Marc'harid Charlez

Marc'harid Charlez, lesanvet ar Charlezenn, a oa ul laerez hag ur vuntrerez brudet eus Bro-Dreger, a rae he reuz e penn ur vandennad laeron e korn-bro Plistin er XVI^vet kantved, da vare ar brezelioù relijion.

Anv ur werz savet dezhi eo ivez. Dastumet ez eus bet daou zoare anezhi embannet e Gwerziou Breiz-Izel, dastumad Fañch an Uhel.

Ar Brezelioù relijion e Breizh

Er XVIvet kantved edo ar gernez hag ar c'hleñvedoù o ren e-touez pobl ar maezioù e Treger evel e kement lec'h ma oa ar brezelioù relijion oc'h ober o reuz, e keit ma veve an aotrounez en o aez, ha darn o preizhañ. Er c'hoadoù en em vode tud prest da laerezh ha da lazhañ. Hag ul lec'h brudet e oa Roc'h al Lazh, tost d'al Lev-Draezh evel bod laeron ar vro. Un hent a bouez e oa an hent a yae eus Montroulez da Lannuon hag a dremene ouzh harz Roc'h al Lazh. Dañjerus e oa d'ar veajerien.

Istor ar Charlezenn

Edo ar Charlezenn, war un dro gant ar breudeur Rannou, e penn ur strollad laeron a oa o zoull e koad an drezenn e kumun Treduder. Ar Rannoued, a orin eus Lokireg, a oa daou hailhon, kreñv evel kezeg, a abafe an dud a-daolioù penn-bazh. Er werz "Ar Rannoued" eo tapet Erwan Rannoù goude muntr ur marc'hadour a-daolioù pennbazh Lavaret e veze c'hoazh war-dro Plistin "Kreñv evel Rannou".

Diyalc'hañ a raent ar veajerien war-dro Roc'h al Lazh, war al Lev-Draezh, e Lokmikael-an-Traezh, ha lazhañ a raent anezhe diouzh ret. Sebeliet e vezent goude en traezh ha ne gaved morse roud anezhe. Ar veajerien, gant aon rak bezañ skoet pe dic'houzouget, a roe o yalc'h pe o seier hep enebiñ. D'ar c'hentañ sin a eneberezh, memes dre gomz, e vezent taolet d'an douar, bazhataet pe lazhet kent bezañ laeret. Setu a c'hoarvez d'ur marc'hadour er werz "Ar Rannoued". Ouzhpenn an arc'hant ha malizennoù pe seier o freizh e veze kemeret ar montroù, ar c'hornioù-butun, ar boestoù butun, an dilhad zoken a-wezhioù. Kement tra a oa mat da vezañ kemeret. Ne harze ket alies an dud oute. plijet a-walc'h e vezed oc'h en em dennañ bev diouzh o c'hrabanoù.

C'hwitellat a rae ar Charlezenn da zegas he c'henseurted evit laerezh pa gave ur preizh evit doare. Abalamour da se ez vez ankeniet an dud pa he c'hlevont o c'hwitellat!. Hiziv c'hoazh er vro e reer gant daou grennlavar tost da gomzoù ar werz a c'hallfe bezañ stag ouzh buhez ar Charlezenn en ur mod bennak hervez Jules Gros : "N'eo ket ur seblant vat, klevet ar merc'hed o c'hwitellat" ha "Pa vez ar merc'hed o c'hwitellat, ar Werc'hez a bleg he fenn dalc'hmat".

Da vare ar pardonioù hag ar marc'hadoù e veze dastumet arc'hant ivez gant ar vandennad laeron aesoc'h evit o labourat an douar. Mont a raent da c'hortoz a-strolladoù tri pe pevar, war an hentoù heuliet gant ar varc'hadourien-red, ar varc'hadourien loened, an artizaned pe ar birc'hirined ha gortoz a raent eno un dro vat. A-hervez ivez e vije bet gwerzhet lizheroù gante d'ar varc'hadourien ha d'ar re o doa c'hoant da veajiñ dinec'h. Da-lâras an dud e veze kaset gant ar Charlezenn ar pezh he doa laeret war ur c'harr a wigoure e rodoù ha pa dreuze bourc'h Sant-Eflamm pe hini Lokmikael-an-Traezh, gant he c'henseurted, e chome pep hini sioul er gêr. Krediñ a raed e oa karr an Ankou o tremen en ur wigourat.

Hervez ar vrud a rede e c'houlenned digant ar re a felle dezhe bezañ ezel eus ar pare laeron evañ ur pintad gwad. Kavout a reer kaoz eus an istor-se en ur werz. Diaes eo krediñ an istor avat. Diskouez a ra brud fall ar vandenn er vro. E-pad pell, an dud a oa hegazet gant o bugale a lavare dezhe : « Ma n'oc'h ket fur e teuio ar Charlezenn hag he laeron da gerc'hat ac'hanoc'h! ». Hervez an hengoun ivez, ar roc'h a veze anvet da gentañ « Ar-Roc'h-Glaz », a oa adanvet « Roc'h-al-Lazh », abalamour d'ar muntroù niverus a oa bet eno hag e-kichen.

Harzet e vije bet Erwan Rannou, unan eus ar breudeur, gant an aotrou Kerninon e penn ur bagad soudarded. Er bloavezh 1598 e voe kaset ur bagadig soudarded evit skarzhañ ar vandennad diouzh ar c'hoad-se evel ma'z eo danevellet er werz

Hervez ar pezh zo danevellet er werz e vije bet tapet ar Charlezenn dre dreitouriezh gant un aotrou eus Plouilio, an aotrou Keranglas, a oa o chom 12 km diouzh Roc'h-al-Lazh. Degouezhout a reas ur beurevezh gant an aotroù-se e koad-med Koat-an-Drezenn en Treduder, hag edo war-nes diyalc'hañ anezhañ pa c'houlennas anezhi da vaeronez evit e vugel nevez-c'hanet. Lorc'h enni e asantas ha pa en em gavas pell diouzh ar c'hoad, e maner Keranglas e voe kemeret ha roet d'an archerien. Krouget e voe.

Anv a reer eus ur plac'h anvet Mari Charlez, merc'h Marc'harid, he dije kemeret he lec'h e penn ar vandennad.

Menegoù all

Kaoz zo eus Marc'harid Charlez en ur werz all, "Ar Rannoued". Kregiñ a ra evel-henn: Marc'harid Charlez plac'h an hent bras,
'deus maget ar volerien vras.
Lavarout a ra da Erwan Rannou mont da laerezh ur marc'hadour, hag ar paotr da vont d'en lazhañ evit e laerezh met gwelet eo gant an archerien ha serret e ti e vamm.

Anatol ar Braz en deus implijet hec'h istor evit skrivañ un danevell romantel, "La Charlézenn", e Vieilles histoires du pays breton (1893).

Ar werz

Setu amañ ur pennad eus ar werz anvet "Marc'harid Charlez" :

Wit-on da vea muntreres Euz ma c'horf n'on ket pec'heres Mar an ganec'h indann ar c'hoad Me a renko kaout ur gobr mad Eva ur pintr bemdez a wad, Hag a wad den, gouveet mad, Ur c'huitel arc'hant alaouret 'Wit c'huitellad ma mignoned! Ma é honnont ar Charlezenn A c'huitelle war bouez he fenn ; Ha na é ket ur zeblant vad Klewet 'r Charlezenn c'huitellat Ar Charlezenn na wie ket 'Oa he zad a defoa lac'het Ken a oa gwelet he voned, War benn unan ar forbaned...

Evidon da vezañ muntrerez Eus ma c'horf n'on ket pec'herez Mard an ganeoc'h dindan ar c'hoad Me a ranko kaout ur gopr mat Evañ ur pintad bemdez a wad, Hag a wad den, gouvezit mat, Ur c'hwitell arc'hant alaouret 'Vit c'hwitellat ma mignoned ! Ma 'c'h eo honhont ar Charlezenn A c'hwitelle war-bouez he fenn Ha ned eo ket ur seblant vat Klevet 'r Charlezenn 'c'hwitellat Ar Charlezenn ne ouie ket 'Oa he zad he devoa lazhet Ken a oa gwelet e voned, War benn unan a'r forbanned...

Diskouez a reont ar vrud fall a oa gant honnezh. Gwelet a reer ivez anezhi o c'hwitellat evit gervel he c'henseurted.

Sonerezh

Savet ez eus bet ur pennad sonerezh awenet gant istor ar Charlezenn gant Adolphe Piriou.

• Adolphe Piriou La Charlezenn, légende lyrique pour chœur, soli et orchestre d’après Les vieilles histoires bretonnes d’Anatole Le Braz, op. 55, 1939-1943, orchestration 1943-1947, ms. Réduction chant et piano, 1962, dornskrid Matériel d’orch. miret gant ar BNF, Levraoueg-Mirdi an Opera.

Levrlennadur

• Gwerziou Breiz-Izel. Chants et chansons populaires de la Basse-Bretagne, recueillis et traduits par F.M. Luzel. Gwerziou I & II. (adembannadur diwar hini 1868-1890. G.P. Maisonneuve & Larose, 1971, Paris.)
• F. al Lae, Bilzig embannadurioù Buhez Breiz, Kemper. E ti Ad. Le Goaziou, leorier, 7, streat sant Fransez. 1925. (bet embannet da gentañ e 1924 war ar gelaouenn Buhez Breiz, adembannet e 1961/1962 war BRUD 11, 12, 14, 15 hag e 1963 gant Emgleo Breiz, Brest, ar pajennadur zo disheñvel diouzh hini 1925)
• Anatol ar Braz, "La Charlézenn", e Vieilles histoires du pays breton (1893).
• Lucas, Désiré. Histoires et légendes de la Lieue de Grève. Plestin-les-Grèves : Centre culturel de Plestin, 1986.
• Lucas, Désiré. "La Lieue de grève en Trégor, un espace de légende". In Ar Men Nnn 27 Douarnenez : Embannadurioù Le Chasse-Marée/Armen, 1990, p. 20-29.

E brezhoneg

• Al lec’hienn Dik-ha-Dak, ma c'haller lenn troidigezh skrid Anatol ar Braz, gant Françoise Lermen.