Aljeria

Republik Aljerian Demokratel ha Poblel (ar) الجمهورية الجزائرية الديمقراطية الشعبية (tam) ⵜⴰⴳⴷⵓⴷⴰ ⵜⴰⵎⴳⴷⴰⵢⵜ ⵜⴰⵖⵔⴼⴰⵏⵜ ⵜⴰⴷⵣⴰⵢⵔⵉⵢⵜ
Banniel	Ardamezioù
Ger-stur broadel : (ar) بالشّعب وللشّعب , (tam) seg ugdud i ugdud, (fr) Par le peuple et pour le peuple
Yezhoù ofisiel	arabeg ha tamazigh
Kêr-benn	Aljer
Statud politikel	Republik
Prezidant	Abdelmajid Tebboune (عبد المجيد تبون)
Kentañ ministr	Nadir Larbanoui (نذير العرباوي)
Gorread -En holl -% dour	2 381 741 km² dister
Poblañs -Hollad -Stankter ar boblañs	42 972 878 (2020) 18/km²
Dizalc'hiezh	(diouzh Frañs) 5 a viz Gouere 1962
Moneiz	Dinar aljerian
Kan broadel	Kan broadel Aljeria (Kassaman)
Devezh ar vro	5 a viz Gouere
Kod war ar Genrouedad	.dz
Kod pellgomz	+213

Aljeria, pe an Aljeri (arabeg لجزائر al-Jazā'ir, "An Inizi" ; tamazigteg hag arabeg aljerian : Dzayer, Djazaïr pe Ldzayer), zo ur Stad norzhafrikat, ul lodenn eus ar Maghreb eo. Republik Aljerian Demokratel ha Poblel, berraet en « R.A.D.P. » eo anv klok ar Stad (arabeg : لجمهورية الجزائرية الديمقراطية الشعبية, tamazigteg : ⵟⴰⴳⴷⵓⴷⴰ ⵜⴰⵎⴻⴳⴷⴰⵢⵜ ⵜⴰⵖⴻⵔⴼⴰⵏⵜ ⵜⴰⴷⵣⴰⵢⵔⵉⵜ Tagduda Tadzayrit Tadimoqṛatit Taɣerfant). Aljer eo ar gêr-benn, a zo lec'hiet en norzh, war vord ar Mor Kreizdouarel. Brasañ bro Afrika eo, ul lodenn eus ar bed arabek hag eus an diaz kreizdouarel.

Da 2 381 741 km² e sav gorread Aljeria, a zo gronnet gant 6 385 km a harzoù gant Tunizia er biz, Libia er reter, Niger ha Mali er su, douar nann emren eus ar Sahara ar C'hornôg hag evit echuiñ Maroko er c'hornôg.

Goude 132 vloaz evel trevadenn c’hall he doa gounezet Aljeria he dieubidigezh d'ar 5 a viz Gouere 1962, goude ur brezel hir ha koustus, ha goude ur referendom emdermeniñ d'ar 1añ a viz Gouere 1962.

Ezel eo Aljeria eus ar Broadoù Unanet, eus Unaniezh Afrika, eus Emsav ar Re E-maez hag eus Kevre ar Stadoù Arab abaoe an dieubidigezh e 1962. Disklêriañ a ra bonreizh Aljeria ez eo « an islam, an Arabed hag an Amazighed » evel krevrennoù kreñv eus identelezh pobl Aljeria.

An anv

Eus anv ar gêr-benn e teu anv ar Stad. An anv « Aljer » a zeu eus ar c'hatalaneg Aljeria, hag a zeu eus Al-Djaza'ir (distagadur lec'hiel eus an arabeg klasel al-Jazā'ir).
« Algérie » eo ar stumm gallek, implijet evit ar wech kentañ e 1686 gant Fontenelle en Entretiens sur la pluralité des mondes ; adkemeret eo bet d'ar 14 a viz Here 1839 gant Antoine Virgile Schneider evit komz eus an dachenn-mañ hag a zo ul lodenn eus an Aodoù Berberek (Barbaresques e galleg ar mare).

Stag eo deveradur an anv arabek Al-Djaza'ir (الجزائر) ouzh anv an inizi hag a oa dirak porzh Aljer. Staget int bet bremañ ouzh ur chaoser. Un deveradur all a lak aorin anv aljeria en arabeg Al-Djaza'ir (الجزائر) da zont eus Ziri ibn Menad, Djezaïr hag eus Dziri, a zo Tziri e berbereg haga dalvez kement ha "loar sklaer".

Douaroniezh

Meneziou Kabilia

Aljeria eo bro vrasañ kevandir Afrika, eus ar bed arabek, hag eus ar Mor Kreizdouarel ; e su Aljeria emañ ar Sahara. En norzh emañ Menezioù Atlas : an Atlas Tellian hag an Atlas Saharian. Bez’ ez eus un aradennad-venezioù (Aoures, Batna, Khenchela, Oum-El-Bouaghi, Aïn M'lila, Souk-Ahras, Guelma, Biskra).

Krenoù-douar

Un oberiantiz seismek bras-tre a zo lec'hiet e takadoù tost da aod Aljeria a-hed ar Mor Kreizdouarel. Ar voustradenn dektonek etre plakennoù Afrika hag Eurazia a grou kalz frailhoù hag a seismoù bras pe vihan. Rannet eo Aljeria etre div blakenn dektonek abalamour d’ar frailh Su-Atlasek. En norzh emañ ivez tektoniezh an Alpoù hag er su pladenn ar Sahara hag a zo stabil a-walc'h.
A-douez ar c'hrenoù-douar bras ha feulz emañ hini Al Asnam (Chlef bremañ) e miz Gwengolo 1980, hini Constantine e miz Here 1985 ha hini Tipasa e miz Here 1989. An hini diwezhañ a lazhas tud eo hini M'sila e miz Mae 2010.

Gwrezverkoù

Er Sahara e sav ar gwrezvek keitat da 40°C war an deiz ha da 5°C diouzh an noz.
En norzh hag er c'hêriou tost d'an aod e vez gwrezverkoù ar goañv etre 8°C ha 15°C. Pignat a ra betek 25°C e miz Mae evit tizhout ar geidenn a 28°C ha 30°C e miz Gouere hag e miz Eost (28°C e Skikda ha 29,5°C en Aljer).
E menezioù Kabilia e vez tost ar gwrezverk da 3°C pe zoken -7°C e-kerzh ar goañv. Erc’h a vez alies d'ar mare-se.
E-kreiz hag e kornôg ar vro, e takad uhelblaenennoù rannvro Djelfa, e vez ar gwrezverkoù etre 30°C ha 38°C. Er reter, en Aorez, e vez yen-tre ar goañv, pa ziskenn ar gwrezverk betek -18°C. Tomm-tre e vez e-kerzh an hañv, betek 50°C en disheol.
Er gwalarn, evel en Oran, Tlemcen, Mostaganem, etc, ez eus un hin kreizhdouarel boutin, sec’h en hañv ha goañvoù dous gant an oabl louet pe digoumoul.

Ar c'hêrioù pennañ

Aljer eo ar gêr vrasañ, muioc'h eget 6 milion a dud o vevañ enni. Kêrioù bras all ar vro eo Oran, Constantine, Annaba, Tizi-Ouzou (kêr-benn Kabilia), Tamanghasset (Kerbenn Hoggar), Ghardaia (kerbenn ar Mzab), Batna (ker-benn an Aores), Bejaia, Setif, Biskra, Ouargla.

Kêr Alje

Bevennoù

6 343 km en holl :

• 1 559 km gant Maroko
• 1 376 km gant Mali
• 982 gm gant Libia
• 965 km gant Tunizia
• 956 km gant Niger
• 463 km gant Maouritania
• 42 km gant Sahara ar C'hornôg

Istor

Aloubet e voe Aljeria gant Bro-C'hall en un doare hir ha feuls-tre, abalamour ma'z eus bet distrujet tost un drederenn eus poblañs Aljeria en ur implij doareoù evel mougeviñ, lazhadegoù prizonidi ha nann-soudarded, skrapadegoù, distrujadegoù plantadegoù ha kêriadennoù. Dre an doareoù feuls-se he deus gellet arme Bro-C'hall aloubiñ Aljeria kêriadenn-ha-kêriadenn. Met ret eo resisaat un dra : da heul an aloubadeg ez eus bet an trevadenniñ gant ur boblañs nevez.

E-penn kentañ e oa mat an darempredoù etre Bro-C'hall ha Rejañs Alje. Tu zo da lenn e miz Mezheven 1793^Pelec'h ? : « P'en em gevre Europa a-enep Bro-C'hall dieub, e tou ur galloud afrikan (Aljer) e fealded e-keñver ar republik hag e tou dezhi e vignonaj. » Ouzhpenn e oa ivez Dinas Bro-C'hall o tikeañ koural en El Kala.
E 1794 e voe taget ar Frañs dispac'hel gant galloudoù Europa kevreet, hag a oa diaes dezhi magañ he foblañs hag he soudarded. Dey Alje, Hussein, a ginnigas kenemglevioù evit prenañ gwinizh en un doare aesoc'h, ha da c'houde e prestas arc'hant da Vro-C'hall digampi. Ur wech echuet ar brezel, ne baeas ket Bro-C'hall he dle ha, pa zeuas Bro-C'hall da vezañ ur rouantelezh adarre, e voe digresket an dle. Paeet voe an dle met e Pariz, e Kef ar Fiziadennoù hag ar Fiziamantoù. Neuze e teuas an Dey da vezañ neubeutoc'h-neubeutañ mignon gant konsul Bro-C'hall, abalamour ma komprenas ne adwelje biken e arc'hant ha ne vije biken paeet ar gwinizh.

Selout ouzh ar pennad Brezel Aljeria.

Poblañs

Emdroadur ar boblañs etre 1961 ha 2003
Poblañs e miliadoù a annezidi

Yezhoù

An arabeg hag an tamazigteg eo ar yezhoù broadel hag ofisiel hervez ar Vonreizh. An arabeg eo yezh ar Stad. Ar galleg n'eo ket ofisiel, met graet e vez kalzik gantañ e bed ar c'henwerzh hag en deskadurezh.

Tud

A-raok an trevadenniñ

Sant Aogustin Apuleius Donat Syfax

Massinissa Juba I Juba II Jugurtha

Takfarinas Adherbal Ibn Khaldoun Abdelmoumen Ibn Ali

Okba ibn Nafaa Al Kahina Dahya Bent Tabeth

E-pad an trevadenniñ

Lalla Fatima Nsoumer Abd El-Kader Cheikh Bel Haddad

Cheikh El Mokrani Cheikh Bouamama Ben Badisse/Ibn Badis

Messali El Hadj Ferhat Abbas

Tud pennañ brezel Aljeria

Paotred Rabah Bitat Mostefa Ben Boulaid Mourad Didouche Mohamed Boudiaf Krim Belkacem

Larbi Ben M'hidi Mohamed Khider Ahmed Ben Bella Hocine Ait Ahmed

Merc'hed Djamila Bouhired Hassiba Ben Bouali Drif Zohra Malika Gaid Djamila Boupacha Maliha Hamidou

Dileuridi Aljeria evit emglevioù Evian

Krim Belkacem Aziz Ben Tobbal M'Hamed Yazid Réda Malek

Mohamed Seddik Ben Yahia Ahmed Francis Saad Dahlab

Lennegezh

Malek Bennabi Mohamed El Aid Al Khalifa Tahar Ouettar Albert Camus

Assia Djebar M.K. Bouguerra Mohamed Dib Yasmina Khadra

Mouloud Mammeri Rachid Boudjedra Jean Sénac Tahar Djaout

Rachid Mimouni Mouloud Feraoun Kateb Yacine Jean Pélégri

Sonerezh

Abdelkrim Dali, Ahmed Saber, Ahmed Wahbi, Akli Yahyathen, Blaoui El Houari,

Boumédiene Bensahla, Cheb Hasni, Cheb Khaled, Cheb Mami

C’hoariva, sinema

Hadj Abderrahmane Mohammed Lakhdar-Hamina Merzak Allouache Yamina Benguigui

Tewfik Farès Mohammed Chouikh Mohammed Fellag Mahieddine Bachetarzi

Mustapha Kateb Abdelkader Alloula Ould Aberahmane Kaki Groupe Dzaïr

Livouriezh

Baya Mohamed Racim Omar Racim Etienne Dit Nacereddine Dinet

M'hemed Issiakhem Mohammed Khadda Livourien Priz Abd-el-Tif

Sportoù

Noureddine Morceli Hassiba Boulmerka Abderrahmane Hammad

Aïssa-Djabir Saïd-Guerni Ali Saïdi-Sief Rabah Madjer

Lakhdar Belloumi Mustapha Dahleb Ali Benarbia

Lamine Ouahab Mohamed Ben Aziz

Liammoù diavaez

• Lec'hienn prezidantelezh ar Republik aljerian demokratel ha poblek.

Daveoù ha notennoù

Stadoù Afrika

Aljeria • Angola • Aod an Olifant • Benin • Botswana • Burkina Faso • Burundi • Djibouti • Egipt • Eritrea • Eswatini • Etiopia • Gabon • Gambia • Ghana • Ginea • Ginea-Bissau • Ginea ar C'heheder • Kab Glas • Kameroun • Kenya • Komorez • Republik Kongo • Republik Demokratel Kongo • Republik Kreizafrikan • Lesotho • Liberia • Libia • Madagaskar • Malawi • Mali • Maouritania • Maroko • Mozambik • Maoris • Namibia • Niger • Nigeria • Ouganda • Rwanda • São Tomé ha Príncipe • Senegal • Sechelez • Sierra Leone • Somalia • Soudan • Soudan ar Su • Suafrika • Tanzania • Tchad • Togo • Tunizia • Zambia • Zimbabwe

Tiriadoù dalc'het
Ceuta • Inizi Kanariez • Madeira • Melilla • Mayotte • Reünion • Saint Helena • Inizi Tchagos

Broioù ha n'int ket anzavet gant an holl
Azawad • Sahara ar C'hornôg • Somaliland

Aozadur ar Broioù a Ezporzh Petrol (ABEP pe OPEC)

Aljeria • Angola • Arabia Saoudat • Ecuador • Emirelezhioù Arab Unanet • Iran • Iraq • Koweit • Libia • Nigeria • Qatar • Venezuela