Arnold von Harff
Arnold von Harff (1471 e kastell Harff, Bedburg - miz Genver 1505) a oa ur beajer alaman eus ar XVvet kantved a orin eus Köln, hag a veajas e meur a vro war zigarez pirc'hirinañ. Studiañ a reas o gizioù hag o yezhoù ha lakaat an holl ditouroù-se dre skrid. Dastum a reas roudoù eus meur a yezh e pad e veaj (1496-1499) : ar brezhoneg, ar sloveneg, an turkeg, an euskareg, an hebraeg, ar « sarasineg » (an arabeg), an albaneg, an hungareg, ar sirieg, an « etiopeg » (an amhareg), hag an armenieg.
Arnold von Harff a notenne war ur c'haier frazennoù pemdez a zeske o veajiñ dre ar broioù ergerzhet gantañ. Gras d'ar marc'heger-se eo deuet betek ennomp ar bommoù kentañ anavezet ganeomp eus ar brezhoneg komzet hag ar re nemeto e krennvrezhoneg, pell a-raok al labourioù dastum kaset da benn abaoe an XIXvet kantved.
E veaj
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]E 1496, da 25 bloaz e krog gant e veaj a bado betek an 10 a viz Here 1499 (pe 1498 hervez an dornskridoù pe ar vurutellerien). Eus Köln e treuzas Su Bro-Alamagn, Aostria, hag Italia a-raok erruout e Roma. Mont a ra neuze da Venezia ma kemer ur vag da vont da Vro-Egipt ma tilestr en Aleksandria. Tremen a ra dre Gaero, er gouent Santez-Katell a-raok mont betek Mekka, Sri Lanka, proviñs Madras, inizi Komorez, Madagaskar, Zanzibar, hag ar C'hilimanjaro. Goude se e tiskenn an Nil da vont da Jeruzalem, Damask, Beirout, Alep, Kergustentin, Trakia, Bulgaria ha distreiñ a ra da Venezia. Ac'hann e veajas da Vilano, kreisteiz Bro-C'hall, Roncevaux, Pamplona, Burgos a-raok erruout e Sant-Jakez Compostella. Distreiñ a reas dre aodoù ar Meurvor atlantel : Bourdel, Naoned, Menez Mikael, Dreux, Pariz, Compiègne, Noyin, Valenciennes, Brusel, Aachen, ha Köln.
N'en deus ket graet ur pirc'hirinaj hepken : hini Roma, hini Jeruzalem, pe hini Sant-Jakez Compostella. Graet en deus an tri en ur wezh ! Tremenet eo ouzhpenn e broioù na oant ket lec'hioù pirc'hinaj kristen (Mekka, an Indez, ...)
Ar brezhoneg
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]Dont a reas da Vreizh, ha tremen a reas dre Naoned e 1499. Eizh vloaz a-raok, e 1491, e oa dispartiet roue Bro-C'hall, Charlez VIII, diouzh Marc'harid Aostria (1480-1530), c'hoar da Masimilian Iañ (1459-1519), roue Germania, hag impalaer da zont an Impalaeriezh c'herman, evit gallout eurediñ da zanvez-pried Masimilian, Anna Breizh. Bec'h a oa eta etre Alamagn ha Bro-C'hall, ha se zo kaoz marteze e teuas ar marc'heg betek Breizh dre ma brud dezhi en e vro moarvat d'ar mare-se.
E Naoned e tastumas ur spisc'heriadur brezhoneg/alamaneg izel. Deskiñ a ra dimp e veze komzet stank brezhoneg e Naoned e 1499. En tu all da se e weler e oa rannyezhoù e brezhoneg dija daoust ma oa un doare-skrivañ unvan d'ar mare-se ivez, ar pezh zo gwir evit an darn vrasañ eus ar yezhoù all ivez. Ne gaver ket kalz a gemmadurioù er gerioù dastumet. Ar ger-mell amstrizh "un" (um dirak p, b) ne oa ket c'hoazh emdroet en "un, ur, ul". Ar memestra a zlee bezañ gwir eus ar ger-mell strizh "an, am".
Tost-kenañ eo ar brezhoneg dastumet diouzh an hini a vremañ ha diouzh rannyezh Gwenrann e lec'h ma veze komzet brezhoneg betek an XXvet kantved.
Spisc'heriadur alamaneg izel/brezhoneg
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]Setu amañ ar gerioù dastumet gant Arnold von Harff :
| Alamaneg izel | Krennvrezhoneg bro an Naoned[1] | Brezhoneg a vremañ |
|---|---|---|
| Broit | bara | bara |
| Wijn | gwin | gwin |
| Wasser | doir | dour |
| Fleysch | kick | kig |
| Keess | follideck | fouloudeg, fourmaj |
| eyer | ony | ur vi (un u, e Bro-Dreger) |
| Essich | gwinagere | gwinegr |
| Eyn hoen | oinge | ur yar |
| eyn visch | pisket | pesked |
| Sals | haelen | holen |
| Guet | mat | mat |
| Buess | drock | drouk |
| Ich | me | me |
| Jae | ja | ya |
| Neyn | narinck | nann (ne rin ket, naren) |
| Eyn man | noetz | un den |
| Eyn frauwe | honoreck | ur wreg |
| Got | doie | doue |
| Der duuel | deabole | diaoul |
| Eyn wijrt | am mestres | ar vestrez |
| Eyn wirinne | annetisses | an ostizez |
| Essen | dribit | debriñ |
| Drincken | hifit | evañ |
| Slaeffen | gorwet | kousket (gourvezet : allongé) |
| eyn kertz | golo | goloenn |
| Heuwe | fenun | foenn |
| Stroe | kolun | kolo, kolon (vannetais) |
| Alamaneg izel | Krennvrezhoneg bro an Naoned[2] | Brezhoneg a vremañ |
|---|---|---|
| Eyn | vin | un |
| Tzewy | duwe | daou |
| Drij | try | tri |
| Vier | peier | piar (brezhoneg Gwened) |
| Vonff | pempe | pemp |
| Sees | gwech | c’hwec’h |
| Seuen | see | seih (brezhoneg Gwened) |
| Acht | eiff | eih (brezhoneg Gwened) |
| Nuyn | nae | nav |
| Tzeyn | deck | dek |
| Hundert | caut | kant |
| Dusent | mile | mil |
| Krennvrezhoneg Bro an Naoned | Brezhoneg a vremañ |
|---|---|
| Madan meker | Ro din-me kerc'h |
| Dematio | Demat deoc'h |
| Nosmat | Noz vat |
| Madin nent la renis ? | E-men emañ an hent etrezek Roazhon ? |
| Pe gauo eo ? | Pe anv eo ? |
| Me vel tin paia | Me a fell din paiañ |
| Gwalget mar rochet ! | Gwalc'hit ma roched ! |
Notennoù
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]- ↑ skrivet evel ma oa er skrid orin.
- ↑ Skrivet eo ar c'hrennvrezhoneg evel ma oa e skrid ar marc'heg.
Levrlennadur
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]- Émile Ernault, Le Breton d'Arnold von Harff, H. Champion, 1911
- Malcolm Henry Ikin Letts, Eberhard von Groote, The pilgrimage of Arnold von Harff, knight: from Cologne through Italy, Syria, Egypt, Arabia, Ethiopia, Nubia, Palestine, Turkey, France, and Spain, which he accomplished in the years 1496 to 1499, Hakluyt Society, 1946, 2 levrenn
- "Le breton d'Arnold Von Harff", Celticum, Nnn 22, 1975
- "Aux origines du breton: Le glossaire vannetais du Chevalier Arnold von Harff, voyageur allemand du XVème siècle", Ogam-Celticum, 1984, Nnn 26, Christian-Joseph Guyonvarc'h
- Rentañ-kont taerik gant ar c'helenner Klaus Siewert. Tamall a ra outañ, e-touez traoù all, bezañ graet e vad nemet eus un dornskrid pa'z eus meur a hini anavezet (Zeitschrift für celtische Philologie 44 (1991), p.239-272).
- "La vile chez Arnold Von Harff", gant Annie Faugère in La Ville: du réel à l'imaginaire : actes du colloque de Rouen, 8-10 novembre 1988, levrenn 162 eus Publications de l'Université de Rouen, ISBN 2877750205
Liammoù diavaez
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]- Gwelet pajennoù eus levr A. Von Harff e lec'hienn al Levreaoueg Bodley.