Gallaoueg

Eus Wikipedia
Mont d’ar merdeerezh Mont d’ar c’hlask
Puzzle stub cropped.png
Krogit e-barzh !
Un danvez pennad eo ar pennad-mañ ha labour zo d'ober c'hoazh a-raok e beurechuiñ.
Gallout a rit skoazellañ Wikipedia dre glokaat anezhañ. 
Gallaoueg
(Galo)
Perzhioù
Komzet e : Breizh
Rannved : Europa
Komzet gant : etre 29 060 (ist. 1999) ha 200 000 (ist. 2008, 2013)
Renkadur : goude 100
Familh-yezh : Yezhoù indezeuropek
Statud ofisiel
Yezh ofisiel e :
Akademiezh :
Urzh ar gerioù : SVO
Kodoù ar yezh
ISO 639-1
ISO 639-2
ISO 639-3
Kod SIL
Sellit ivez ouzh ar pennad Yezh.
Yezhoù Bro-C'hall, hervez skol-veur Laval e Kebek

Ur yezh romanek komzet e Breizh eo ar gallaoueg (gallo pe galo er yezh-se), hag unan eus yezhoù oil Breizh-Uhel. Kaozeet e vez en Il-ha-Gwilun, el lodenn vrasañ eus al Liger-Atlantel hag e reter ar Mor-Bihan hag Aodoù an Arvor. E vevenn gornôg eo hini ar brezhonegva, a-hed ul linenn etre Plouha ha Gwenrann. Amsklaer eo e vevenn reter kar ur gendalc'heg yezhel zo etre holl yezhoù oil. Yezhourien zo a soñj dezho ez a perzhioù ar gallaoueg pelloc'h eget bevennoù Breizh istorel, betek bevennoù Torosad Arvorig.

N'eus kenemglev ebet da zispartiañ ar pezh a zo ur yezh hag ar pezh a zo ur rannyezh hag alese ez eus alioù disheñvel diwar-benn natur ar gallaoueg. Ur rannyezh eus ar galleg eo hervez lod tra m'eo unan eus yezhoù oil hervez lod all, a-live gant ar galleg. Goude ma oa chomet ur yezh komzet dreist-holl eo bet studiet ar gallaoueg er Skol-Veur ha klasket ez eus bet standardizañ ar reizhskrivadur. Levrioù gallaouek a vez embannet ingal. Kontrol d'ar brezhoneg avat n'eo ket ken kozh-se al luskad evit lakaat ar yezh war wel, daoust ma ra muioc'h-mui a drouz. Anavezet eo bet evel unan eus yezhoù Breizh gant kuzul rannvro Breizh abaoe 2004 avat.

N'eo ket liammet kreñv ar gallaoueg ouzh ar brezhoneg. Yezhoù indezeuropek eo an div, met ur yezh keltiek eo ar brezhoneg tra m'eo ar gallaoueg ur yezh romanek, diskennet diouzh al latin. Deuet e oa hec'h anv diouzh ar brezhoneg, met n'eo ket bet implijet stank a-raok n'eus ket pell zo. Leun a c'hallaouegerien a-vihanik a implij ar ger patois c'hoazh, goude ma vez kavet dismegañsus gant stourmerien ar gallaoueg.

Nevez-krouet eo bet ar ger gallaoueg e brezhoneg, e-kreiz an XXvet kantved ; a-raok e veze lavaret galleg (Daveoù a vank).

Termenadur[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Anvioù[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Implijet a reer hiziv an deiz ar ger gallo er yezh-se. Dont a ra eus ar brezhoneg gall a oa bet implijet diwar-benn an estrañjourien, peotramant ar re ne gaozeent ket brezhoneg, ha dreist-holl evit ar re a gaozee ur yezh romanek, diwar ur wrizienn geltiek.[1] An hevelep ger a gaver e gouezeleg Skos, gall, a sinifi "estrañjour", ha dreist-holl "Skosad ne gaoz ket gouezeleg" ha "den eus Su Bro-Skos", da lavaret eo e-lec'h ma kaozeer skoteg kentoc'h.[2] Diwar ar brezhoneg gallez e teu an anv-gwan benel Gallèz (gallèse e galleg). Meur a stumm all zo meneget gant Trésor de la langue francaise e galleg : "gallot", "gallec", "gallek", "gallais", "gallic" pe "gallou" c'hoazh, ouzhpenn d'ar ger benel "gallote". Ar yezh zo meneget gant anvioù-se peotramant an dud a zo o chom e Breizh-Uhel.[3]

Implijet e oa bet an term-se gant brezhonegerien da gentañ neuze, ha pas gant ar c'hallaouegerien. Kavet e oa bet gant Henriette Walter e oa bet implijet a-viskoazh gant 4% eus ar gomzerien en Aodoù an Arvor hepken e 1986. Un drederenn anezho a soñje e oa ur ger disprizius zoken. "Patois" a veze lavaret gant an dud kentoc'h.[4] N'eo nemet nevez zo eta e oa bet implijet stankoc'h ar ger gallo, goude ma'z eus anezhañ abaoe 1358.[5]

Gant ar yezhoniour Alan-Joseph Raude e oa bet goveliet ar ger britto-roman e galleg e 1978 da bellaat diouzh ar ger patois ha da ziskouez eo ur yezh romanek kaozeet gant Bretoned.[6] Hervezañ n'eo ket dereat ar ger patois (a c'heller tostaat ouzh ar brezhoneg trefoedaj) dre ma ra anv eus ur rannyezh e dalc'h ur yezh a "sevenadur" : ur meizad sokiologel eo ha n'eo ket ur meizad yezhoniel.[6] Hervez Jean-Paul Cheveau e c'hell ar ger patois bezañ implijet evit n'eus forzh peseurt langaj eus Frañs ha n'eo ket galleg. Nac'het eo neuze o identelezh d'ar yezhoù-se.[6] Daoust m'eo ur ger disprizius e c'hell bezañ implijet ar ger patois gant karantez gant ar c'hallaouegerien goshañ.

Renkadur[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Ur yezh eus familh ar yezhoù romanek eo ar gallaoueg. N'eo ket ur rannyezh eus ar galleg na "galleg saout" e-giz ma vez klevet a-wechoù. Dont a ra eus al latin a veze komzet gant an dud en Impalaeriezh roman da heul brezel Galia ha trec'h ar Romaned. Levezonet eo bet gant ar galianeg a veze komzet en takad-mañ a-raok c'hoazh, pe c'hoazh gant an norseg, yezh ar Vikinged, hag ar brezhoneg e Breizh-Uhel evel-just, pa oa stank ar vrezhonegerien eno a-raok ma kilas ar vevenn yezhel etrezek ar c'hornôg.

Renket eo ar gallaoueg e-touez yezhoù oil, un hollad yezhoù a astenn war norzh Frañs. E-kichen ar gallaoueg e kaver un aridennad yezhoù a vez start dispartiañ an eil diouzh eben a-wezhioù, deuet holl diwar al latin ha levezonet gant ar yezhoù germanek dre ar frankeg. E-touez ar yezhoù-se e kaver ar pikardeg, an normaneg, ar galleg, al loreneg hag yezhoù all c'hoazh.[7]

Mestal ar yezhoù oil all n'eo ar gallaoueg nag henc'halleg, nag un trefoedaj eus ar galleg modern. Elfennoù boutin a gaver etre an div yezh (levezon ar frankeg er c'heriaoueg hag en ereadurezh, koll ar renad rejim-rener, koll ar sonioù-diwezhañ...). Emdroet eo ar gallaoueg abaoe an Henamzer asambles gant ar yezhoù romanek all, hag adalek ar Grennamzer e c'heller kaozeal eus henc'hallaoueg.[8] Dre ma ne oa ket standardizet an henc'halleg ha tost an div yezh e c'helle skriverien ar Grennamzer implijet troiennoù o rannvro e o zestennoù. Roudennoù henc'hallaoueg a lenner e testennoù gallek Dukelezh Breizh hag e Breizh-Uhel neuze.[9][10]

Ul levezon en doa bet ar brezhoneg war ar gallaoueg dre ma vezont kaozeet war takadoù tost an eil ouzh egile ha dre m'int bet kaozeet war takadoù mesk-ha-mesk gwezhall. Amprestet e oa bet un nebeud gerioù da skouer. Implij araogennoù evel verboù-skoazell a vije un orin keltiek koshoc'h avat. Keñveriet e oa bet an darempred etre an div yezh ouzh hini gouezeleg Skos hag ar skoteg.[11]

Keñveriañ gant yezhoù all.
Gallaoueg (yezh oil) Normaneg (yezh oil) Poateveg (yezh oil) Pikardeg (yezh oil) Toureneg (yezh oil) Galleg (yezh oil) Okitaneg (yezh oc)

Skrivet gant an norm klasel

Brezhoneg (yezh keltiek)

Le monde vienent su la térre librs tertous e s'ent'valent en drets e dignitë. Il lou apartient d'avaer de la réson e de la conscience e il ont de s'ent'enchevi conme feraen dés freres.

Touos les houmes nâquissent libes et parêles dauns leus taête et en dreits. Il ount byin de l'obiche et de l'ingamo et deivent faire d'aveu leus prochan coume si ch'teit pour yeus.

Le munde trtouts avant naeçhu libres trtouts parélls den la dégnetai é den lés dréts. L'avant de l'aeme é de la cunsience é le devant coméyà e trtouts fratrnaument.


Tous ches ètes humains is sont nès libes et égals in dignitè et pi in droéts. Is sont dotès d’roaison et pis d'conschienche et pis is doévtte foaire ches uns invers ches eutes dins un esprit d’fratérnitè.

Tertos les houms naissont libĕrs, ansement is aont les meimĕs dreits e la meimĕ dighnitaiy. Is aont coumĕ dounaison ieun antendouerĕ e ieunĕ airzon e is deivont s'ajidair les ieuns les outĕrs coumĕ des frairĕs.

Tous les êtres humains naissent libres et égaux en dignité et en droits. Ils sont doués de raison et de conscience et doivent agir les uns envers les autres dans un esprit de fraternité.

Totes los èssers umans naisson liures e egals en dignitat e en dreches. Son dotats de rason e de consciéncia e se devon comportar los unes amb los autres dins un esperit de fraternitat.

Libr ha par an eil re ouzh ar re all eo ganet tout an dud, koulz diwar-bouez an droedoù hag an dignite. Rezon ha skiant zo dezho ha rankout a reont beviñ an eil asambles gant egile, e-ser kaout ur spered a vreudeuriezh.

Douaroniezh[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Takad ar yezh[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Kartenn yezhoù oil hervez Marie-Rose Simoni-Aurembou.

Start eo termeniñ resis gorread yezh ar gallaoueg. Splann e oa an harz gant ar brezhoneg betek ar bloavezhioù 1950 dre m'eo un harz etre div yezh eus div familh disheñvel, yezhoù romanek evit ar gallaoueg ha yezhoù keltiek evit ar brezhoneg. Adalek ma oa diskaret plas ar gallaoueg hag ar brezhoneg er gevredigezh n'eo ket ken splann an traoù : n'eo ket bet erlec'hiet ar brezhoneg gant ar gallaoueg e giz gwezhall ha gounezet en deus ar brezhoneg tachennoù e kêrioù bras Breizh-Uhel dreist-holl. Diaesoc'h eo lakaat war wel ur vevenn resis etre ar gallaoueg hag ar yezhoù oil all dre m'emañ perzh eus ur gendalc'heg-yezh. Kustum eur da vevenniñ ar yezhoù-se diouzh harzoù hengounel ar broioù istorel, met ne glot ket atav gant an elfennoù yezh.[12] Lod eus ar skiantourien a ziazez o bevennoù war ar broioù istorel, oc'h arlivañ an harzoù avat. Waltcher von Wartburg, Hans-Erich Keller ha Robert Geuljans a laka bevenn ar gallaoueg a-hed harzoù Breizh er reter, en ur lakaat hanternoz Añjev e takad ar gallaoueg ouzhpenn[13]. Hervé Abalain a laka da glotañ tachenn ar gallaoueg gant Breizh-Uhel ivez, hag a laka bandennoù-nes ar Mayenne hag ar Maine-et-Loire ouzhpenn[7]. Strollañ a ra ar gallaoueg en is-familh yezhoù oil ar c'hornôg asambles gant an añjeveg, an normaneg ha yezhoù ar Maine[7].

Start eo bevenniñ ar gallaoueg abalamour m'eo diaes kartennaouiñ yezhoù oil ar c'hreiz, a zo minorelaetoc'h c'hoazh dre m'int stanket etre Pariz ha yezhoù oil anavezetoc'h evel an normaneg hag ar gallaoueg. Skiantourien zo a soñj dezho ez eus un takad kreiz e gwalarn Frañs hep bevennoù splann etre ar yezhoù.[14] Hervez Marcel Cohen, da skouer, eo ar Maine un takad amsklaer m'eo mesket gallaoueg, añjeveg hag orleaneg, hep bevenn etre an tri langaj-se.[15] Hervez Marie-Rose Simoni-Aurembou ne'z eus nemet rannyezhoù oil, en o zouez ar gallaoueg, ha n'eus ket kement-se a ziforc'hioù etre "rannyezhoù oil" all. Bevennet eo ar gallaoueg gant bevennoù Breizh neuze, war-bouez er Su ma'z a ar poatevineg betek al Liger.[14]

Skiantourien zo a bella diouzh bevennoù ar broioù da glask lakaat bevennoù diazezet war ar fedoù-yezh hepken. Diwar al levezonoù e-keñver ar c'heriaoueg e stroll Jean-Paul Chauveau ar gallaoueg gant an añjeveg hag ar mayenneg en un takad bras anvet "broioù ar c'hornôg" rannet e tri zakad : kornôg, gant Aodoù an Arvor, Mor-Bihan ha kornôg Il-ha-Gwilun ; reter gant ar Sarthe, ar Mayenne ha reter Il-ha-Gwilun ha su gant al Liger-Atlantel hag ar Maine-et-Loire. Abeg eo bet kavet er mod-se da vevenniñ avat, dre ma eneber ivez norzh al Liger, tostoc'h d'ar mayenneg, ouzh su al Liger, tostoc'h d'ar poateveg.[16] Ha n'eus ket bet termenet gantañ ur vevenn-yezh etre gallaoueg ha poateveg : al Liger an hini eo ar ra ar vevenn, kontrol d'ar pezh zo meneget a-us.[17]

bevennoù yezhoù Breizh hag ar rannvroioù-nes hervez skiantourien disheñvel :

Bevenn etre ar gallaoueg hag ar brezhoneg[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Splann e oa an harz etre ar gallaoueg hag ar brezhoneg dre m'int disheñvel-mik o daou. An istorour Pierre-Michel-François Chevalier en doa keñveriet an harz-se da voger Sina e 1845 zoken.[18] E 1952 e oa bet treset ar vevenn-se gant François Gourvil etre Plouha, e bae Sant-Brieg ha stêr Penerv e gourenez Rewiz. Tremen a rae ar vevenn dre Senven-Lehard, Kintin, Mur, Sant-Jelan, Regini ha Sulnieg etre an daou boent-se hervez Gourvil.[18] Stabil a-walc'h e oa bet ar vevenn-se a-hed mare ar c'hrennvrezhoneg (1100-1650) hag erlec'hiet e oa bet ar brezhoneg gant ar gallaoueg e-lec'h m'en doa kilet. E gourenez Gwenrann en doa kilet ar brezhoneg buanoc'h en XIXvet kantved hag en XXvet kantved, met erlec'hiet e oa bet gant ar galleg kentoc'h, heñvel diouzh an hini a oa bet kaozeet e Breizh-Izel gant ar vrezhonegerien hag o bugale pa oa bet dilezet ar yezh e-kreiz an XXvet kantved.

Er Grennamzer Uhelañ e oa bet cheñch-dicheñch ar vevenn-se, gant un takad bras etre bevenn Gourvil hag ar Gwilun ma veze kaozeet an div yezh, alies mat ar brezhoneg evel yezh an uhelidi en takadoù reterañ.

Bevenn etre ar gallaoueg hag ar yezhoù oil nes[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Kendalc'heg yezhoù oil ar gwalard, diskouezet amañ gant variezonoù ar fonem [ɛ] e-barzh <haie> (a, è, é, éï hag all). E gwenn ez eus takadoù e-lec'h ma n'eo ket bet dastumet ar ger.

E reter ar gallaouegva e klever mayenneg, añjeveg (an daou-mañ o vezañ perzh eus ar memes kendalc'heg hag ar gallaoueg), an normaneg ha poateveg er su. E familh yezhoù oil emañ an holl yezhoù-se, derevet holl eus al latin. Start eo sevel bevennoù-yezh etrezo hag alies mat e vezont bevennet kentoc'h gant ar broioù istorel. Ur gendalc'heg yezh an hini eo, da lavaret eo e cheñchont tamm-ha-tamm a seurt ma c'heller en em gompren etre amezeien tost a-raok en em gavet dirak yezhoù disheñvel penn-da-benn, met diaes eo kompren unan eus ar memes kendalc'heg a vev pelloc'h. Kendalc'heg ar yezhoù oil zo lec'hiet etre bevenn reter ar brezhonegva er c'hornôg ha Belgia, Elzas hag Alamagn er reter m'en em gav tal-ouzh-tal gant yezhoù germanek. Etretant e tremener eus ar gallaoueg d'ar mayenneg, d'an normaneg, d'ar champeneg, d'ar pikardeg hag all. Ne glot ket ar bevennoù yezh hag ar bevennoù melestradurel.[12]

Splann eo skouer ar ger "hiziv" da skeudenniñ ar gendalc'heg-se. Lavaret a reer anae gant ar brasañ eus ar c'hallaouegerien tra ma implijer anui e reter Breizh-Uhel, a-hed ar Mayenne hag e Maine-et-Loire, ur ger a glever ivez en añjeveg hag en normaneg. En Ernée, e Mayenne, e klever anae, heñvel d'ar gallaoueg. Er gendalc'heg-se neuze eo aes d'ur gallaoueger peotramant d'ur c'hallaouegerez kompren ha kaozeal gant un añjeveger bennak, met ne c'hello ket kompren unan bennak a gaoz ur yezh pelloc'h er gendalc'heg, da skouer ur walloneger.[19]

Variezonoù ha dialektologiezh[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Ar ranganv "me" diouzh ar rannvroioù

N'eo ket aes strollañ variezonoù ar gallaoueg e rannyezhoù, dre ma cheñchont diouzh an elfennoù choazet d'o diforc'hañ. Da skouer, ma kemerer ar raganvioù-diskouezañ e kont e c'heller lakaat an takadoù-se war-wel :

Ma kemerer ar fonologiezh e kont e c'heller dispartiañ tri zakad disheñvel :

  • An norzh (Roazhon, Sant-Maloù, Sant-Brieg), e-lec'h m'eo aet ar silabennoù diwezhañ hogozik da get : [ɛw], diwar chatèo zo aet da [ɛ] tra m'eo aet [aw] eus journau da [a]. [aj] eus ar gerioù gourel evel travail zo aet da [a]. En takad-mañ e klever diftongennoù disheñvel etre an unander hag al liester : un chapë, des chapiao.
  • Ar c'hreiz (Mor-Bihan, Gwenrann, Bro-Vaez) e-lec'h m'eo mouezhiet [t] da [d] hag e-lec'h ma klever [u] e plas [o].
  • Ar su (Bro-Raez, Gwiniegi Naoned), tost ouzh ar poateveg, e-lec'h ma klever dibennoù an amzer-gevrennek tremenet e [aj] e plas [ə], an [s] mouzhiet da [z], an [u] e dibenn ar gerioù aet da [ø], kensonennoù-dibenn mouezhiet, ar strollad [lj] distaget [j] ha diftongenn ebet.[21]
Liester ar ger "tog" diouzh ar rannvroioù

N'eo ket aes dispartiañ an takadoù diouzh an doareoù da zistagañ : meur a zisoc'h a c'heller en em gavet ganto. Da skouer, ar ger moi gallek a glot gant [ma] kostez Roazhon, [maj] e Liger-Atlantel ha [me] pe [mɛ] a-hed bevenn ar brezhoneg, met n'eo ket gwir evit an holl c'herioù. Takad an [ɛ] a za pelloc'h er reter er ger voir, hag ar gerioù a glot gant ar galleg voisin ha boire a c'heller distagañ [vejzɛ̃] ha [bejʁ] pe [vajzɛ̃] ha [bajʁ].[22]

Dibenn an anvioù-verb e -er a ziskouez doareoù all da zispartiañ an takadoù. Dre vras e vezont distaget [ə] e gallaoueg (manjë evit "debriñ", a glot gant ar galleg manger)[23], war-bouez en aber al Liger ha kostez ar Manche e-lec'h ma tistager evel e galleg. Tro-dro da Gankaven ha Kerc'haoueg e tistager [aj]. Met disheñvel eo an traoù evit an anvioù-gwan-verb hag an anvioù-boutin a echu e <-é> e galleg (evel mangé, blé). E lec'hioù zo, evel Abarrez, e cheñch ar mod da zistagañ an anv-gwan-verb diouzh ma vezont implijet gant ar verb bezañ pe gant ar verb kaout. Blé (e galleg), eus e du, a lavarer blé, blë, byé, byë, byè, byëy pe byay diouzh ar vro. Nevez zo eo deuet ar soniad [l] war-glev e gallaoueg, hag e norzh ar vro peotramant e Bro-Roazhon, dindan levezon ar galleg en deus graet d'un toullad gerioù bezañ staonekaet e gallaoueg.[22]

An diforc'hioù e distagadur ar gerioù a ra d'un nebeud gerioù cheñch penn-da-benn, evel er ger "labous". Ar stummoù oazé, oazéo, oézë, ouézéo ha ouéziao a glever war-bouez en un takadig e gwalarn Roazhon ma klever ur [g] e deroù ar ger : gaziao. Moarvat e oa deuet ar soniad [g]-se d'en em zizober eus un hiatus ha distagañ aesoc'h. Gallout a reer soñjal ivez er mod ma oa aet an [w] keltieg da [g] gant ar yezhoù latin (waspa, lastez, en deus roet ar galleg gaspiller). Tro-d'o da Gwened e lavarer pichon, diwar al latin pippione, en deus roet ar brezhoneg pichon hag ar galleg pigeon.[22]

Istor[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Gwriziennoù latin, keltiek ha germanek[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Ar strollad yezhoù koshañ a gaver roudoù anezho er pezh a zo Breizh bremañ zo ar yezhoù keltiek. Deuet diwar emled ar Gelted en Henamzer adalek an VIIIvet kantved peotramant diwar yezhoù kaozeet e gwareg meurvor atlantel[24], e vezont kaozeet gant pobloù disheñvel evel ar Riedoned hag an Namneted.[5] Stag eo o c'homzoù ouzh ar galianeg ha liammoù kreñv o deus gant an inizi predenek, un devezh pell war vor hepken.[25] Breizh a-vremañ eo al lodenn gornôgañ eus ur gevread pobloù anvet Arvorig gant Kaezar. Aloubet e voe ar vro gant ar Romaned adalek 56 a-raok J.K. ha romanelaet e voe ar vro tamm-ha-tamm, muioc'h e lec'hioù zo eget e lec'hioù all. Daoust ma weler villaoù un tamm e pep lec'h, kêrioù mod Roma peotramant uzinoù garum (kostez Douarnenez)[26] e soñjer ne oa bet adoptet al latin nemet gant uhelidi ar vro[5] tra ma talc'he ar brasañ eus an dud da gaozeal galianeg betek deroù ar VIvet kantved, dreist-holl war ar maez hag el lec'hioù ne oant ket poblet ken stank. Latin a veze kaozeet stankoc'h gant kumuniezhioù zo e bro an Ossismed zoken, e-giz ma weler gant anv Montroulez, marteze etre Karaez hag ar Fouilhez[25]

Pa zeu ar Vrezhoned eus an tu all d'ar mor adalek ar IVe kantved (met stankoc'h adalek ar Vvet kantved) e kavont ur vro romanelaet, kristen, met e lec'h ma kaozeer kalzig ar galianeg a zo ken tost ouzh o fredeneg ma c'hell an div boblañs en em gompren. Aes a-walc'h eo dezho en em staliañ er vro[18] ha krouiñ rouantelezhioù bihan, rannet a-wezhioù etre ar c'hevandir hag Enez Vreizh, evel Kerne pe Domnonea.[27]

Kreñvoc'h c'hoazh e oa an elfennoù roman e Roazhon hag e Naoned. Adalek fin ar Vvet kantved e oant bet aloubet o-daou gant ar Franked a oa deuet da vestr Galia, asambles gant an tiriadoù er reter d'ar Gwilen ha Gwened (e-pad ur mare). Kreñv a-walc'h e oa ar sevenadur latin kostez Sant-Brieg ivez ha da c'houde e chome forzhig douaroù e daouarn pennoù bras frank.[28] Liesseurt eo pobladur Arvorig e-pad kantvedoù kentañ ar Grennamzer neuze, gant ar Vrezhoned deuet eus Enez Vreizh mesket buan gant ar boblañs c'halianek, kêrioù ha lec'hioù resis latinaet hag uhelidi germanek er reter dreist-holl. Cheñch-dicheñch eo an harz etre ar bed breton hag ar bed frank, daoust ma vez tro-dro d'ar Gwilen, abalamour d'ar brezelioù kaset etre an div bobl etre ar VIvet kantved hag an IXvet kantved. Brezhoneg a veze kaozeet gant un darn eus ar boblañs etre Pornizh ha Roz-an-Arvor a-raok an Xvet kantved. Un darn all, etre al linenn-mañ hag ul linenn lec'hiet pelloc'h er c'hornôg, a gaozee romaneg.[25][29] En tu all d'al linenn-mañ, er reter, edod e Marzhioù Breizh, lakaet e plas da gentañ gant Karl Veur (war tachenn Roazhon, Naoned ha Gwened) hag ur wezh all gant Karl Voal (war tachenn Avranches ha Coutances goude feur-emglev Compiègne e 867).[27] A-du emañ ar brasañ eus an arbennigourien da lavaret ne'z eus hogozik anv-lec'h brezhonek ebet er reter d'ar stêr Couesnon.[30]

En takad az aio da Vreizh-Uhel e veze kaozeet ul latin pobl heñvel ouzh an hini kaozeet e lec'hioù all e Galia, ul latin levezonet gant ar galianeg evit ar c'heriaoueg hag an doare da zistagañ. Al levezonoù-se a oa bet orin cheñchamantoù a glever en holl yezhoù oil. Staonekaet e oa bet [k] da [ʃ] ((la) cantare aet da (go) chauntë, (fr) chanter), c'hwezhet e oa bet [b] da [v] ((la) faba aet da (go) feuve, (fr) fève) da vare ar Romaned moarvat.[9] Diskaret e voe sistem an troadoù hag ar jener neptu adalek fin mare ar C'halianed-Romaned tra ma komañsed da implijet gerioù-mell.[9] Pa oa deuet ar Franked o doa degaset o yezh, ar frankeg, hep dont a-benn d'ober eus outi yezh an holl. Ar c'hontrol zoken : tra ma oa un diglosiezh frankeg/latin e-pad tri c'hant vloaz e norzh Galia e oa deuet ar Franked d'ober muioc'h-mui gant al latin tamm-ha-tamm. Degaset o doa cheñchamantoù er yezh o-unan, o tegas gerioù nevez pe ouzhpenn hag o levezoniñ an distagadur.[9]

Ur gwiskad all a zeuas gant Paotred an Norzh a oa deuet da breizhañ Breizh en VIIIvet kantved ha d'en em staliañ en IXvet kantved. Un nebeud gerioù norsek o doa degaset hag a glever c'hoazh e gallaoueg a-vremañ[31] goude m'int niverusoc'h c'hoazh en normaneg. Evel gerioù norsek ar galleg e soñjer eo gerioù norsek ar gallaoueg amprestadennoù digant an normaneg neuze kar an holl zo boutin gant ar yezh-se. Gallout a reer menegiñ bouette pe boite "bouedenn besketa" a glever e Normandi ivez, e-kichen ur stumm boutinoc'h e baite diwar an norseg beita "peuraj, bouedenn da besketa". Un nebeud gerioù a seblant bezañ bet amprestet war eeun diwar an norseg avat, gerioù a denn d'an teknikoù merdeiñ kozh evel gueurde "kerdin da sevel un darn eus al lien" pe guiroie "gwiblenn".

Disheñveladur ar gallaoueg[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Restr:Https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Sceau de Jean IV - Duc de Bretagne.png?uselang=fr
An duk Yann IV en doa meneget ar ger gallo evit ar wezh kentañ.

Adalek an XIvet kantved e tisheñvelaer ar yezhoù oil diouzh ar romaneg ha d'ar mare-se ne oa ket ken bras an diforc'hioù etre ar yezhoù (pe kentoc'h ar rannyezhoù d'ar mare-se) hag ar pezh a zo bremañ. Amprestiñ a raed gerioù dizehan etre al langajoù ha eus un tu all ne'z eus ket kalz a roudoù skrivet eus outo dre ma veze skrivet en ur seurt koine lennegel etrerannyezhel boutin d'an darn hanternoz eus Bro-C'hall. N'eo nemet adalek an XIIIvet kantved e komañs ar c'hoine-se d'en em zisheñvelaat-krenn diouzh ar rannyezhoù evit mont da c'halleg al lez hag al levrioù avat. D'ar mare-se e komañs ar yezhoù oil da c'houzañv cheñchamantoù fonologel ha geriaoueg ha da bellaat an eil diouzh eben.[9]

Roudoù skrivet kentañ ar gallaoueg a zo eus an XIIvet kantved. Roman d'Aiquin zo ar ganaouenn-jestr nemeti eus Breizh, hag enni ez eus un nebeud termoù a glever e gallaoueg a-vremañ, evel s'aroter ("mont gant e hent") peotramant lours (ranganv perc'hennañ "o", par d'ar galleg leur). Al Livres des Manières, gant Etienne de Fougères a zo ennañ dibarderioù gallaouek ivez, evel enveier ("kas"), il deit ("rankout a ra") pe chasteaus ("kestell" : chatiaos e gallaoueg modern).

Un destenn diwar Bloazdanevelloù Saint-Denis a veneg "Breizhiz brezhonek" (bretons bretonnants), ar pezh a ziskouez e oa (hag ez eus) eus Breizhiz nann-vrezhonek neuze. Atestet eo ar ger gallo e 1358 evit ar wezh kentañ, en un akt gant an duk Yann IV evit e deñzorer Georges Gicquel : "nostre general recepveur en Bretaigne gallou, salut" ("hon resever hollek e Breizh c'hallek, salud"). Da c'houde e c'heller lenn alies an dro-lavar-mañ peotramant Breizh-Uhel e skridoù ar Grennamzer.

Politikerezh[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Dizemglev zo da c'houzout ha mat eo lakaat panelloù-hent e gallaoueg, e-lec'h brezhoneg a-wechoù, ouzhpenn e brezhoneg gwechoù all. Hiziv an deiz ez eus gallaoueg war ar panelloù e Lozaog/Loudia, Noal-Bazeleg/Nouya ha Parzieg/Parczae.

Lod a zisklêr ez eo marv-mik e-touez an dud e kalz parrezioù, hag e vefe e gwirionez meur a barlant dindan an anvad "gallaoueg", da skouer ar mitaweg. Lod all a a eneb ouzh ar panelloù e brezhoneg dre ma lavaront ne veze ket komzet e Breizh-Uhel hag e vefe ur bihanniver eus ar vrezhonegerien. Tamallet e vezont alies d'ober eus ar gallaoueg un digarez da stourm ouzh implij ar brezhoneg war ar panelloù ofisiel.[32][33]

Dizemglev zo a-zivout ster politikel ar stourm evit ar gallaoueg, dreist-holl a-berzh stourmerion vrezhon a zo a-enep ar gallaoueg.

Tachenn[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

  • Tachenn istorel ar gallaoueg e Breizh a glot gant al linenn Loth er c'hornôg, nepell diouzh bevenn reter Breizh.
  • Hervez lod e klot tachenn ar gallaoueg gant bevennoù Breizh er reter.
  • Hervez lod all n'eus netra da welet (skol-veur Laval e Kebek[34]).

Skritur[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

  • Gant ar yezhoniour Alan Raude (1923–2017) e voe savet un doare-skrivañ evit ar gallaoueg anvet Écrire Le Gallo (ELG). Abaoe ez eus bet savet meur a zoare-skrivañ all.
Keñveriañ ar sistemoù reizhskrivañ :
Gallaoueg (ELG) Gallaoueg (Aneit) Gallaoueg (Vantyé) Gallaoueg (MOGA) Gallaoueg (ABCD) Brezhoneg

Il faut qe j'auj le veir anoet.

I faùt qe j'aùge le vair aneit.

I faw ke j'awj le vèy ane.

I fao qe j'aoje le vaer aneit.

I fao qe j'aoj le vër anae.

Dav eo din mont da welet anezhañ hiziv.

Liammoù diavaez[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Flag of Brittany.svg Porched Breizh – Adkavit pennadoù ha rummadoù Wikipedia a denn da Vreizh.


Notennoù[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

  1. ↑ (fr) Claude Bourel, Dictionnaire de gallo, Rennes, Rue des Scribes, 2004
  2. ↑ (gd) Am Faclair Beag « Gall : Foreigner, stranger, especially a native of the south of Scotland or a Scot that cannot speak Gaelic. »
  3. ↑ (fr) "Gallo" in Trésor de la langue française
  4. ↑ (fr) Henriette Walter, Le français d'ici, de là, de là-bas, Le livre de poche, 2000, p. 113
  5. ↑ 5,0 5,1 ha5,2 (fr) Nathalie Trehel-Tas, Parlons gallo : Langue et culture, L'Harmattan, 2007, 140 p. (ISBN 978-2-296-03247-7, BNF 41045853)
  6. ↑ 6,0 6,1 ha6,2 (fr) Christian Leray et Ernestine Lorand, Dynamique interculturelle et autoformation : une histoire de vie en Pays gallo, Paris, L'Harmattan, coll. « Défi-formation », 1995, 385 p. (ISBN 2-7384-3377-4, BNF 35779104
  7. ↑ 7,0 7,1 ha7,2 (fr) Hervé Abalain, Le français et les langues historiques de la France, Jean-Paul Gisserot, 2007, 317 p. (ISBN 978-2-87747-881-6)
  8. ↑ (fr) [Rennes], « Le gallo n'est pas de l'ancien français [diell] ». Lennet d'an 12 a viz Mae 2022
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 ha9,4 (fr) Peter A. Machonis, Histoire de la langue : Du latin à l'ancien français, University Press of America, 1990, 261 p. ((ISBN 978-0-8191-7874-9)), p. 149
  10. ↑ (fr) CNDP Roazhon, « Contes et Légendes [diell] ». Lennet d'an 12 a viz Mae 2022
  11. ↑ (fr) Henriette Walter, L'aventure des langues en Occident : Leur origine, leur histoire, leur géographie, Robert Laffont, 2013, 476 p. ((ISBN 978-2-221-12192-4))
  12. ↑ 12,0 ha12,1 (fr) Jean-Paul Chauveau, Évolutions phonétiques en gallo, Paris, Centre national de la recherche scientifique, coll. « Sciences du langage », 1989, 293 p. (ISBN 2-222-04281-X, BNF 35063635)
  13. ↑ (fr) Walther Wartburg, Hans-Erich Keller et Robert Geuljans, Bibliographie des dictionnaires patois galloromans : 1550-1967, Librairie Droz, coll. « Publications Romanes et Françaises », 1969, 376 p. (ISBN 978-2-600-02807-3)
  14. ↑ 14,0 ha14,1 (fr) Carmen Alén Garabato et Henri Boyer, Les langues de France au XXIe siècle : vitalité sociolinguistique et dynamiques culturelles : [communications du colloque des 8 et 9 décembre 2006 organisé à l'Université Paul-Valéry], Paris, Harmattan, 2007, 304 p. (ISBN 978-2-296-03767-0), p. 204-205
  15. ↑ (fr) Marcel Cohen, Regards sur la langue française, Société d'Édition d'Enseignement Supérieur, 1950
  16. ↑ (fr) Gabriel Guillaume et Jean-Paul Chauveau, Atlas linguistique et ethnographique de la Bretagne romane, de l'Anjou et du Maine, CNRS, 1975, p. 5
  17. ↑ (fr) Jean-Paul Chauveau, Le gallo : une présentation, vol. 2, Section de celtique, Faculté des lettres de Brest, Université de Bretagne occidentale, 1984, p. 154
  18. ↑ 18,0 18,1 ha18,2 (fr) Hervé Abalain, Histoire de la langue bretonne, Paris, Jean-Paul Gisserot, 2000 (1re éd. 1995), 127 p. (ISBN 2-87747-523-9, BNF 37109740)
  19. ↑ (fr) Philippe Blanchet, Introduction À la Complexité de L'enseignement Du Français Langue Étrangère, Peeters Publishers, 1998, 253 p. (ISBN 978-90-429-0234-3)
  20. ↑ (fr) Patrik Deriano, Grammaire du gallo, Label LN, 2005, 457 p. (ISBN 978-2-915915-08-2)
  21. ↑ (fr) Le GALLO, la langue britto-romane [diell]. Lennet d'ar 6 a viz Even 2022
  22. ↑ 22,0 22,1 ha22,2 S. Jouin, « Communauté et diversité en Pays Gallo », Cahier des Annales de Normandie, 1983, p. 165-182
  23. ↑ Gerioù galleg a zo bet lakaet da zave amañ dre m'eo ar galleg yezh vrudetañ kendalc'heg ar yezhoù oil
  24. ↑ (en) Barry W. Cunliffe, John T. Koch, Celtic from the West: Alternative Perspectives from Archaeology, Genetics, Language, and Literature, Oxbow Books, 2010, (ISBN 184217410X), (ISBN 9781842174104), 384 p
  25. ↑ 25,0 25,1 ha25,2 (fr) Léon Fleuriot. Les origines de la Bretagne. Paris, Payot, 1980. In-8°, 355 p
  26. ↑ (fr) Patrick Galliou, Les Ossismes, Peuple de l'Occident gaulois, Coop Breizh, 2014, 484 p
  27. ↑ 27,0 ha27,1 (fr) Yannick Pelletier, Une histoire de la Bretagne, Jean-Paul Gisserot, 1991, 127 p. (ISBN 978-2-87747-074-2)
  28. ↑ Evel Beppolen, meneget gant Gregor Teurgn en e Istorioù
  29. ↑ An anv Latimier a ziskouez e oa ezhomm da gaout jubennourien etre an div lodenn eus ar boblañs, sellet ouzh Fleuriot
  30. ↑ François de Beaurepaire (r.skrid Yves Nédélec), Les Noms des communes et anciennes paroisses de la Manche, Paris, A. et J. Picard, 1986, 253 p. (ISBN 2-7084-0299-4, OCLC 15314425)
  31. ↑ (fr) Jean-Christophe Cassard, Le Siècle des Vikings en Bretagne, Jean-Paul Gisserot, 1996, 120 p. (ISBN 978-2-87747-214-2)
  32. ↑ (fr) AOSB, « Association d'opposition à la signalétique bilingue ». Lennet d'an 2 a viz Even 2022
  33. ↑ (fr) Le Télégramme, « PANNEAUX BILINGUES. DU REUZ EN PAYS GALLO », 13.05.2005. Lennet d'an 2 a viz Even 2022
  34. ↑ (fr) Les langues d'oïl
Adtapet diwar « https://br.wikipedia.org/w/index.php?title=Gallaoueg&oldid=2000409 »