Israel
| מדינת ישראל (Medīnat Yisra'el) دولة إسرائيل (Dawlat Isrā'īl) | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| |||||
| Kan broadel | הַתִּקְוָה (HaTikvah "An Esperañs") | ||||
| Gouel Broadel | יום העצמאות (Yom Haʿatzmaout "Deiz an Dizalc'hidigezh"), ar 5 a viz Iyar (etre Ebrel ha Mae) | ||||
|
| |||||
.svg) | |||||
| Kêr-benn ha kêr vrasañ |
Jeruzalem (hervez Stad Israel) Tel Aviv (hervez ABU) | ||||
| Yezhoù | |||||
| Melestradur | |||||
| Prezident | Isaac Herzog (יצחק הרצוג) | ||||
| Kentañ ministr | Benjamin Netanyahu (בִּנְיָמִין נְתַנְיָהוּ) | ||||
| Parlamant | Kneset (כנסת) | ||||
|
| |||||
| Moneiz | Shekel (₪) | ||||
| Douaroniezh | |||||
| Gorread | 20 991 km² 2% dour | ||||
| Poblañs | 9 043 387 (2023) | ||||
| Stankter | 331 ann./km² | ||||
| Titouroù all | |||||
| Kod-marilh | IL | ||||
| Pellgomz | +972 | ||||
| ccTLD | .il, ישראל. | ||||
Israel, Stad Israel en un doare ofisiel, (hebraeg : מְדִינַת יִשְׂרָאֵל, Medīnat Yisrā'el, [me̞diˈnät jisʁäˈʔe̞l] ; arabeg : دَوْلَة إِسْرَائِيل, Dawlat Isrāʼīl, [dawlat ʔisraːˈʔiːl]) zo ur Stad er Reter-Nesañ bevennet gant ar Mor Kreizdouar. En em ginnig a ra evel Stad ar bobl yuzev, anezhi hêrez an “Israel” viblek. Ar Stad nemeti eo gant ar muianiver a boblañs yuzev. An hebraeg eo he yezh (an arabeg zo yezh ofisiel ivez). Un demokratelezh kannadel eo.
Goude bezañ disklêriet un disentez gant ABU e 1947 diwar-benn Palestina fiziadour ez eo bet disklêriet e 1948 bezañs "ur Stad yuzev war Eretz Israel" gant David Ben Gourion, penn an Aozadur Sionad ar Bed ha gant Ajañs Yuzev evit Palestina. En deiz war-lec'h e voe arsailhet Israel gant broioù arabek tro-dro, evit sikour Arabed ar Balestina. Meur a vrezel zo bet kenetrezo abaoe ar pezh a gas Israel da ac'hubiñ Sisjordania, Ledenez Sinai etre 1967 ha 1982, Bandenn Gaza hag Uhelgompezenn ar Golan.
Orin an anv
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]Pa oa bet disklêriet dizalc'hiezh Israel e 1948 e oa bet anvet Medinat Yisrael ("Stad Israel") en un doare ofisiel, goude bezañ nac'het meur a ginnig a orin istorel pe relijiel evel Eretz Israel ("Douar Israel"), Zion, Judea. Goude un nebeud sizhunvezhioù goude an dizalc'hiezh e oa bet kinniget gant Ministr an Aferioù Estren Moshe Sharett an anv "Israelian" (ישראלי en hebraeg, Israeli e saozneg).
En istor ez eo bet implijet an anv Israel, war dachenn ar relijion pe war dachennoù boutin, evit Rouantelezh Israel pe ar Yuzevien penn-da-benn. Hervez ar Bibl hebraek ez eo bet roet an anv-se d'ar patriark Jakob (hebraeg : Yisraʾel, Isrāʾīl ; gresianeg ar Septant : Ἰσραήλ Israēl; "stourm gant Doue") goude bezañ trec'het gantañ ur stourm ouzh ael Doue. E zaouzek vab a zo neuze "gourdadoù Israeliz", "Daouzek Meuriad Israel", "Daouzek Bugel Israel", a veve e Kenaan betek rankout mont da Egipt. Aze int bet lakaet e sklaverezh betek buhez Moizez a zifenne anezho, o kas anezho da Genaan adarre. Maen-koun Merneptah, war-dro an XIIIvet kantved kent J.-K., eo an arouez istorel kentañ a veneg an anv Israel.
An dachenn zo anavezet ivez evel an "Douar Santel", dre vezañ santelaet gant holl relijionoù Abraham (ar yuzevegezh, ar gristeniezh, an islam hag ar gredenn bahá'í). A-raok disklêriadenn dizalc'hiezh Israel e veze anavezet an dachenn-se evel Siria ar Su, Siria Palestina, Rouantelezh Jeruzalem, Proviñs Iudaea, Coele-Syria, Retjenu, Kanaan ha dreist-holl Palestina.
Istor
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]War-dro 1200 kent J.-K. e voe skrivet an anv Israel war maen-koun Merenptah evit ar wech kentañ.
Abaoe m’eo bet savet steuñv rannañ Palestina e 1947 gant ABU ez eus bet meur a vrezel etre Israeliz hag an Arabed ha meur a feur-emglev zo bet sinet ganto. Rak-se ezeo bet cheñchet harzoù ar vro meur a wech.
Pouezus-kenañ eo bet lod eus an disentezioù e zo bet kemeret gant evit Israel, en o mesk an Disentez 242 (1967) ma voe kinniget d’an 22 a viz Kerzu 1967 hag an Disentez 338 (1973) a voe kinniget d’an 22 a viz Here 1973 gant ar C'huzul surentez evit lakaat ehan d’ar brezelioù a oa savet etre Israeliz hag an Arabed.
A-douez ar broioù arab ez eo anavezet Stad Israel gant Egipt, Jordania, Maouritania hag Aotrouniezh Vroadel Palestina hogen n’eo ket anavezet gant ar broioù arab all. Anavezet eo evel ur vro sionour gant Siria hag Iran. An darn vuiañ eus ar broioù muzulman, a-hend-all, o devez darempredoù diplomatek gant Israel ; en o zouez Albania, Turkia, Azerbaidjan, broioù en Azia a oa bet gwechall en Unaniezh Soviedel)[1].
Politikerezh
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]Ur reizhiad parlamantel zo da Israel, a ya en-dro en ur Republik demokratel gant ar vot hollek. Ur c'hannad heuliet gant ar muiañ niver eus ar Gannaded a zeu da vezañ Kentañ Ministr ; alies e vez an den-se e penn ar strollad pouezusañ. Ar C'hentañ Ministr zo penn ar gouarnamant. Renet e vez Israel gant 120 den a ra en em vor er gambr anvet Knesset, a zo diazezet war dilennadegoù war-ventez a ziskouez pep strollad politikel dre e bouez politikel, ar pezh a roe gouarnamantoù kengevredad.
Aozet e vez dilennadegoù pep 4 bloaz, met kengevredadoù distabil pe votadegoù a-enep ar gouarnamant a c'hall distruj ur gouarnamant en a-raok. Mont a ra en-dro Lezennoù Diazez Israel evel ur Vonreizh nann ofisiel. Adalek 2003 e krog ar Knesset da labourat war ur Vonreizh ofisiel diazezet war al lezennoù-se. Penn ar Stad eo Prezidant Israel, met n'en deus nemet gwirioù harzet ha dleadoù lid.
Rannoù melestradurel
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]- Pennad pennañ : Distrigoù Israel
Rannet eo bet Stad Israel e c'hwec'h distrig melestradurel pennañ, anvet mehozot (מחוזות; unander : mahoz) – Kreiz, Haifa, Jeruzalem, Norzh, Su, ha Tel Aviv, hag ivez Tiriad Judea ha Samaria e Sisjordania. Rannet e vez an distrigoù pemzek isdistrig anvet nafot (נפות; unander : nafa), a zo isrannet c'hoazh e hanter-kant rannvro naturel.
| Distrig | Kêr bennañ | Isdistrig | Annezad |
|---|---|---|---|
| Norzh | Nazareth | Kinneret, Safed, Akko, Golan, Traoñienn Jezreel | 1,242,100 |
| Haifa | Haifa | Haifa, Hadera | 880,000 |
| Kreiz | Ramla | Rishon Lezion, Sharon (Netanya), Petah Tikva, Ramla, Rehovot | 1,770,200 |
| Tel Aviv | Tel Aviv | Bat Yam, Bnei Brak, Giv'atayim, Holon, Ramat Gan, Tel Aviv | 1,227,000 |
| Jeruzalem | Jeruzalem | Jeruzalem | 910,300 |
| Su | Beersheba | Ashkelon, Beersheba | 1,053,600 |
| Judea ha Samaria | Modi'in Illit | Sisjordania | 2,592,555[2] (350,143 zrevidig yuzev)[3] |
Douaroniezh
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]
Israel zo stok-ha-stok ouzh Liban en norzh, ouzh Siria er biz, ouzh Sisjordania ha Jordania er reter, ouzh Egipt ha Bandenn Gaza er mervent. A-hend-all ez eo lec’hiet ar vro e-kichenik ar Mor Kreizdouar er c'hornôg hag e-kichenik pleg-mor Aqaba er su.
War-dro 20 770 km² eo gorread tachennad Israel hep an tiriadoù aloubet e 1967, gant 2% a zour. Koulskoude eo ken strizh douaroù ar vro a zo e dakad armerzhel miret div wezh tiriad Israel. Mar kemerer an holl zouaroù dindan lezenn Israel (gant an tiriadoù tabutet evel Uhelderioù Golan) ez eo 22 072 km² ledan ar vro, ha mard ouzhpenner an tiriadoù renet gant Israel e Sisjordania (a zo strewet etre lezenn Israel ha lezenn Aotrouniezh Vroadel Palestina) e kaver 27 799 km²[4] — ur c'hresk a 33,84%.
Daoust ma 'z eo bihan a-walc'h ar vro e kaver meur a ziforc'h en he douaroniezh. Kostez an aod e vev 70% eus ar boblañs. E reter ar menezioù kreiz emañ an draoñienn Rift Jordan, a zo un darn eus Traoñienn Rift Meur en em led eus Liban da Vozambik.
Redek ar ra Stêr Jordan a-hed rift Jordan eus Menez Hermon betek ar Mor Marv (al lec'h izelañ er bed) o tremen dre draoñienn Hullah ha Mor Galile. Er c'hreisteiz ez eo ar stêr Arabah a red betek ar Mor Ruz. Ne gavetr makhteshim (kelc'hioù rimiat) nemet en Israel hag e Ledenez Sinai. An hini brasañ zo e Negev. Disklêriet ez eus bet gant un dezrevell diwar an endro ez eus en Israel ar muiañ niver a spesadoù plant dre metrad-skouer eus pep korn ar Reter-Nesañ.
Kemmus-tre eo ar gwrezioù en Israel, dreist-holl e-pad ar goañv. Ar rannvroioù menezek a c'hall bezañ avelek, yen hag a-wezhioù erc'hus : bep bloaz e ra erc'h e Jeruzalem. Kêrioù war an aod evel Tel Aviv hag Haifa o deus un hin kreizdouarel gant goañvoù fresk ha glavus ha hañvoù hir ha tomm. Beersheba ha Negev an hanternoz o deus un hin hanter-sec'h gant hañvoù tomm ha goañvoù fresk gant nebeutoc'h a c'hlav eget hin Mor Kreizdouar. Negev ar c'hreisteiz hag an Arava o deus un hin sec'h gant hañvoù tomm-tre ha sec'h-tre ha goañvoù dous gant nebeut-tre a c'hlav. Rekord ar wrez dommañ en Azia (53,7°C) zo bet muzuliet e 1942 e kibboutz Tirat Zvi war Jordan an hanternoz.
Douaroniezh politikel
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]Luziet-kenañ e teu an traoù da vezañ pa vez graet anv eus harzoù Israel. Meur a wech ez eo bet kemmet an harzoù abaoe m’eo bet krouet ar vro-se. Gant-se e kav lod broioù abeg en harzoù Israel. Ouzhpenn-se ez eus bet aloubet meur a diriad gant Israel, ha tiriadoù all zo stag outi da vat.
D’ar 15 a viz Mae 1948 ez eo bet degemeret Israel gant meur a Stad er bed a-bezh, en o zouez ar Stadoù-Unanet hag URSS hervez Steuñv rannañ ABU. Goude ar brezel israelat-arab er bloaz 1948 ez eo bet kemmet an harzoù ha dre-se ez eo bet degemeret Israel gant ABU hag an darn vrasañ eus broioù ar c'hornôg en tiriadoù zo bet divizet an harzoù anezho hervez linennoù arsav-brezel 1949. N'eo ket bet degemeret an harzoù-se gant an holl vroioù arab ha muzulman. Digemm eo chomet an traoù abaoe 1949.
Meur a diriad zo bet aloubet gant Israel, koulskoude, goude ar brezelioù israelat-hag-arab. Tiriadoù zo aloubet c’hoazh gant Israel, tiriadoù all zo stag outi da vat. Gant Emglevioù a beoc’h he deus Israel adroet tiriadoù zo pe ne vez ket aloubet tiriadoù zo ken.
E miz Mezheven 1967 eo bet aloubet Sinai, Gaza, Sisjordania], reter Jeruzalem ha Golan gant Israel.
- Aet eo Israel kuit eus Sinai e 1982 da-heul an Emglevioù Kamp David bet sinet gant Egipt.
- Aet eo Israel kuit eus Gaza e-kerzh an hañv 2005, ar pezh n'eo ket degemeret gant ABU dre ma vez kontrollet an oabl, ar mor hag an harzoù gant Israel c'hoazh. Mat eo gouzout n’he deus an tiriad-se statud etrebroadel ebet hiziv an deiz.
- Aloubet eo Sisjordania a-bezh, war-bouez an takadoù emren palestinian hag an tiriadoù bet kuitaet gant Israel e 2005.
- Golan kerkoulz hag atantoù Chebaa zo bet staget ouzh Israel e 1981. Rendael zo etre lod tud a-zivout an atantoù-se. Evit gwir, lod eus an dud a soñj dezho emañ Siria perc’hennez warno, lod all a soñj dezho emañ Liban perc’hennez warno.
Liban zo bet aloubet gant Israel etre 1982 ha 2000, da heul an Oberiadenn Peoc’h e Galilea. Evit an dud a soñj dezho ez eo Liban perc’hennez war atantoù Cheeba ez eo aloubet tiriadoù Liban gant Israel c’hoazh.
Poblañs
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]Da 9 043 387 a dud e save poblañs Israel e 2023 (en ur gontañ Golan ha reter Jeruzalem), en o zouez 75% a Yuzevien, 21,1% ag Arabed (muzulmaned an darn vrasañ anezho dreist-holl, met un niver bihan a gristenien zo ivez) ha 5,5% a dud all[5].
Israel eo ar vro nemeti ma'z eo Yuzevien an darn vrasañ eus an dud a zo o chom enni. A orin eus pevar c’horn ar bed eo Yuzevien Israel : diforc’hiñ a reer ar « sabraed » (tud bet ganet en Israel, a zo deuet o zud da chom da Israel nevez zo pe tud a zo o familh o chom e Palestina abaoe meur a gantved) diouzh an dud enbroet nevez zo hag o deus graet o « aliyah », da lavaret eo tud war an distro : an darn vrasañ anezho a zeu eus URSS kozh koulz hag eus Frañs, ar Stadoù-Unanet, Arc’hantina, hag all.
Druzed ha Sirkasinaed zo o chom en Israel ivez. Rankout a reont ober o c’hoñje. Er c’hontrol, ne rank ket an Arabed israeliz en ober met niverus eo ar Vedouined a ra o servij soudard a-fetepañs en arme Israel. Arabed israeliz ha muzulmiz zo izili eus an arme-se.
Dasparzh poblañs Israel : 92,9 % eus tud Israel zo o chom er c’hêrioù, kostez Tel Aviv ha Mor Galilea dreist-holl ; nebeut a dud zo o chomer Su, war-bouez kostez PLeg-mor Aqaba[5].
Ar c'hêrioù
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]Pemp kêr en tu-hont da 200 000 a annezidi zo en Israel : Jeruzalem, Tel Aviv, Haifa, Rishon LeZion ha Ashdod. An darn vuiañ eus tud ar vro zo o chom er c'hêrioù-se.
Jeruzalem eo ar gêr bennañ en Israel : 971 800 a dud a oa o chom enni e 2022. E 1948 ne oa nemet 84 000 a dud.
Pa embannas David Ben Gourion dizalc'hiezh Israel e oa 248 500 a dud o chom e Tel Aviv (30 % eus ar boblañs). Brasañ kêr Israel e oa ; 4 156 900 a dud a oa er veurgêr e 2021, eleze 45% eus poblañs ar Stad.
Haifa eo an trede kêr er vro : 1 050 000 a dud a oa enni e 2021, e-skoaz 98 600 e 1948.
Pevarzek kêr en Israel ez eus en tu-hont da 100 000 den enno.
Richon LeZion eo ar pevare kêr er vro, 257 128 a dud enni e 2022 ; 11 000 den hepken a oa chom enni pa oa bet krouet Stad Israel.
War ar maez e chom 7,1% eus poblañs ar Stad, eleze war-dro 642 000 a dud ; 6 % eus Israeliz a oa o chom war ar maez e 1948.
Sevenadur
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]| Deiziadoù | Anv brezhonek | Anv hebraek | Deizioù gouel hervez an deiziadur gregorian |
|---|---|---|---|
| 1 Tishri | Bloaz Nevez | Rosh Hashana | etre ar 6 a viz Gwengolo hag ar 5 a viz Here |
| 10 Tishri | Devezh ar Pardon Bras | Yom Kippour | etre ar 15 a viz Gwengolo hag ar 14 a viz Here |
| 15 Tishri | Gouel al Lochoù | Soukkot | etre an 20 a viz Gwengolo hag an 19 a viz Here |
| 22 Tishri | Bodadeg an eizhvet devezh | Chemini Atseret
Etre ar 27 a viz Gwengolo hag ar 26 a viz Here | |
| 15 Nissan | Ar Pask | Pesac'h | etre ar 27 a viz Meurzh hag ar 25 a viz Ebrel |
| 21 Nissan | Ar Pask | Pesac'h | etre an 2 a viz Ebrel hag ar 1añ a viz Mae |
| 5 Iyar | Devezh an Dizalc’hiezh | Yom Ha'atzmaout | Etre ar 16 a viz Ebrel hag ar 15 a viz Mae |
| 6 Sivan | Gouel ar sizhunioù | Chavouot | etre ar 16 a viz Mae hag ar 14 a viz Mezheven |
| 25 Kislev | Gouel ar gouleier | Hanoukka | etre ar 27 a viz Du hag ar 27 a viz Kerzu |
Kazetennoù
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]- Haaretz, pemdezieg eus an tu kleiz
- Maariv, pemdezieg poblek
- Yedioth Ahronoth, pemdezieg poblek tennet a-vras
- Israeli, pemdezieg kentañ digoust
- The Jerusalem Post, pemdezieg saoznek eus an tu dehou
- Hazofe, pemzedieg relijiel sionist
- Globes, pemdezieg a denn d’an armerzh
Tud brudet
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]Skrivagnerien
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]Notennoù ha daveennoù
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]- ↑ (en) Foreign relations of Israel.
- ↑ CIA world factbook
- ↑ [url=http://www.israelhayom.co.il/site/newsletter_article.php?id=19600&newsletter=26.07.2012 יותר מ־350 אלף מתנחלים ביו"ש ]
- ↑ 27 208 km² eo gorread Breizh velestradurel.
- ↑ 5,0 ha5,1 (en) 'The World Factbook'. Kavet : 13/01/2024.
Levrlennadur
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]- Al Liamm niv. 44, niverenn gouestlet da Israel, Mae-Mezheven 1954.
- (fr) Sand, Shlomo. Deux peuples pour un État ? – Relire l'histoire du sionisme,. Paris : Seuil, 2024 (ISBN 978-2-02-154166-3)
Liammoù diavaez
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]- Lec’hienn web ofisiel Gouarnamant Israel
- (fr) Un istor tematek ha kronologel eus Stad Israel war Histoire des Juifs.com
- (fr) Ajañs-kelaouiñ gallek en Israel
- (en) Haaretz, pemdeziek eus an tu kleiz frankizour, a vez keñveriet alies gant ar gazetenn Le Monde
- (en) Israel HighTech-MAG: daily technology news about Israel
- (en) ynet news, ar gazetenn vrasañ enlinenn eus Israel (e saozneg)
- (fr) Israel Valley, Lec’hienn diwar-benn armerzh Israel (e galleg)
Afghanistan • Arabia Saoudat • Armenia2 • Azerbaidjan1 • Bahrein • Bangladesh • Bhoutan • Brunei • Egipt3 • Emirelezhioù Arab Unanet • Filipinez • India • Indonezia5 • Iran • Iraq • Israel • Japan • Jordania • Jorjia1 • Kambodja • Kazac'hstan1 • Kiprenez2 • Kirgizstan • Korea an Norzh • Korea ar Su • Koweit • Laos • Liban • Malaysia • Maldivez • Mongolia • Myanmar • Nepal • Oman • Ouzbekistan • Pakistan • Qatar • Rusia1 • Republik Pobl Sina • Republik Sina (Taiwan) • Singapour • Siria • Sri Lanka • Tadjikistan • Thailand • Timor ar Reter4 • Turkia1 • Turkmenistan • Viêt Nam • Yemen
Stadoù ha n'int ket anavezet: Nagorno-Karabac'h2
Tiriadoù gant ur statud ispisial: Hong Kong • Makao • Palestina
1. En Europa evit un darn. 2. En Azia e-keñver douaroniezh met a vez sellet outi evel un tamm eus Europa evit abegoù istorel ha sevenadurel. 3. En Afrika evit ar braz. 4. Lakaet a-wechoù en Oseania. 5. En Oseania evit un darn.