) Les langues d'oïl
Adtapet diwar « https://br.wikipedia.org/w/index.php?title=Gallaoueg&oldid=2072031 »