Mont d’an endalc’had

Impalaeriezh trevadennel Spagn

Eus Wikipedia
Impalaeriezh trevadennel Spagn
bro istorel
Rann eusIberian Union Kemmañ
Deiziad krouiñ12 Her 1492 Kemmañ
Anv ofisielImperio español Kemmañ
Anv er yezh a orinMonarquía universal española(Monarquía hispánica /Monarquía de España /Monarquía española) Kemmañ
RelijionLatin Church Kemmañ
Perzhiad eBrezel ar Pevar-Ugent Vloaz Kemmañ
DiazezerRouaned katolik Kemmañ
Yezh ofisielspagnoleg Kemmañ
Kan broadelMarcha Real Kemmañ
KevandirAmerika, Azia, Europa, Afrika, Okeania Kemmañ
StadSpagn Kemmañ
Kêr-bennMadrid city, Toledo city, Valladolid city Kemmañ
Daveennoù douaroniel40°25′0″N 3°41′0″W Kemmañ
Renad politikelpolysynodal monarchy, personal union, monarkiezh hollveliek Kemmañ
Diplomatic relationMosquitia Kemmañ
MoneizSpanish real, peseta, Spanish dollar Kemmañ
Bet erlec'hiet gantSpagn Kemmañ
Erlec'hiañ a raKurunenn Aragon, Kurunenn Kastilha Kemmañ
Yezh implijetspagnoleg Kemmañ
Darvoud-alc'hwezdynastic union of Aragon and Castile Kemmañ
Deiziad divodañ2 Mez 1899 Kemmañ
Relijion ofisielLatin Church, Katoligiezh Kemmañ
Sant paeronAr Werc'hez Vari krouet dinamm Kemmañ
Gregorian calendar start date15 Her 1582 Kemmañ
Map
Ar broioù zo bet dalc’het gant ar Spagnoled da vare pe vare, gant liv ruz, hag an douaroù e dalc’h Portugal gant liv roz.

Impalaeriezh trevadennel Spagn a reer eus hollad an douaroù tramor aloubet gant Spagnoled ha renet ganto e-pad pell. Unan eus an impalaeriezhioù trevadennel brasañ zo bet en istor eo hini Spagn, e-kichen hini Portugal. Er XVIvet kantved hag er XVIIvet kantved e voe aloubet e-leizh a zouaroù gant ar Spagnoled, e pep lec’h dre ar bed. Kastilha zo bet, evel Portugal, unan eus ar broioù er penn a-raok evit ar beajoù da zizoleiñ ar bed hag evit an trevadenniñ. En he brasañ e voe an impalaeriezh-se etre 1580, pa voe staget Impalaeriezh trevadennel Portugal ouzh domani Spagn, ha 1800, pa grogas Spagn da goll he zrevadennoù e Suamerika.

Deroù

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

An douaroù tramor kentañ aloubet gant Spagnoled a voe an inizi Kanariez. Aloubet e voent ganto e 1491-1496, ha lazhet e voe ar bobl a veve warno er XVvet kantved. An eil kammed a voe aloubidigezh Melilla, ur gêr en arvor Maroko e 1497. Rouantelezh Kastilha a stagas da vat da glask perc’hennañ douaroù tramor, pa oa bet echuet ar Reconquista, ar stourm a-enep muzulmaned kreisteiz Spagn, goude diskar Emirelezh Córdoba e miz Genver 1492.

Kristol Goulm o touarañ war enez Hispaniola.

Kristol Goulm, goude ma oa bet distaolet e ginnig gant roue Portugal, a voe degemeret mat e servij gant ar rouanez Izabel Kastilha hag ar roue Ferdinant Aragon. Asantiñ a rejont arc’hantañ beaj ar moraer eus Genova a glaskfe tizhout an Indez hag o zeñzorioù, en ur vont war-zu ar c’hornôg. E miz Here 1492 e voe tizhet gant Kristof Goulm enez San Salvador (en enezeg Bahamas), ha goude-se e voe diazezet gantañ an drevadenn spagnol gentañ en Amerika war enez Hispaniola. Graet e voe anezhañ "besroue an Indez" (1493-1500) gant rouaned Spagn. Hogen drastus e voe e zoare da ren an Indez, ken evit an drevadennerien aet d’an enez, ken evit annezidi gentañ Hispaniola a yeas o niver d’an traoñ buan. E-kerzh e deir beaj all e voe ergerzhet gant Koulm an inizi Antilhez hag aodoù Kreizamerika. Met un den all eus Genova, Amerigo Vespucci, an hini a roas e anv d’ar c’hevandir nevez-kavet, Amerika, goude e veajoù etre 1499 ha 1504. Er XVIvet kantved e voe ergerzhet douaroù e-leizh gant ar Spagnoled : adalek Kalifornia ha Florida betek Douar an Tan, hag er Meurvor Habask, betek an inizi Filipinez hag an inizi Salomon. Gant ar pab e 1493 ha gant Emglev Tordesillas e 1494 e voe kompezet an tabut a save etre Spagn ha Portugal, ha rannet e voe ar bed etre div lodenn : an hanter a c’hallje bezañ trevadennet gant Portugal (Afrika, Azia) hag an hanter all gant Spagn (Amerika, nemet Brazil ma oa douaret Portugaliz dija, hag an tammoù reterañ eus Azia).

Ar g-Conquistadored

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Conquistadored (da lavarout eo « alouberien », e spagnoleg) a reer eus ar Spagnoled aet da aloubiñ douaroù nevez Amerika. E 1511 e oa bet aloubet an inizi brasañ, an Antilhez Bras (Kuba, Hispaniola, Puerto Rico). Tudjentil a renk izel e oant, ha gant ar mojennoù a veze kontet diwar-benn an Eldorado, ar vro varzhus leun a aour a oa en tu all d’ar mor, e oant broudet da guitaat Kastillha da vont d’an « Douar Nevez », da redek an avantur. Gant Hernán Cortés, hag un nebeud kantadoù a dud war e lerc’h, e voe aloubet Mec'hiko diwar-goust an Azteked e 1519-1521 ; Francisco Pizarro, eñ, a lakaas e grabanoù war Perou, diwar-goust an Inkaed e 1532-1534. Dre ma oa armoù dreist gant ar Spagnoled, ha dre ma oa rannet an Amerindianed e voe aloubet kement a zouaroù ken buan-se. Ur wech staliet mat en Amerika ez eas ar Spagnoled da drevadenniñ an inizi Filipinez, en tu all d’ar Meurvor Habask er bloavezhioù 1560 ; ha neuze e chomjont a-sav war harzoù Impalaeriezh trevadennel Portugal, evel ma oa bet rakwelet gant Emglev Tordesillas e 1494.

Merañ an « Douar Nevez »

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]
An Impalaeriezh spagnol en Amerika e 1800
An Impalaeriezh spagnol en Amerika e 1800

E 1503 e voe savet gant ar rouanez Izabel La Casa y Audiencia de Indias, un aozadur anavezetoc’h dindan an anv Casa de Contratación, karget da renkañ ar c’henwerzh etre Spagn hag an trevadennoù nevez. Sevel a rae taosoù war ar marc’hadourezh deuet eus Indez ar c’hornôg (ur bempvedenn eus o zalvoudegezh, Quinto Real) ha dastum a rae gouiziegezh war an douaroù ergerzhet gant ar Spagnoled. E 1524 e voe savet Kuzul an Indez (Consejo de Indias) d’ober war-dro melestradur an douaroù nevez-kavet ; harpet e oa, en tu all d’ar mor, gant unnek audiencias (lezioù-barn), an hini gentañ anezho o vezañ bet savet war Hispaniola e 1511.

Splann e voe buan, gant al ledan ma oa an « Douar Nevez », e oa ezhomm da rannañ an douaroù-se e meur a vro evit gallout o merañ. Neuze e voe divizet sevel bes-rouantelezhioù gant ur besroue e penn pep hini anezho. Da gentañ e voe savet besrouantelezh Spagn Nevez (1535), ha goude-se hini Perou (1544), hini Granada Nevez (1717) ha hini ar Río de la Plata (1776).

Pinvidik e teu an drevadennerien spagnol da vezañ buan war-bouez an encomienda (ar c’humuniezhioù Indianed a veze lakaet da labourat evit o mistri spagnol). An tachennoù bras anvet latifundia a voe savet, dreist-holl, adalek ar XVIIvet kantved. A-hend-all e veze korvoet ar mengleuzioù aour (e Kolombia) hag arc'hant (Zacatecas e Mec’hiko, Potosí e Bolivia).

An Amerindianed

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Spontus eo ar priz a vo paeet gant an annezidi gentañ. D’an traoñ ez a buan an niver a Amerindianed : tremen a ra eus war-dro 80 milion e deroù ar XVIvet kantved da war-dro 12 milion kant vloaz war-lerc’h. Gant al lazhadegoù, al labour ret hag ar c’hleñvedoù degaset eus Europa, dreist-holl, e voe diskaret ar pobloù indian.

Torfedoù ar g-conquistadored spagnol a voe diskuliet neuze gant ur manac'h, ar breur Bartolomé de las Casas. E 1550, goude breutaat gant ur beleg all, Juan Ginés de Sepúlveda, e teuas a-benn da lakaat degemer ar soñj e oa un ene gant an Amerindianed (Breud Valladolid). Roue Spagn, Karl V, a grogas ivez d’ar poent-se da lakaat harzoù da reizhiad an encomienda.

Er XVIIvet kantved e voe diazezet Misionoù katolik gant ar Jezuisted. Un doare keriadennoù e oa ar Reducciones-se, savet dreist-holl e Paraguay, gant Indianed Guarani, e Bolivia, e Perou pe e Brazil. Republikoù bihan e oant, savet evit avielañ an Amerindianed. Gant ar Jezuisted e veze savet kêrioù bihan war skouer ar re eus Spagn, nemet eno e tegemerent Amerindianed da reiñ ur plas dezho er gevredigezh spagnol ha kristen ha da wareziñ anezho diouzh ar sklaverezh. Kement-se ne blije ket nemeur d’an drevadennerien avat, hag a-benn ar bloavezhioù 1750-1760 e voe berzet ar Reducciones-se, gant ar pab, gant Spagn ha gant Portugal.

Dre ma oa digresket kalz an niver a Amerindianed e oa diouer a dud labour evit an drevadennerien. Kregiñ a reas ar Spagnoled neuze d’ober kenwerzh sklaved eus Afrika, evel ma rae dija Portugaliz.

Daoust ma ne veze ket graet gwall vrav d’an Amerindianed na d’ar re Zu, e teuas Amerika latin, ha dreist-holl Brazil, da vezañ ur skouer dibar eus ur gevredigezh hiron.

En Azia

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Fernão de Magalhães, an ergerzher portugalat a oa e servij rouantelezh Spagn, a erruas en inizi Filipinez d’ar 16 a viz Meurzh 1521. Anvet e voe an enezeg en anv daofin Spagn, Fulup II Spagn. Adalek 1565 emañ an enezeg en Impalaeriezh trevadennel Spagn. E 1611 e voe savet Skol-Veur Santo Tomas, ar skol-veur gentañ er vro, e Manila.

Daoust ma ne oa ket pinvidik ar vro a-fed aour pe spisoù, e kave da Spagn e vije ur bazenn gentañ da vont da avielañ Sina ha Japan. Frañsez Zavier, pa yeas da Japan a gasas gantañ un den genidik eus Filipinez, Lorenzo Ruiz, zo bet lakaet da sant abaoe. Ne reas ket berzh ar visionerien gatolik e Sina ha Japan, met e Filipinez e teuas buan an iliz katolik da gaout ur pouez bras. Ha se e oa unan eus palioù pennañ rouaned Spagn pa glaskent trevadenniñ broioù pell.

Diskar an impalaeriezh

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Kregiñ a reas galloud trevadennel Spagn da vont war ziskar er XVIIvet kantved, daoust (pe abalamour) ma kresk poblañs an trevadennoù. An aour kaset da Spagn a veze dispignet buan evit paeañ dleoù d’ar vankerien a Alamagn pe Italia. Hag e-keit-se e kolle Spagn lod eus he zud a yae da redek bro en tu all d’ar mor. Gant ar brezelioù en Europa (Brezel ar Pevar-Ugent Vloaz, Brezel Tregont Vloaz) e voe dispignet nerzh hag arc’hant Spagn.

Dizalc’hiezh an trevadennoù en Amerika

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]
Emgann Ayacucho e Perou.

Displijet e oa an dud eus ar vegenn (ar re wenn, bet ganet en trevadennoù) gant pouez beli Spagn warno. Tud evel Simón Bolívar a gemeras skouer war an Dispac'h gall e dibenn ar XVIIIvet kantved. Tennañ a rejont splet eus aloubadeg Spagn gant Napoleon Iañ e 1808 evit embann dizalc’hiezh broioù Suamerika. Mouget e voe an emsavadegoù-se gant feulster gant ar Spagnoled, pa zeuas ar roue Fernant VII war an tron en-dro e 1813. Met daoust da se e teuas broioù Suamerika, tamm-ha-tamm, da vezañ dizalc’h.

Emsavadegoù a voe adarre a-enep rouantelezh Spagn, levezonet gant Brezel dieubidigezh ar Stadoù Unanet, da sevel republikoù dizalc'h. Kuba ha Puerto Rico a chomas dindan yev Spagn. Hogen, etre 1814 ha 1830, trevadennoù spagnol Amerika a yeas d'ober broioù dizalc'h nevez : Arc'hantina, Bolivia, Kolombia, Chile, Ecuador, Mec'hiko, Paraguay, Perou, Proviñsoù Unanet Kreizamerika, ar Republik Dominikan, Uruguay ha Venezuela.

Dibenn an impalaeriezh e trevadennoù Afrika

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]
An douaroù e dalc’h ar Spagnoled e Maroko, e 1912

Dirollañ a reas ar brezel etre Spagn hag ar Stadoù Unanet : e 1898 e voe kollet Kuba, Puerto Rico hag ar Filipinez gant ar Spagnoled, aloubet ma oa bet ar broioù-se gant an Amerikaned.

Ne chome mui nemet un nebeud trevadennoù en Afrika gant Spagn, neuze. En o zouez e c’heller menegiñ ar Rif, e hanternoz Maroko, aloubet e deroù an XXvet kantved, ha chomet spagnol daoust da emsavadeg Abd el-Krim, e 1921-1926. E 1936 ez eo eus hanternoz Maroko, hag eus an inizi Kanariez, e loc’has soudarded Franco da vont d’en em gannañ e Brezel diabarzh Spagn. E 1956 e voe roet ar braz eus an douaroù spagnol-se da stad Maroko, war-bouez Ceuta ha Melilla zo chomet kêrioù e dalc’h Spagn. N’eo nemet e 1975, goude marv Franco, e voe kuitaet Sahara ar C'hornôg gant Spagn, ha goude-se e voe staget ouzh rouantelezh Maroko.

Ar broioù a zo bet e dalc’h an Impalaeriezh trevadennel spagnol

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]
Adtapet diwar « https://br.wikipedia.org/w/index.php?title=Impalaeriezh_trevadennel_Spagn&oldid=2068427 »