Kemmadurioù ar brezhoneg

Kemmadurioù deroù-ger a zo e brezhoneg evel e pep hini eus ar yezhoù keltiek.

Kemmadurioù a lavarer eus ar c'hemmoù a c'hoarvez e distagadur lod kensonennoù a zo e deroù ar gerioù brezhonek, da skouer tad, un tad, ma zad, da dad, pe mamm, ur vamm.

Disheñvel eo ar c'hemmadennoù-se diouzh ar re a c'hoarvez e deroù pe e diabarzh gerioù dre abegoù distagadur ha n'eo ket dre abegoù yezhadurel : hent bras a zistager /hẽnn 'prɑ:s/, dek gwenneg a lavarer /de 'kwɛn:ek/. Lod eus ar c'hemmadennoù-se er bomm-mouezh a vez diskouezet er ger skrivet, evel glas /'glɑ:s/ ha glazañ /'glɑ:zã/.

Ar c'hemmadurioù yezhadurel ivez a c'hall bezañ skrivet pe get ; e krennvrezhoneg ne vezent ket skrivet, alese anvioù-lec'h evel Toull ar C'hoad a weler skrivet Toulancoat^[1].

Abegoù ar c'hemmadurioù

Daou abeg pennañ zo d'ar c'hemmadurioù brezhonek :

abegoù yezhoniel

Bez' e c'hall ur gensonenn kemmañ en abeg da zistagadur an amzer a hiziv hag ivez en abeg da istor fonologiel ar yezh^[2].

abegoù yezhadurel

Hervez ar ster a venner reiñ d'al lavarenn hag ivez hervez ar ger a zo dirazi e kemm pennlizherenn ar ger pe get.

Rummadoù kemmadurioù

Pevar rummad zo anezho :

Ar c'hemmadurioù dre vlotaat

Goude ur vogalenn doniet hir :

ar c'hensonennoù-tarzh kalet (K, T ha P) zo blotaet (G, D ha B) ;
ar c'hensonennoù-tarzh mouezhiet (G, Gw, B ha D) a dro da gensonennoù-c'hwezh blot (C'H, W, V ha Z) – kemmadurioù dre c'hwezhañ int e gwirionez ; ar gensonenn-fri M a dro da V.

An holl gensonennoù a vlota en degouezh-se e gwirionez (an hanter-gensonenn Y zoken^{(Daveoù a vank)}), met lod kemmadurioù ne vezont ket aroueziet er skritur.

Aroueziet er skritur, diwar erbedoù an Tad Maner

K > G : karr > da garr	T > D : tad > da dad	P > B : penn > da benn	G > C'H : gar > da c'har
Gw > W : gwele > da wele	D > Z : dant > da zant	B > V : breur > da vreur	M > V : mamm > da vamm

Mouezhiet hepken

H > mut : hini > da ini	C'H > h : c'hoar > da hoar	CH > j : chas > da jas	S > z : sae > da zae
N > n : neuz > da neuz'	F > v : fri > da vri	L > l : lagad > da lagad	R > r : r(r)an > da ran

Ar c'hemmadurioù dre galetaat

Goude ur gensonenn zivouezh (K, T, P, C'H, S ha F) : ar c'hensonennoù-tarzh blot G, D ha B a dro da gensonennoù-tarzh kalet (K, T ha P).

Aroueziet er skritur

G > K : genoù > ez kenoù	D > T : dant > ez tant	B > P : breur > da 'z preur

Mouezhiet hepken

Hini ebet.

Ar c'hemmadurioù dre c'hwezhadenniñ

Estreget blotadur G, D ha B a zo bet meneget uheloc'h ez eus kensonennoù-tarzh kalet all (K, T ha P) a dro da gensonennoù-c'hwezh (C'H, Z, F).

Aroueziet er skritur

K > C'H : karr > he c'harr	T > Z : tad > o zad	P > F : penn > ma fenn

Mouezhiet hepken

Hini ebet.

Ar c'hemmadurioù kemmesket

Ar c'hemmadurioù mesket^[4], pe kemmesk, pe kemmesket, zo anezho

pevar c'hemmadur dre vlotaat
ur c'hemmadur dre galetaat.

C'hoarvezout a reont war-lerc'h e (rannig-verb), ma (stagell-isurzhiañ), ma (stagell-vartezeañ) hag o (araogenn) pa gemm G, Gw, D, B hag M e C'H, W, T, V ha V.

Aroueziet er skritur

G > C'H : gouzout > o c'houzout (blotadur)	Gw > W : gwelet > o welet (blotadur)	D > T : diskenn > o tiskenn (kaletadur)	B > V : bevañ > o vevañ (blotadur)	M > V : mont > o vont (blotadur)

Mouezhiet hepken

Er yezh komzet, e-lec'h o vont, o vale, e c'haller klevout o c'hont, pe (o) font, hag (o) fale.

Kemmadurioù diglok

Lod kemmadurioù ne c'hoarvezont ket en holl gensonnennoù a c'hallje kemmañ. Yezhadurel-rik eo ar c'hemmadurioù a c'hoarvez.
Pevar degouezh zo dezho :

goude am/em, raganv ar c'hentañ gour unan, e c'hoarvez K/C'H ha T/Z ha diret eo kemmadur P

(kavout, ti, paeañ) An dud am c'havo em zi am faeo.

goude ur, ger-mell amstrizh, ar, ger-mell strizh hag hor, raganv ar c'hentañ gour lies e tro K da C'H hepmuiken

(kazh, karr, kas) Ur c'hazh zo er c'harr hor c'has da Vrest.

Notenn : goude ar gerioù-mell ur hag ar ne gemm K nemet e deroù un anv gourel unan pe un anv lies na verk ket gwazed.

goude ar gerioù-mell amstrizh un/ur hag ar gerioù-mell strizh an/ar e vlota an anvioù benel — D ne gemm ket avat

K > G : kador > ur gador	T > D : taolenn > un daolenn	P > B : parez > ar barez	G > C'H : gavr > ur c'havr	Gw > W : gwrac'h > ar wrac'h	B > V : bag > ur vag	M > V : merc'h > ar verc'h

goude ar gerioù-mell strizh an/ar e vlota an anvioù lies a verk gwazed.

K > G : kouer > ar gouerien	T > D : tud > an dud	P > B : pabored > ar babored	G > C'H : gaouierien > ar c'haouerien	Gw > W : gwazed > ar wazed	B > V : breudeur > ar vreudeur	M > V : mistri > ar vistri
Mard echu an anv benel pe an anv tud lies gant ur vogalenn pe gant L, M, N, R e vlota an anv-gwan doareañ a zeu war e lerc'h : ur gador vrav, ur wrac'h vat, breudeur dener, hag all. Mard echu an anvioù gant ur gensonenn estreget L, M, N, R ne gemm nemet G, B hag M en anv-gwan : ur voest c'hlas, an dud vras hag ar gouerien vat hogen ur voest c'hlas bepred met an dud tev, hag all.

Direizhderioù

Bloaz, anv gourel, a vlota goude an niveroù pegementiñ, war-bouez 1, 3, 4, 5, 9 ha 1 000 : 6 vloaz met 9 bloaz.
Greg ha gar (porzh-houarn) ne gemmont ket goude ar ger-mell — reizh eo gar (ezel eus ar c'horf) koulskoude.
Mein a c'hall treiñ da vein goude ar ger-mell a-wechoù ha gallout a ra ivez degas kemmadurioù: ar vein-c'hlas, mein gozh^[5].
Plac'h, anv benel, ne gemm ket goude ar ger-mell, met blotaat a ra an anvioù-gwan war-lerc'h : ur plac'h vrav.
An anvioù-tud en -où – evel kamaradoù, maerioù, mestroù, priedoù, tadoù, ha testoù – ne gemmont ket dre vlotaat goude ar ger-mell ha ne zegasont kemmadur ebet; tudoù, a zo un adliester, a c'hall degas: tudoù gaezh.
Pa vezont renet gant ar verb ober e vlota mad ha man : se a ra vad din, na rit ket van.
Gourel eo tra padal e vlota goude ar ger-mell : un dra, hag e suj an anv-gwan evel ma vije un anv benel : un dra vat — met tri zra gozh.
Anvioù gourel all 'zo a zegas blotadurioù. En o zouez emañ: aer, amzer, avel, c'hwezh (flaer), re (rumm)... : tri re votoù.
Alies e c'hoarvez ur blotadur goude anv divoutin ur gwaz : Yann gaezh, Karl Veur.

Skoilhoù ouzh ar c'hemmadurioù

Ne c'hall ur c'hemmadur c'hoarvezout nemet etre gerioù a zo liammet dre ar ster ha distaget en ur bomm-mouezh ; kement abeg a zisrann ar gerioù a viro ouzh ar c'hemmadur a c'hoarvezout.

Ur vaouez vat, hogen ur vaouez mat he c'halon peogwir eo stag mat ouzh kalon ha n'eo mui ouzh maouez.
Tud Vreizh, hogen tud Breizh ha n'eo ket tud Bro-C'hall peogwir e venner pouezañ war Breizh en eil lavarenn.
Ur vaouez vrav, hogen ur vaouez brav, kran ha speredek peogwir emañ torr ar bomm-mouezh en eil lavarenn.

Taolenn ar c'hemmadurioù brezhonek

Degouezhioù ar c'hemmadurioù		Kemmadennoù aroueziet er skritur								Kemmadennoù komzet hepken
Degouezhioù ar c'hemmadurioù		K	T	P	G	Gw	D	B	M	H	C'H	CH	S	F	L	N	R ⁽¹⁾
War-lerc'h ar ger-mell en anvioù benel unan (direizh : plac'h, gar, greg) anvioù tud gourel lies (direizh : tadoù, testoù, priedoù, maerioù, mestroù) anvioù-gwan en derez uhel ha niveroù petvediñ benel dizalc'h		G	D	B	C'H	W		V	V	(mut)	h	j	z	v
E gerioù a bep seurt war-lerc'h ar raganvioù-gour hag anvioù-gwan perchennañ DA hag E an adverboù doareañ GWALL, HANTER, RE, SEUL ar gerioù A (rannig-verb, stagell, araogenn), ABA, DA (araogenn, rannig-hetiñ), DAOU, DIV, DINDAN, DIWAR, DRE, EME, ENDRA, EN EM, (AN) HINI (benel), (AN) HOLL, NA, NE, PA, PE, RA, RE (anv, raganv), TRA (stagell), WAR		G	D	B	C'H	W	Z	V	V	(mut)	h	j	z	v	l ⁽²⁾	n ⁽³⁾	r ⁽⁴⁾
En anv goude un anv-gwan-doareañ derez plaen En eil darn ul liesger reizh goude ur rakger En anv-gwan (hag en ur renadenn-anv eeun) war-lerc'h an anvioù benel unan an anvioù tud gourel lies (direizh : an anvioù en -où) an niveroù pegementiñ hag ar raganvioù diskouezañ (direizh : unan gourel) un anv-gwan doareañ all ar rannig-verb ez, er	oc'h echuiñ gant ur vogalenn pe L, M, N, R, V	G	D	B	C'H	W	Z ⁽⁵⁾	V	V	(mut)	h	j	z	v	l	n	r
	oc'h echuiñ gant ur gensonenn estreget L, M, N, R, V, D, T, S, Z, ZH				C'H	W	Z	V	V
	oc'h echuiñ gant D, T, S, Z, ZH				C'H ⁽⁶⁾	W	Z ⁽⁷⁾	V	V
Er verb war-lerc'h E (rannig), O (rannig), MA (stagell)					C'H	W	T	V	V
En anv goude an anvioù-gwan perc'hennañ HO, AZ (EZ) Er verb goude ar raganvioù-gour HO, AZ (EZ)					K	Kw	T	P
Er verb goude ar raganvioù-gour MA/VA, AM (EM), HE, O En anv goude ar gerioù-perc'hennañ MA/VA, AM (EM), HE, O goude an niveroù TRI, TEIR, PEVAR, PEDER, NAV A-wezhioù er gerioù kevrennek e GOUR- hag e PENN- ⁽⁸⁾		C'H	Z	F
Er verb war-lerc'h ar raganvioù-gour HOR hag HER En anv war-lerc'h ar ger-perc'hennañ HOR War-lerc'h ar ger-mell en anvioù gourel unan anvioù lies nemet an anvioù-tud ⁽⁹⁾ anvioù-gwan doareañ ha niveroù petvediñ lakaet dirak un anv anvioù-gwan doareañ en derez-uhel ha niveroù petvediñ gourel dizalc'h		C'H
Ruilhet. Blot, evel el lostger -ell. Blot, evel el lostger -enn. Blot, evel an /r/ a-vremañ. Diret goude n. Nemet goude rakgerioù. Diret. Ouzhpenn-se e gerioù a bep seurt : daou-c'hant, daoufarzh, amzer (sul, lun, meurzh...) Fask, dour zomm, dour c'hlouar, dizro, leur-zi, war-zu, azalek, hag all. Direizh : ar vein.

Pennadoù kar

Notennoù

↑ Kervella 1995, p. 78.
↑ Trépos 1980, p. 35-36.
↑ Bec'h dei !, TES, 1990.
↑ Bec'h dei !, TES, pajennoù 209 ha 210
↑ Geriadur brezhoneg An Here, 2001, p. 878b.

Daveennoù

Yann Desbordes, Petite grammaire du Breton Moderne, Hor Yezh, Lesneven, BZH, 1983, pp. 9-17.
Frañsez Favereau, Grammaire du breton contemporain, Skol Vreizh, Montroulez, BZH, 1997, pp. 146-164 ISBN 978-2-911447-12-9.
HARDIE D. W. F., A Handbook of Modern Breton (Armorican), University of Wales Press, Cardiff, CYM, 1948.
HEMON Roparz,
- (en) A Historical Morphology and Syntax of Breton, The Dublin Institute for Advanced Studies, Dublin, IRL, 1975, pp. 4-25.
- (br) Yezhadur istorel ar brezhoneg, Hor Yezh, Plañvour, BZH, 2000, pp. 5-24 ISBN 978-2-910699-37-6.
- (br) Yezhadur berr ar brezhoneg, Al Liamm, Brest, BZH, 1979, pp. 27-38.
JACKSON Kenneth Hurlstone, A Historical Phonology of Breton, The Dublin Institute for Advanced Studies, Dublin, IRL, 1986.
Frañsez Kervella, Yezhadur bras ar brezhoneg, Al Liamm, Brest, BZH, 1995, pp. 75-102 ISBN 978-2-7368-0044-4.
Pêr Trepos, Grammaire bretonne, Ouest France, Roazhon, BZH, 1980, pp.27-55 ISBN 978-2-85882-362-8.

[1] Kervella 1995, p. 78.

[2] Trépos 1980, p. 35-36.

[3] Bec'h dei !, TES, 1990.

[4] Bec'h dei !, TES, pajennoù 209 ha 210

[5] Geriadur brezhoneg An Here, 2001, p. 878b.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]