Lantanom

Lantanom
Bariom – Lantanom – Keriom
La Ac Taolenn beriodek
Perzhioù hollek
Niver atomek	57
Rummad kimiek	Lantanidoù
Strollad	Lantanidoù
Trovezh	6
Bloc'h	d
Tolz atomek	138,905
Aozadur elektronek
[Xe] 5d1 6s2 Dasparzh an elektronoù : 2, 8, 18, 18, 9, 2
Perzhioù atomek
Niver oksidadur	+ 3 Oksidenn vazennek kreñv
Tredanleiegezh	1,10 (Skeul Linus Pauling)
Gremmoù ionadur	1 : 538,089 kJ/mol 2 : 1 067,030 kJ/mol 3 : 1 850,327 kJ/mol 4 : 4 819,439 kJ/mol 5 : 5 943,492 kJ/mol
Skin atomek	243 pm
Skin kenamsav	194 pm
Skin Van der Vaals	(stlenn ebet)
Perzhioù fizikel
Arvez	Kaled
Douester (≈20 °C)	6,174 g/cm3
Teuzverk	920 °C
Bervverk	3 464 °C
Tredanharzusted	615 nΩ•m (e 20 °C)
Neuz an elfenn

Un elfenn gimiek eo al lantanom ; La eo e arouez kimiek, 57 e niver atomek ha 138,905 e dolz atomek.
Al lantanid kentañ eo.

Istor

E miz Genver 1839, e Karolinska Institutet Stockholm, e teuas ar c'himiour svedat Carl Gustav Mosander a-benn da beuzec'haozañ ur standilhon eus nitrat keriom CeNO₃ dre e dommañ kent soubañ an haloù en drenkenn nitrek HNO₃. En dileizhenn e kavas un douar rouez, a anvas lantana diwar ar gresianeg λανθανω lanthanō, "bout kuzh" ; mut e chomas Carl Mosander avat.
En hevelep bloavezh e voe addizoloet an elfenn 57 e Karolinska Intitutet adarre, gant ur studier anvet Axel Erdmann. Neuze e tihunas Carl Mosander : un eil elfenn en devoa tennet eus CeNO₃, a anvas didymium diwar ar gresianeg "gevellelfenn" ; ur meskaj eo an didimiom ivez, evel m'er prouas ar skiantour aostrian Carl Auer von Welsbach e 1885 : prazeodimiom ₅₉Pr ha neodimiom ₆₀Nd a ya da sevel an didimiom e gwirionez.
E 1923 e voe hiniennekaet ₅₇La e e stumm peuzc'hlan.

Kenderc'hadur

Er c'hailhoù allanit (Ca,Ce,La,Y)₂(Al,Fe)₃(SiO₄)₃(OH), bastnäsit (Ce,La,Y)CO₃F, monazit (Ce,La,Th,Nd,Y)PO₄ pergen e kaver douaroù rouez, n'int ket ken rouez-se : war-dro 32 g anezho a gaver dre gilogramm e krestenenn an Douar.
N'eus ket kalz mengleuzioù douaroù rouez er bed koulskoude. E Stadoù-Unanet Amerika hag e Sina e kaver ar muiañ a vastnäsit ; monazit a gaver er Stadoù-Unanet hag e Sina ivez, koulz hag en Aostralia, Brazil, India, Malaysia, Sri Lanka, Suafrika ha Thailand. Lec'hioù all zo da vezañ dizoloet c'hoazh, gant kailhoù apatit, cherallit, eudyalit, loparit ha fosforit. Un andon all eo an dileizhennoù uraniom bet arveret er greanterezh ur wezh dija.

Perzhioù

Ur metal liv an argant gwenn, blot ha govelius eo al lantanom.

Kimiek

Aes eo oksidañ al lantanom, setu ne vez arveret en e stumm glan nemet evit ober enklaskoù kimiek.
Deviñ a ra al lantanom kerkent ha lakaet e 150°C, en ur reiñ trioksidenn lantanom La₂O₃
Kreskiñ a ra ec'honad ur standilhon lantanom pa vez lezet en aer vouest en 20 °C, abalamour ma teu un oksidenn dourgediet.
Tredanvuiek eo al lantanom, dazgwerediñ a ra gant dour yen ha buanoc'h gant dour zomm :

2La + 6H₂O → 2La(OH)₃ + 3H₂

Dazgwerediñ a ra gant an holl halogenoù, ha taer en tu all da 200 °C :

2La + 3[halogen]₂ → 2 La[halogen]₃

Izotopoù

Lantanom-139 ha lantanoù-138 eo an izotopoù a gaver en natur ; stabil eo ¹³⁹La, ha skinoberiek eo ¹³⁸La, a ro ¹³⁸Ce dre rannoùigoù b ha ¹³⁸Ba dre zegerc'had.
37 skinizotop all zo bet kevanaozet, an hini stabilañ o vezañ ¹³⁷La a ro ¹³⁷Ba dre zegerc'had.

Izotopoù stabilañ al lantanom

Izotop	% en natur	Hanter-vuhez
137La	kevanaozet	6 x 104 bloavezh
138La	0,090	1,05 x 1011 bloavezh
139La	99,910	stabil, 82 neutron

Arver

Envezioù-kannded, pe "envezioù Welsbach" rak gant Carl Auer von Wesbach e voent breouet e 1885, e voe arver kentañ al lantanom, evit kreñvaat gouloù al lampoù dre eoul-maen. Ur meskaj 60% oksidenn magneziom, 20% oksidenn itriom ha 20% oksidenn lantanom da c'henel skinadoù e o an delun en devoa savet.
Hiziv an deiz e vez arveret lantanom c'hoazh, evit dedalvezadurioù all avat.

• Daspugneroù evit ar c'hirri-tan hiron, a ya en-dro dre hidrokarbidennoù ha tredan, eo arver pennañ al lantanom.

Etre 10 ha 15 kg lantanom zo e daspugneroù ur c'harr hiron, ha div wezh muioc'h a vo ret mar fell d'an ijinourien e vije lonket nebeutoc'h c'hoazh a zour-tan.

• Heksaboridenn lantanom LaB₆ zo ur c'hroc'han tanspirus na deuz nemet e gwrezverkoù uheloc'h eget 2 210 °C hag a chom digemm koulz en dour, en drenkenn gloridrek HCl hag er goullo ; nebeut a c'hremm zo rekis evit tennañ elektronoù diouti, ha kreñv eo he galloud da gas elektronoù ; dreistreüs eo ivez.

Katodoù tomm a farder gant LaB₆ neuze, a gaver er mikroskopoù elektronek, en ardivinkoù da c'henel skinoù X, er binvioù maendreserezh ha soudadur elektronek, en ardivikoù da c'henel korrskinoù.

• Fluorid lantanom LaF₃ a implijer da fardañ gwer ZBLAN.

Da ober luc'hedañvoù ez arverer ar gwer anvet ZBLAN (ZrF4-BaF2-LaF3-AlF3-NaF).

• Karbonat lantanom La₂(CO₃)₃ a implijer er vezegiezh da dennañ ar fosfat eus korf ar glañvidi a zo fall o lounezhi.
• Oksidenn lantanom LaO₂ a lakaer e wolfram elektrodoù ar binvioù da soudañ dre wareg, en eskemm ouzh an toriom a zo skinoberiek.
• Trioksidenn lantanom La₂O₃ a implijer da fardañ gwer ivez, a ya da ferennoù evit kameraoù ha teleskopoù.
• Ar mischmetal, arveret da fardañ "maen-tan" an dirennoù, zo ur c'hendeuzad keriom (±50%), lantanom (±25%) ha lantanidoù all.
• Lantanom a lakaer en dir a-benn ma vije goveliusoc'h, kaletoc'h hag orjalennusoc'h war an dro.
• ₅₇La a lakaer e dour ar poulloù-neuñvial da dennañ ar fosfat a zegas bezhin.

Notennoù

Daveennoù

• American Chemical Society (en) Liamm oberiant 25 DU 12
• AN NOALLEG Yann-Baol, Geriadur ar Gimiezh, Preder, Plomelin, 2008 ISBN 978-2-901383-69-7 Preder
• AN NOALLEG Yann-Baol, Geriadur ar Fizik, Preder, Plomelin, 2006 ISBN 978-2-901383-64-2
• Annales de chimie et de physique, Gallica / Bibliothèque nationale de France (fr) Liamm oberiant 26 HER 12
• Atomic weights of the elements 2007 (IUPAC Technical Report) Pure an Applied Chemistry (en) Liamm oberiant 26 HER 12
• Atomic Weights and Isotopic Compositions for All Elements National Institute of Standards and Technology (en) Liamm oberiant 18 HER 12
• Bureau de Recherche Géologique et Minière (BRGM) (fr) Liamm oberiant 26 HER 12
• CONSIDINE Glenn D., Van Nostrand's Encyclopedia of Chemistry, Wiley-Interscience, 2005 ISBN 978-0-471-61525-5 (en)
• DEPOVERE Paul, La classification périodique des éléments — La merveille fondamentale de l'Univers, De Boeck, Brussels, Belgia, 2002 ISBN 978-2-8041-4107-3 (fr)
• EMSLEY John, Nature's Building Blocks — An A-Z Guide to the Elements, Oxford University Press, 2001 ISBN 978-0-19-850341-5 (en)
• Geriadur brezhoneg An Here, Plougastell-Daoulaz, 2001 ISBN 978-2-86843-236-0
• ÉTIENNE Guy, Geriadur ar Stlenneg, Preder, 1996 ISBN 978-2-901383-14-7
• HOLDEN Norman, History of the Origin of the Chemical elements and Their Discoverers, New York, 2001 Brookhaven National Laboratory (en) Liamm oberiant 26 HER 12
• International Union of Pure and Applied Chemistry (IUPAC) (en) Liamm oberiant 26 HER 12
• Jefferson Lab (en) Liamm oberiant 22 KZU 2012
• Joint Institute for Nuclear Research (ОИЯИ e Dubna) (en) Liamm oberiant 25 DU 2012
• Les propriétés chimiques (fr) Liamm oberiant 07 GEN 13
• LIDE David R., CRC Handbook of Chemistry and Physics - 88th Edition, CRC Press,2007 ISBN 978-0-8493-0488-0 (en)
• Royal Society of Chemistry (en) Liamm oberiant 03 KZU 2012
• STWERTKA Albert, A Guide to the Elements, Oxford University Press, 1996 ISBN 978-0-19-508083-4 (en)
• Webelements (en) Liamm oberiant 26 HER 2012

Kimiezh | Elfennoù kimiek
Rolloù hervez an arouez ~ hervez an anv • Taolenn beriodek Taolennoù an izotopoù rannet ~ klok
Dmitriy Mendeleyev • Ernest Rutherford