Nelson Mandela

Nelson Mandela

den

Reizh pe jener	paotr
Bro ar geodedouriezh	Suafrika
Anv e yezh-vamm an den	Nelson Rolihlahla Mandela
Anv ganedigezh	Rolihllahla Mandela
Anv-bihan	Nelson
Anv-familh	Mandela
Deiziad ganedigezh	18 Gou 1918
Lec'h ganedigezh	Mvezo
Deiziad ar marv	5 Kzu 2013
Lec'h ar marv	Houghton Estate
Abeg ar marv	respiratory disease
Lec'h douaridigezh	Qunu
Tad	Gadla Henry Mphakanyiswa
Mamm	Nosekeni Fanny
Pried	Evelyn Mase, Winnie Madikizela-Mandela, Graça Machel
Bugel	Makgatho Mandela, Makaziwe Mandela, Zenani Mandela-Dlamini, Thembekile Mandela, Zindzi Mandela
Kar	Ndileka Mandela
Yezh vamm	xhosaeg
Yezhoù komzet pe skrivet	saozneg, xhosaeg
Yezh implijet dre skrid	saozneg
Place of detention	Robben Island, Pollsmoor prison, Drakenstein Correctional Centre
Karg	President of South Africa, Secretary General of the Non-Aligned Movement, member of the National Assembly of South Africa
Bet war ar studi e	University of the Witwatersrand, University of Fort Hare, University of South Africa, University of London
Lec'h annez	Houghton Estate
Lec'h labour	Suafrika
Strollad politikel	African National Congress, South African Communist Party
Bet war ar renk da vezañ dilennet	1994 South African presidential elections
Relijion	Methodism
Perzhiad e	World Economic Forum Annual Meeting 1992
Oberenn heverk	Long Walk to Freedom
Ezel eus	American Academy of Arts and Sciences
Levezonet gant	Luis Taruc
Present in work	Live and Let Live
Lec'hienn ofisiel	https://www.nelsonmandela.org
Hashtag	Madiba
Dileuriad ar gwirioù a aozer	reproduction right not represented by CISAC member
Oberennoù zo en dastumad	The Nelson-Atkins Museum of Art
Statud e wirioù aozer	Oberennoù dezhe gwirioù aozer
Teuliad arzour e	SAPA Foundation, Swiss Archive of the Performing Arts
Documentation files at	SAPA Foundation, Swiss Archive of the Performing Arts
Roll elfennoù	list of awards and honours bestowed upon Nelson Mandela

Nelson Rolihlahla Mandela a oa bet ganet d'an 18 a viz Gouhere 1918 e Mvezo, e Proviñs ar C'hab, e Suafrika, ha marvet eo d'ar 5 a viz Kerzu 2013 e Johannesburg. Brudet eo evit bezañ bet unan eus stourmerien bouezusañ a-enep reizhiad politikel an apartheid e Suafrika. Da c’houde ez eo bet prezidant Suafrika etre 1994 ha 1999.

E 1944 e teuas Nelson Mandela da vezañ ezel eus an African National Congress (ANC), evit stourm a-enep galloud politikel ar Re Wenn ha kudennoù ar "gouennoù" hag a oa dindan ar galloud politikel-se. Goude aet da alvokad e kemeras perzh er stourm nann-feuls a-enep lezennoù an apartheid hag a oa bet lakaet e pleustr gant an National Party (NP), bet dilennet e 1948. E 1960 e voe berzet an ANC, ha paouezet e voe gant ar stourm nann-feuls peogwir ne oa ket a zisoc’hoù. Mandela a grouas neuze e 1961 skourr armet an ANC, a voe anvet uMkhonto we Sizwe (MK), "Houarn goaf ar vroad" e xhosaeg. Harzet e voe Mandela gant gouarnamant Suafrika gant sikour ar CIA. Kondaonet e voe d’an toull-bac'h ha d’al labourioù ret betek e dremenvan. Dont a reas da vezañ un den brudet er bed a-bezh, gant ur sikour bedel ; anavezet eo dreist-holl goude dispac'h Soweto e miz Even 1976. Un arouez eo Nelson Mandela eus ar stourm evit ma vefe kevatal an holl dud, ha pa vefe disheñvel livioù o c'hrochen.

D’an 11 a viz C’hwevrer 1990, goude 27 vloaz en toull-bac'h, e voe lezet Mandela da vont. E 1993 e voe roet Priz Nobel ar Peoc'h dezhañ ha d’ar prezidant Frederik Willem de Klerk (1936-2021) dre m'o doa gouezet degas kemmoù bras e gouarnamant ar vro hep nemeur a feulster. E miz Du 1985 eo c'hoarvezas kentañ kejadenn etre Mandela hag ar gouarnamant

E 1994 e voe dilennet Nelson Mandela da gentañ prezidant du Suafrika. Kenderc'hel a reas da stourm evit e vennozhioù, da lavaret eo an unvaniezh vroadel hag ar stourm a-enep ar SIDA, a lazhe kalz tud er vro. Mandela a oa un den a veze selaouet er bed a-bezh e-keñver Gwirioù mab-den.

Buhez

Familh ha studioù

Nelson Mandela a oa bet ganet d’an 18 a viz Gouhere 1918 e kêriadenn Mvezo, e proviñs Kab ar Reter. An anv Mandela a dalv “tennañ ur brank diouzh ur wezenn ”.

Eus lignez ar familh roueel Tembu e oa. E dad a oa Gadla Henry Mphaskanyiswa, a oa e penn kêriadenn Mzevo. Met goude savet enep aotrouniezh an drevadennerien e voe skarzhet eus penn ar gêriadenn ha kaset gant e familh d'ur gêriadenn amezek, Qunu hec'h anv. Chom a reas memestra Mphakanyiswa unan eus izili kuzul prevez ar roue, sikour a reas kalz ivez ar rejant Jongintaba Dalindyebo (1904-1942) evit ma vefe roue. Tad Mandela en doa peder gwreg ha trizek bugel. Nelson Mandela a voe ganet gant trede gwreg e dad, Nosekeny Fanny.

E 1927 e varvas e dad diwar an dorzhellegezh, pa oa Mandela nav bloaz. Advabet e voe gant Jongintaba Dalindyebo. Mandela a yeas d’ar skol, an hini kentañ eus e familh ; eno e voe anvet anvet "Nelson" gant e skolaerez Miss Mdingane. Heuliañ a reas Mandela ar sevenadur Thembu. Mont a reas d'ar skol vetodour Clarkebury Boarding Institute e Engcobo. Tremen a reas e Junior Certificate e daou vloaz, e-lec’h an tri a oa rekis peurliesañ. Mont a reas da skol Fort Beaufort, ma veze studiet gant al lodenn vrasañ eus ar familh Thembu.

Goude bezañ bet gantañ e ziplom ez eas da skol-veur Fort-Hare, ur skol-veur evit ar Re Zu e Proviñs ar C'hab bepred, evit ober studioù war ar gwir. Eno e reas anaoudegezh gant Olivier Tambo hag a zeuas da vezañ e geneil. Er skol-veur ivez e tizoloas broadelouriezh Afrika ; ne savas ket N. Mandela a-du gant marksouriezh ar South African Communist Party (SACP), strollad komunour Suafrika, met a-du e savas gant mennozhioù Gandhi, da lavaret eo ar stourm difeuls. E dibenn e gentañ bloavezh e kuzul ar studierien e kemeras perzh e boikot reolennoù ar skol-veur. Ha skarzhet e voe.

Goude-se, Jongintaba Dalindyebo a gemennas da Nelson Mandela en devoa prientet un dimez ragaozet evitañ. Nelson Mandela droukkontant a yeas kuit da Johannesburg. Kavout a reas eno ul labour gward en ur vengleuz, met skarzhet e voe nebeut amzer goude, pa ouezas e implijer e oa tec'het eus e di. E ti un alvokad e labouras goude-se, a-drugarez da vignoned dezhañ. Kentelioù dre lizher a heulias evit echuiñ e aotreegezh e Skol-veur Suafrika, ha da-heul e kendalc'has gant e studi war ar gwir e Skol-veur Witwatersrand e Johannesburg, ma kejas ouzh tud a save enep an apartheid.

Stourm politikel a-enep an apartheid

Apartheid ha disrann "gouennoù" : panell o tifenn d'ar chas ha d'ar Re Zu mont war an aod

E 1944, Nelson Mandela a emezelas en ANC, ma krouas kevread ar re yaouank gant Walter Sisulu (1912-2003) hag Oliver Tambo (1917-1993). Kemer a rejont perzh en oberoù evit stourm ouzh ar galloud politikel gwenn hag an apartheid.

An apartheid

Abaoe 1913, an Native Land Act a verze ouzh an henvroidi bezañ perc’henned war douaroù ha na oant ket en ul lec’h a-ratozh evito, da lavaret eo 7% hepken eus douaroù Suafrika a-bezh a oa d’an dud du. Al lezenn-mañ a lakaas kalz a labourerien du da goll o douaroù. E 1923 e voe embannet ul lezenn a roe ar gwir d'an tiez-kêr da sevel karterioù a-ratozh evit ar Re Zu. E 1936 e voe dilamet anvioù ar Re Zu eus listennoù dilennel Proviñs ar C’hab, hag adenskrivet e voent war listennoù disheñvel, evit ma vefe dilennet tri den gwenn d’an nebeutañ. E 1942 e voe berzet d’al labourerien du ober harz-labour.

E 1948 e c'hounezas an NP an dilennadegoù. Ur politikerezh nevez anvet apartheid a voe lakaet e pleustr : al lec’h ma vev an dud, ar vroadelezh hag ar statud sokial a zo hervez liv kroc’hen an dud. Berzet eo an dimezioù etre tud gwenn ha tud du.

Mandela en ANC

E 1951, Olivier Tambo ha Nelson Mandela a voe ar c’hentañ alvokaded du e Johannesburg. Bloaz goude, Nelson Mandela a voe dilennet da gadoriad an ANC e Transvaal ha da veskadoriad broadel. Dre e luskad defiance campaign ("kabalerezh disfiz") e savas an ANC a-enep al lezennoù direizh. Ur vanifestadeg a voe aozet gant an ANC d'ar 6 a viz Ebrel 1952 da-geñver 300vet deiz-ha-bloaz krouidigezh Cape Town gant Jan van Riebeeck ha kentañ staliadur an drevadennerien wenn e Suafrika. Bez' e voe 10 000 a dud o vanifestiñ, 8 500 a voe harzet, Nelson Mandela en o zouez. Goude ar vanifestadeg-se e kendalc'has an defiance campaign da aozañ manifestadegoù. Nelson Mandela a voe kondaonet da nav mizvezh toull-bac'h gant goursez, ha berzet e voe dezhañ kemer perzh en emvodoù, hag evezhiet e voe e di e Johannesburg. Dre guzh e voe lakaet an ANC da vont en-dro, gant berzh bras : 100 000 a dud a emezelas er strollad. Mandela hag e vignon Olivier Tambo a grouas ur burev alvokaded evit sikour an dud du na c’hallent ket paeañ alvokaded all.

Aozadur ar stourm armet

Lazhadeg Shaperville, livadur gant Godfrey Rubens.

D'an 21 a viz Meurzh 1960 e c'hoarvezas lazhadeg Sharperville, un township eus Vereeniging e Transvaal ar Su, e-kerzh ur vanifestadeg aozet gant ar SACP evit sevel enep ar passbook, ur baperenn a oa bet lakaet da hollret d'ar Re Zu evit mont ha dont. War dro 60 poliser a oa war al lec'h, met 300 re all a oa e-barzh kirri hobregonet pe e burevioù ar polis. Ar boliserien a dennas war 5 000 manifester, o lazhañ 69 den en o zouez 8 maouez ha 10 bugel ; 180 a dud a voe gloazet. En o c'hein e voe gloazet an darn vuiañ eus an dud.

Goude-se e paouezas an ANC gant ar stourm nann-feuls. Nelson Mandela a grouas neuze ar strollad uMkhonto we Sizwe (MK), skourr armet an ANC, e 1961. E miz Mae 1961 e voe harz-labour er vro a-bezh gant al lugan Stay at home ("Chomit er gêr") ; ar gouarnamant a redias an arme hag ar boliserien da stourm. Nelson Mandela a lavaras e oa bet rediet da gregiñ gant ur stourm armet rak ur stourm nann-feuls ned ae ket war-raok evit enebiñ ouzh an apartheid, ha peogwir e oa feuls ar boliserien. Enep lazhoù e savas Mandela avat, hag a-du gant tarvadennoù ; e miz Mezheven 1961 e c'houzavas avoe gazavet ar gouarnamant gant Mandela : ur c'habalerezh tarvañ a vefe boulc'het mar ne asantfe ket d'un emglev broadel ha bonreizhel. Arc'hant a gavas e broioù estren evit an MK, ha lakaat a reas ar strollad da bleustriñ e-keñver ar brezel. E miz Kerzu 1961 e voe boulc'het ar c'habalerezh, gant bombezadennoù war aozadurioù apartheid ar gouarnamant, ur savlec'h tredan o vezañ ar pal kentañ. A-hed an triwec'h mizvezh da-heul ec'h anzavas an MK meur a darvadenn e Durban, Port Elizabeth ha Johannesburg, 193 en holl hervez ar gouarnamant, o tagañ savadurioù, mekanikoù, savlec'hioù tredan hag eostoù devet. Respont ar Stad a voe embann lezennoù hag a aotree bac'hañ tud du hep prosez, lezenekaat ar forbannañ aozadurioù politikel ha krouiñ servijoù kuzh koulz milourel ha nan-milourel.

Harzet ha prosez Rivonia

D'ar 5 a viz Eost 1962 e voe paket Nelson Mandela goude bezañ bet klasket a-pad 17 miz ; bac'het e voe e kastell Johannesburg. Tu zo bet gant ar gouarnamant d'harzañ gant sikour ar CIA, en devoa disklêriet d'ar polis e veze treuzwisket Mandela e bleiner kirri. Tamallet e voe dezhañ bezañ komunour, sponter, bezañ bet aozet un harz-labour broadel e 1961 ha bezañ bet klasket kuitaat ar vro hep aotre. D'ar 25 a viz Here e voe kondaonet da pemp bloavezh toull-bac'h.

Ar prosez a voe dalc'het e Rivonia, e bannlev Johannesburg, etre an 9 a viz Here 1963 hag an 12 a viz Even 1964, gant Bram Fischer ([1908]]-1975) da alvokad N. Mandela hag an ANC ; gwenn, komunour hag enep an apartheid e oa B. Fischer. E-kerzh e brosez e lavaras Mandela perak e oa kroget gant ar stourm feuls. An holl damallidi a voe kondaonet d'an toull-bac'h betek diwezh o buhez, war-bouez Lionel Bernstein (1920-2002, a oa ur prizoniad politikel gwenn enep an apartheid.

En toull-bac'h

Log toull-bac'h Nelson Mandela e Robben Island.

Bac'het e voe Nelson Mandela e Robben Island, un enezenn en norzh da aod Cape Town ; e-pad 18 vloaz e chomas dalc'het eno. Daoust dezhañ bezañ en toull-bac'h e teuas da vezañ anavezet er bed a-bezh. Ret e oa dezhañ labourat war an enezenn. Diaes-kenañ e veze ar vuhez pemdeziek en toull-bac'h. Renket e veze ar brizonidi dre liv o c'hroc'hen, ha nebeutoc'h a voued a veze roet ar d'ar Re Zu. Er c'hlasad D, an hini izelañ, e oa bet renket Mandela, n'en devoa gwir ebet da welet un den eus an diavaez ; ul lizher a errue dezhañ ur wech bep 6 miz, met diaes e veze dezhañ lenn e lizheroù rak kontrollet e vezent.

E-pad m'edo en toull-bac'h e studias dre lizher en ur skol-veur e Londrez ; e dibenn e studi e voe deroet dezhañ un diplom Bachelor of Laws, a zo e Breizh un doktorelezh war ar gwir.

E deroù ar bloavezhioù 1980 e voulc'has an MK, skourr armet an ANC, bombezañ enep an apartheid : e 1983 e voe lazhet 19 den ha gloazet 217 den gant ur vombezenn a darzhas e Pretoria. E miz Meurzh 1982 e voe kaset Nelson Mandela da doull-bac'h Pollsmoor, e bannlev Cape Town, ma chomas betek 1988 ; gantañ e voe kaset ar re oa bet toullbac'het abalamour ma a oant izili eus an ANC. E miz C'hwevrer 1985, ar C'hentañ ministr Pieter Willem Botha (1916-2006) a ginnigas da N. Mandela bezañ lakaet en e frankiz evezhiet gant ma ve paouezet da stourm dre feulster. Nac'h a reas Mandela. E miz Du 1985 e c'hoarvezas kentañ kejadenn etre Mandela hag ar gouarnamant. Bombezennoù a voe lakaet da darzhañ adarre avat : da Nedeleg 1985 en Amanzimtoti (Natal), e 1986 e Durban, e 1986 e Newcastle, e 1987 e Johannesburg, a-douez reoù all. Muioc'h a gejadennoù a voe etre Mandela hag ar gouarnamant e-kerzh tri bloaz diwezhañ e vac'hadur, evit kavout un emglev : 11 en holl etre 1987 ha 1990, atav dre guzh ha gant Ministr ar justis, Hendrik Jacobus "Kobie" Coetsee (1931-2000) pa nac'he Botha kejañ ouzh Mandela.

E miz Kerzu 1988, p'edo o pareañ diwar un dorzhellegezh bep tapet en e log, e voe treuzkaset Mandela da Victor Verster Prison e Kab ar C'hornaoueg, nepell diouzh Cape Town. E-pad 14 miz e chomas eno, en un ti gward, gant ur c'heginer a farde e bredoù. D'an 11 a viz C'hwevrer 1990 e voe lakaet en e frankiz gant aotre ar prezidant F. W. de Klerk ; filmet e voe an abadenn ha skignet er bed a-bezh dre ar skinwel.

Diwezh an apartheid

Clinton ha Mandela, 04/07/1993

Adalek divac'hadur Nelson Mandela e voe boulc'het kenvreutaerezh gant ar gouarnamant hag an ANC evit kas an apartheid da get.

Nelson Mandela a veajas en Afrika da gejañ ouzh politikerien en Aljeria, Libia, Namibia, Zambia ha Zimbawe hag en Europa : Rouantelezh-Unanet ha Sveden. E 1991 e voe bodet ar c'hendalc'h Convention for a Democratic South Africa (CODESA) e Johannesburg, ennañ 228 perzhiad deuet eus 19 strollad politikel ; pa savas F. W. de Klerk enep feulster an ANC e respontas N. Mandela dre lakaat prezidant Suafrika da "benn ur renadur direizh, gwallvrudet ha bihanniverek". Dre ma oa an tu-kreñv koulz gant an NP hag an ANC ne zisoc'has ar c'hendalc'h war netra. Un eil CODESA a voe bodet e miz Mae 1992, ma pouezas F. W. de Klerk evit ma vefe Suafrika goude an apartheid ur Stad kevreadel renet bep eil tro gant ar Re Wenn hag ar Re Zu. Nelson Mandela a savas a-enep, pa venne e vije Suafrika ur Stad unvan renet gant ur muianiver dilennet. Paouezet e voe gant ar c'hendalc'h a-c'houde lazhadeg Boipatong (Gauteng), ma voe lazhet izili an ANC gant ur vezin harpet gant ar gouarnamant. Goude-se e kemeras N. Mandela perzh e bodadeg an Organisation of African Unity e Dakar (Senegal), ma c'houlennas ma vefe kaset soudarded eus Aozadur ar Broadoù Unanet (ABU) da Suafrika "evit stourm ouzh sponterezh ar Stad". Da-heul e voe aozet gant an ANC an harz-labour brasañ a voe biskoazh e Suafrika, hag ur vanifestadeg veur a voe e Pretoria.

A-c'houde ur stirad gwalldaolioù sevenet koulz gant an tu-dehou-pellañ gwenn hag an tu-dehoù-pellañ du. E 1993 ez eas N. Mandela ha F. W. de Klerk da Stadoù-Unanet Amerika, ma voent degemeret pep hini diouzh e du gant Bill Clinton, ha zeroas pep a Liberty Medal dezho. Nebeut goude e voe deroet Priz Nobel ar Peoc'h d'an daou enebour a oa troet da gevredidi evit lakaat termen d'ar feulster en o bro.

Goude an dilennadeg hollek (prezidant + Parlamant) e dibenn miz Ebrel 1994, an ANC en devoe ar muianiver er Parlamant ha Nelson Mandela a voe dilennet da brezidant Suafrika.

Adunvanidigezh

Hervez N. Mandela e oa an adunvanidigezh ar bazenn gentañ etre diwezh ren ur bihanniver dre an apartheid ha ren un demokratelezh liessevenadurel. Evit na kas armerzh ar vro — a oa dalc'het gant ar Re Wenn — d'an traoñ e warantas d'ar boblañs wenn vihanniverek e oa gwarezet ha par d'ar boblañs du vuianiverek er Stad nevez. Daoust d'an ANC bezañ ar strollad kreñvañ e voe anvet F. W. de Klerk da vesprezidant Suafrika, ha pennoù strolladoù all a voe anvet da vinistred er gouarnamant nevez. Un Truth and Reconciliation Commission ("Kuzul-enklask war ar Wirionez hag an Adunvanidigezh") a voe karget da imbourc'hiñ an torfedoù a oa bet graet da vare an apartheid koulz gant ar gouarnamant kozhha gant an ANC.

D'ar 14 a viz Even 1999, e dibenn e gefridi, e nac'has Nelson Mandela lakaat e anv en dilennadeg nevez.

War e leve

Ar braz eus amzer N. Mandela goude e gefridi a yeas da skrivañ e vuhezskrid ha d'an Nelson Mandela Foundation a grouas evit diorren ar vuhez warar maezioù, sevel skolioù, ha stourm ouzh ar SIDA.

E 90vet deiz-ha-bloaz e 2008 a voe lidet e Suafrika a-bezh, koulz hag er bed a-bezh. D'an deiz-se e c'halvas pinvidien ar bed da skoazellañ ar beorien.

Adalek 2011 e voe taget gant ur c'hleñved en e skevent ; goude daou vloavezh poanioù e varvas d'ar 5 a viz Kerzu 2013, oadet 95 vloaz.

Enorioù

Ouzhpenn da Briz Nobel ar Peoc'h e 1993 e voe deroet tremen 250 enor da Nelson Mandela gant tremen 25 a Stad er bed ha gant aozadurioù prevez. Abaoe 2009 ha diwar intrudu ABU e vez lidet Mandela Day bep bloaz, d'an 18 a viz Gouere, deizad e c'hanedigezh. Meur a lec'h e kêrioù er bed a-bezh zo bet anvet en enor da Nelson Mandela.

Abegadennoù

Meur a zen zo savet a-enep Nelson Mandela, en abeg da feulster an ANC dreist-holl, ha d'e vennozhioù hollafrikan e gasas da sevel a-du gant diktatourien afrikan pe da devel a-c'houde o gwalldaolioù.. Biskoazh n'en deus paouezet da harpañ Mu'ammar al-Qaddafi e Libia pe Fidel Castro e Kuba.

Levrlennadur

• (en) Mandela, Nelson. A Long Walk to Freedom – The Autobiography of Nelson Mandela. London : Time Warner Books, 1995 (ISBN 978-0-349-10653-3)

Liammoù diavaez

• (en)'Nelson Mandela Trial ("Prosez Nelson Mandela"). Kavet : 12 Gen 23.
• (en) 'Nelson Mandela Foundation'. Kavet : 12 Gen 23.