Brezel diabarzh Stadoù-Unanet Amerika

Brezel digevrediñ pe Brezel diabarzh amerikan, anvet "the Civil War" er Stadoù-Unanet hag a wechoù "the War of Northern Aggression" pe "second war of independence" gant an dud a-du gant stadoù ar su, a zo ur brezel diabarzh c'hoarvezet etre 1861 hag 1865, hag a empleg Stadoù-Unanet an "Unaniezh", renet gant Abraham Lincoln, hag ar "Stadoù Kengevreet Amerika", renet gant Jefferson Davis hag a gevrede unnek Stad eus ar su (Su ar Stadoù-Unanet) hag o doa digevredet diouzh ar Stadoù-Unanet.

An unaniezh a oa enni an holl stadoù a-enep ar sklaverezh ha pemp stad sklaver, renet gant Abraham Lincoln hag ar strollad republikan. Hemañ a oa a-enep emled ar sklaverezh (hep bezañ a-enep ar sklaverezh end-eeun) war douaroù ar Stadoù-Unanet, ha trec'h ar republikaned e dilennadegoù prezidantel ar Stadoù-Unanet e 1860 a zegas ur digevrediñ a-berzh seizh Stad eus ar su, a-raok na vije kemeret ar sez gant Lincoln.

Pevar bloaz brezel drastus a voe gant 620 000 betek 750 000 soudard lazhet, an niver uhelañ uheloc'h evit sammad kolloù soudarded Stadoù-Unanet Amerika e-pad ar C'hentañ Brezel-bed hag an Eil Brezel-bed. Distrujet e voe darn frammadurioù Su SUA. E-fin ar brezel e voe roet lamm d'ar C'hengevread ha difennet ar sklavelezh er vro a-bezh. Mare an adsavidigezh (The Reconstruction Era) (1863–1877) goude ar brezel, gant ar pal pennañ da adunaniñ ar vro, a roas un nerzh kreñvoc'h d'ar gouarnamant war an holl Stadoù kevredet en unaniezh.

Istor[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Bloavezh 1860 mare dilennadegoù prezidant Stadoù-Unanet Amerika, ar Republikaned, gant e-penn Abraham Lincoln, o devoa lakaet anat war-raok e oa ret lammañ ar sklavelezh en holl tiriadoù eus ar vro. E su Stadoù Unanet Amerika e oa gwelet kement-mañ evel un doare da dagañ gwirioù bonreizhel o stadoù. Ar strollad republikan kreñvoc'h e norzh ar vro, a zeuas a-benn da dapout muioc'h a vouezhioù hag a gannaded pezh a lakaas Lincoln da vezañ dilennet evel ar c'hentañ prezidant Republikan d'ar vro. Siwazh a-raok ma vefe bet-tu dezhañ da vezañ degemeret evel prezidant, 7 stad eus ar Su gant ekonomiezhoù diazezet war kenwerzh ar c'hotoñs a savas ar C'hengevread.

Kroget e oa ar stourm d'an 12 a viz Ebrel 1861, pa oa bet kanoliet Fort Sumter gant an nerzhioù lu kengevreet. War tachenn kornôg ar brezel an Unaniezh a yae war-raok dizehan. War tachenn reter ar brezel, an emgannoù a oa hep trec'h anat a-bep tu e 1861–1862. E miz Gwengolo 1862, Lincoln a embanne an Emancipation Proclamation, a lakae fin ar sklavelezh evel unan eus pennaennoù ar brezel. Er c'hornôg, e-pad hañv 1862 an Unaniezh a zistruje ar Morlu Kengevreet stêr, ouzhpenn darn an nerzhioù lu douar, ha lakaet seziz war New Orleans. An trec'h gant an Unaniezh e-pad Seziz Vicksburg e 1863 en devoa rannet e div lodenn ar C'hengevread er stêr Mississippi. E 1863, tagadenn an Norzh gant Robert E. Lee a oa bet trec'het e-pad Emgann Gettysburg. An trec'hioù er C'hornôg gant Ulysses S. Grant a lakaas anezhañ evel penn an holl luioù eus an Unaniezh e 1864. Ur seziz strizh a voe lakaet da dalvezout war ar C'hengevread, strategiezh an douar devet a voe lakaet da dalvezout ivez. An tagadennoù a-bep tu gant an Unaniezh a lakaas Atlanta da gouezhañ e-tal William T. Sherman e-pad ar March to the sea.

An emgannoù bras ziwezhañ a voe e-pad Seziz Petersburg. Lee a glaskas tec'hout met rediet e voe da godianañ en Appomattox Court House, d'an 9 a viz Ebrel 1865. Echuet e oa lodenn vilourel ar brezel, rediet e voe adsevel un unaniezh eus ar vroad ar pezh a gemero 12 vloaz c'hoazh. Ar mare-se a vez graet Reconstruction Era anezhi.

Red an darvoudoù[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

1860
- 20 a viz Kerzu : disrann Carolina ar Su

1861
- 3 a viz Genver : disentez e parlamant Delaware, a-enep an disrann. Bec'h etre an dud a-zivout an diviz-se.
- 9 a viz Genver : disrann Mississippi
- 10 a viz Genver : disrann Florida
- 11 a viz Genver : disrann Alabama
- 26 a viz Genver : disrann Louiziana
- 29 a viz Genver : disrann Georgia

- 1añ a viz C'hwevrer : divizet aozañ ur referendom a-zivout an disrann e Texas
- 23 a viz C'hwevrer : referendom e Texas : disrann votet
- 11 a viz Meurzh : bonreizh degemeret gant ar seizh Stad kevredet kentañ
- 12 a viz Ebrel : Emgann Fort Sumter. Penn-kentañ ar Brezel
- 17 a viz Ebrel : divizet aozañ ur referendom a-zivout an disrann e Virginia
- 29 a viz Ebrel : dileuridi Maryland a ziviz chom en Unvaniezh, met votet zo un disentez a-du gant ar Stadoù kengevredet, hag a-enep ar brezel
- 28 a viz Mae : gouarnour Kentucky a embann e chomo Kentucky en Unvaniezh, hag e chomo neptu
- 6 a viz Mae : disrann Arkansas
- 6 a viz Mae : divizet aozañ ur referendom a-zivout an disrann e Tennessee
- 20 a viz Mae : disrann Carolina an Norzh
- 23 a viz Mae : referendom e Virginia : disrann votet
- 8 a viz Even : referendom e Tennessee : disrann votet
- 21 a viz Gouere : Kentañ emgann Bull Run

1862

- 6 a viz Ebrel : Emgann Shiloh
- 1añ a viz Mae : New Orleans aloubet
- 25 a viz Even : Emgann Seizh Devezh
- 30 a viz Eost : Eil emgann Bull Run
- 17 a viz Gwengolo : Emgann Antietam
- 13 a viz Kerzu : Emgann Fredericksburg

1863

- 31 a viz Kerzu 1862- 2 a viz Genver 1863 : Emgann Stones River
- 27 a viz Ebrel : Emgann Chancellorsville
- 1añ - 3 a viz Gouere : Emgann Gettysburg
- 4 a viz Gouere : Ergerzh-brezel Vicksburg
- 19 a viz Gwengolo : Emgann Chickamauga
- 25 a viz Du : Emgann Chattanooga

1864

- 5 a viz Mae - 7 a viz Mae : Emgann Wilderness
- 8 a viz Mae - 21 a viz Mae : Emgann Spotsylvania
- miz Gouere : argadenn ziwezhañ ar Re gengevredet e Washington
- miz Gwengolo : Atlanta tapet gant Sherman

1865
- 9 a viz Ebrel : daskor Lee da-geñver Emgann Appomattox. Fin ar Brezel
- 14 a viz Ebrel : muntr Abraham Lincoln

- 26 a viz Ebrel : kodianidigezh ar bagadoù a nac'he en em zaskor
- 23 a viz Mezheven : an Amerindianed, hag a oa a-du gant ar Stadoù kengevredet, en em zaskor
- 6 a viz Kerzu : peurwiriekaet 13vet reizhadenn Bonreizh ar Stadoù-Unanet (sklavelezh dilamet)

Tud dibar an Unvaniezh[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Abraham Lincoln, prezidant an Unvaniezh
ar jeneral George B. McClellan, danvez-prezidant demokrat e 1864
ar jeneral Ulysses S. Grant
ar major jeneral George G. Meade
ar jeneral William T. Sherman
ar jeneral George Henry Thomas
ar jeneral George Armstrong Custer
ar jeneral Joseph Hooker

Tud dibar ar C'hengevread[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Jefferson Davis, prezidant ar C'hengevread
ar jeneral Robert E. Lee
ar jeneral Stand Watie (penntiern Cherokee)
ar jeneral Joseph E. Johnston
ar jeneral Braxton Bragg
ar jeneral Pierre Gustave Toutant de Beauregard
ar jeneral John Bell Hood
ar jeneral Thomas Jonathan Jackson (lesanvet Stonewall)
ar jeneral James Longstreet
ar jeneral Albert Sidney Johnston
brigader jeneral Lawrence O'Bryan Branch
brigader jeneral J. E. B. Stuart

Nerzhioù lu[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Union Army[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Ar re c'hlas, dre liv o unwisk soudard. Union Army a oa anv hollek nerzhioù lu an Norzh war zouar. Skourr ar morlu a oa an Union Navy.

Lu Stadoù Kengevreet Amerika[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Ar re griz, dre liv o unwisk soudard. Lu Stadoù Kengevreet Amerika (Confederate States Army) a oa hollad nerzhioù lu ar Stadoù Kengevreet. Ar morlu a oa graet Confederate States Navy anezhi.

Armoù Brezel diabarzh Stadoù-Unanet Amerika[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Pennad spisoc'h: Listenn armoù Brezel diabarzh Stadoù-Unanet Amerika

Brezel diabarzh Stadoù-Unanet Amerika a voe ur brezel o welet an armoù neveshaet ha reoù nevez o tont etrezek an tachennoù emgann.

Adsevel istorel[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

E-leizh a adsevel istorel a vez er Stadoù-Unanet gant tem brezel diabarzh Stadoù-Unanet Amerika. Adsavet e vez emgannoù pennañ ar brezel. E su ar Stadoù-Unanet ez eo kreñv-tre an adsevel istorel dre al liamm karantezus a vez bev birvidik c'hoazh hiziv-an-deiz evit an ez- Stadoù Kengevreet Amerika.