Binioù kozh
|
Ul lodenn eus ur raktres kaset da benn gant Lise Diwan Karaez eo ar pennad-mañ. Krouet eo bet ar bajenn-mañ gant ul lisead·ez. Evit gouzout hiroc'h, kit da welet amañ. Gallout a rit reizhañ ar pennad, met evit mad ar raktres e vefemp plijet mar rofec'h hoc'h ali diwar al labour (hag a vo priziet) bet graet gant al lisead·ez ; grit 'ta e pajenn ar gaozeadenn.
|
Ar biniou kozh a zo ur binioù, da lavarout eo ur benveg-seniñ dre aer gant ul lañchenn-zoubl ha gant ur sac'h karget a aer. Unan eus ar binvioù-seniñ brudetañ a zo e Breizh eo.
Orin ar gêr « biniou »
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]Etimologiezh poblek
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]- Gwelout ar pennad binioù.
Gant kalz a dud e vez implijet ar brezhoneg a-vremañ a-benn diskoulmañ orin ar ger-se, neuze e teuomp da sevel ur vartezeadenn : orin ar ger biniou a zeufe eus liester ar ger benveg, ar pezh a ro binvioù. Aze, e vez komzet eus n'eus forzh peseurt binvioù (morzhol, sizailhoù ...), rak ez eo graet ar biniou gant meur a damm, neuze meur a vinvioù. Goude un nebeud a vloavezhioù eo bet kollet ar « v » diabarzh ha bremañ e vez lâret biniou.
Etimologiezh all
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]Gant ar c'helenner Léon Fleuriot e vez liammet biniou gant an henvrezhoneg bann (a dalv « meulodi », « sonerezh »). Ar ger benny (tennet neuze eus bann), hag a zo 'barzh ar c'hCatholicon, kentañ geriadur brezhoneg-galleg, a zo troet evel « corne » ha « cornemuse » neuze e vefe tennet ar gêr biniou eus benny. A-hend-all e vez lâret ivez en un doare poblek sac'h-biniou, ar pezh a dalv, gant sikour ar pezh omp o paouez gwelet, « sac'h meulodi », evel er ger saoz bagpipe.
Framm ar biniou kozh
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]
Ar sac'h
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]Graet eo ar sac'h gant lêr troet, dreist-holl gant kroc'hen ul leue marv d'e ganedigezh, met tu 'zo 'vel just implijout kroc'henoù all (pemoc'h, dañvad, buoc'h, kavr, ebeul...). N'eus forzh peseurt danvez a c'hall bezañ implijet dre ma vez stank, peogwir e vez c'hwezhet ha miret aer er sac'h. Ar sac'h a zo toullet hervez an niver a ibiloù koad a vo lakaet enni.
Ar c'hefioù
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]Ar c'hefioù a zo al liamm etre an ibiloù koad (sutell, levriad, korn-boud) hag ar sac'h gant ul lodenn er-maez eus ar sac'h hag ul lodenn e-barzh.
Ar sutell
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]Ar sutell a zo ur seurt tuellenn lec'h ma vez c'hwezhet evit degas an aer er sac'h. Lakaet 'vez ur glapedenn-lêr (doareoù all 'zo ivez, gant ur bilhenn...) war beg diabarzh ar sac'h evit ma chomfe an aer ennañ. Ar sutell a c'hall bezañ graet e meur a zanvez koad (gwez aval, beuz, eben...) peogwir n'en deus ket ezhomm da gaout un dalc'husted kreñv-tre a-enep ar glebor.
Al levriad
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]Al levriad a zo al lodenn gant 7 toull lec'h ma vo lakaet ar bizied a-benn ober sonerezh. Levriad ar binioù kozh a zo an hini bihanañ a gaver er bed (en Si♭ e vez tro-dro da 14,5 sm dre-holl, hag e do eo bihanoc'h c'hoazh...), setu perak e son ar biniou kozh un eizhvetez a-us ar bombard. Ul lañchenn zoubl e vo implijet evit lakaat al levriad da seniñ. Al levriad a vo graet gant un danvez koad hag a stourm mat-tre ouzh ar glebor evit ma ne vefe ket taget e gensoniezh (implijet e vez alies-tre eben ha beuz met tu 'zo implijout danvezioù all evel mopani, gaiak, koad melion...)
Ar c'horn-boud
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]Un duellenn vras graet dre-vras gant teir lodenn stagus ha fiñvus. Ar c'horn-boud a zegemero ul lañchenn simpl evit ober ur son boud padus. Ar biniou kozh en deus, en un doare hengounel, nemet ur c'horn-boud, met sonerien 'zo o deus ouzhpennet unan pe veur a hini a-benn kaout ur son bravoc'h. Evel al levriad e rank ar c'horn-boud da gaout un dalc'husted d'ar glebor.
Al lañchennoù
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]Al lañchennoù doubl, graet dre-vras gant div laonennig raoskl liammet etreze war un duellenn gant un neudenn nilon, a vo lakaet war beg al levriad en diabarzh ar sac'h ha se a broduo son nerzhus, kreñv ha skiltr al levriad.
Al lañchennoù simpl a vo implijet evit lakaat er c'horn-boud. Graet int gant tuellennoù (peurliesañ gant raoskl) lec'h ma vo didroc'het ul laonenn hag a fraoñvo en ur ober ur son pa vo c'hwezhet e-barzh.
Ar c'houblad biniou ha bombard
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]Orin ar c'houblad biniou-bombard
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]
Kregiñ a ra ar c'houblad binioù-bombard a anavezomp (gant ar biniou en eizhvetez hag ur c'horn-boud) da zont war-wel er XVIIvet kantved. D'ar mare-se e veze heuliet ar c'houblad gant un daboulin (tu 'zo gwelet-se alies-tre war livadurioù ar mare pe e-barzh diskrivadennoù ar veajourien).
Pa vo kroget da gaout an tu da gemer fotoioù (adalek 1850), e vo dilaosket an daboulin gant ar biniou hag ar vombard, peogwir evit sonerien 'zo (Auguste Salaün eus Banaleg da skouer) e oa didalvoud bezañs an taboulinoù peogwir e veze graet al lusk gant ar sonerien en ur skeiñ gant an troad war ar barikennoù.
Ar c'houblad binioù-bombard a oa implijet kalzik er maezioù evit ambrougiñ ar festoù, dreist-holl an euredoù. Bez' eo oa memes sonerien a-vicher o doa kement a vrud ez aent da seniñ er maez eus o departamant.
Met goude ar c'hentañ brezel-bed eo bet gloazet kalz ar sevenadur vreizhat; difennet eo bet implij ar brezhoneg evit yezh da gelenn, aet eo da get an niver a biniaouerien hag a dalabarderien (sonerien bombard) dre ma 'z int bet eilerc'hiet gant an akordeoñs kromatek (hag an akordeoñs daoudonek diwezhatoc'h) hag a oa muioc'h eus ar c'hiz evit c'hoari tonioù deus ar c'hiz evel valsoù...etc.
Met, diwezhatoc'h e teu war wel ur c'hiz nevez e Kerne-Izel : ar Kerne-Izel: ar folklor, an dañsoù breizhat, ar sonerien,ar gwiskamantoù 'zo bremañ lakaet war wel en abadennoù publik; adalek ar mare-se e vo krouet ar c'helc'hioù-keltiek, se a roio ur chañs d'ar vombard ha d'ar binioù d'en em adsevel en ur seniñ tonioù hengounel. Un tamm a-raok an eil brezel-bed e erru e Breizh ar biniou skosat, adalek ar mare-se e vo kroget da ober "binioù-kozh" eus ar biniou (ket gant ur ster gwashaus) ha "biniou bras" eus ar biniou skosat evit ober an diforc'h etre an daou seurt binioù-se.
Tro-dro d'ar bloavezhioù 1950 ez eus muioc'h-muiañ a sonerien biniou ha bombard, bleinet gant kelenn ar re gozh. Krouidigezh ar festoù-noz hag ar festoù-deiz en deus roet ul lañs spontus d'ar sonerien hag a grog da zastum tonioù hengounel a bep seurt fichet en empenn ar re gozh hag e krog neuze an hengoun da zistreiñ.
C'hoari ar C'houblad
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]A-viskoazh en deus c'hoariet ar binioù kozh asambles gant ar vombard rak dre e son skiltr a-walc'h eo diaez evitañ da c'hoari e-unan evel ar biniou bras pe ar gaita (biniou galizan), met gant ar vombard e zeu brav gantañ peogwir e son un eizhvetez a-us dezhi, un dimez brav a ra neuze : Choariet 'vez gant ar bombard hag ar binou un tamm er memes mod ha ma vez graet er c'han-ha-diskan nemet e c'hoari bepred ar binioù dre ma 'n eus ur sac'h hag a ro dezhañ an tu da c'hoari hep ehan en un doare meulodikel hep pe gant kemmoù, pe en doare luskel. Ar bombard ar ra ar frazenn gentañ (A) hag a laosk ar biniou d'ober e-unan diskan ar frazenn gentañ (A'), da c'houde e ra ar bombard an eil frazenn (B) hag a laosk ar biniou d'ober e-unan diskan an eil frazenn (B'). Sonerien 'zo (ma vez andur ganto) a ra A, A' ha B d'un taol (se 'zo ar stumm hengounelañ). Evit merkañ fin an dañs (pe an ton bale pe ar gwerz) a vez c'hoariet B' (pe diskan ar frazenn diwezhañ) gant ar vombard.
Gwechall ne oa ket tu da lakaat daou vinioù da seniñ asambles peogwir veze graet en doareoù disheñvel (hervez ar vro, ar soner...), ar vombard hag ar biniou a oa graet hervez ar ganerien ha dre ma ne veze ket kanet er memes mod gant pep kaner e veze disheñvel al levriadoù hag ar bombardoù. Lâret e veze e oa ret tailhañ ar vombard hag ar biniou er memes koad evit ma vefent en ur parfed kensoniezh.
C'hoari biniou-kozh
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]Ar bizerezh
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]Evel ar vombard, gant ur bizerez digor e vez c'hoariet biniou kozh (n'eo ket evel e kenderv ar biniou bras, lec'h ma vez implijet ur bizerez hanter-digoret) da lâret eo e vez savet ur biz evit pep notenn uheloc'h.
Dre ma ne vo ket tu, war ar binoù-kozh, distagañ an notennoù en ur reiñ taolioù teod evel ma vez graet war ar vombard (dre vezañs ar sac'h n'hon eus ket a zarempred gant lañchenn al levriad), e vo implijet ar bizied evit dispartiañ an notennoù. Pep soner 'zo libr da zistatagañ e notennoù gant ar bizied en deus c'hoant (ar biz-bras an dorn e krec'h a vez ar muiañ implijet war ar biniou-kozh). Evit dispartiañ div memes notenn ez eus tu ivez skeiñ anezho, da lâret eo reiñ un taol biz war an notenn dindan.
Kendoniañ ar c'horn-boud
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]Evit kendoniañ ar c'horn-boud eo ret lakaat da risklañ e lodennoù betek kavout an notenn klasket. Seul hiraet e vo ar c'horn-boud, seul izeloc'h e vo ar son, seul verroc'h e vo anezhañ, seul uheloc'h e vo ar son. Ma n'eo ket hir pe verr a-walc'h o c'horn-boud, eo al lañchenn a vo ret cheñch.
Ret eo kendoniañ ar c'horn-boud hervez an ton sonet, evit-se eo ret gouzout e peseurt tonegezh eo an ton, er sonerezh hengounel vreizhat (gant ar c'houblad binioù-bombard) e vez implijet muioc'h an tonegezhioù sib majeur, sib mineur ha do mineur. Ma vez sonet un ton e do mineur, da lâret eo (dre vras) un ton e-lec'h ma vez troet tro-dro d'an notenn do hag a echu gant an notenn-se, e vo ret lakaat ar c'horn-boud d'ober an notenn do. Ma vez sonet un ton e sib majeur pe mineur e vo ret lakaat ar c'horn-boud d'ober an notenn sib.
An tonalegezhioù-se a zo graet gant ul levriad en sib, al levriad ar muiañ implijet evit seniñ e koublad (gwechall e veze sonet e si pe e do e Kerne-Izel, e sib e Kreiz-Breizh, hag e la e bro Wened. Met goude ma vefe erruet ar biniou bras e Breizh ha da vare krouidigezh ar bagadoù eo bet graet bombardoù e Si♭ evit gellout seniñ gant ar binioù bras hag a oant en Si♭, ret eo bet ober neuze binioù kozh en Si♭ evit ma vefe tu d'ur vombard seniñ gant ur binioù bras ha gant ur binioù kozh).