Rouantelezh nevez Henegipt

Eus Wikipedia
Rouantelezh nevez Henegipt
marevezh istorel
Rann eushistory of ancient Egypt Kemmañ
Relijionreligion of ancient Egypt Kemmañ
StadHenegipt Kemmañ
Kêr-bennMenfis, Pi-Ramesses, Teba, Amarna, Teba Kemmañ
Raklec'hiet gantEil marevezh etre Henegipt Kemmañ
Heuliet gantTrede marevezh etre Henegipt Kemmañ
Deiziad kregiñ1550 BCE Kemmañ
Deiziad echuiñ1070 BCE Kemmañ
Tierniezhioù faraoned
e Henegipt
Prantad raktierniezh
Prantad prototierniezh
Prantad thinit
1añ 2
Rouantelezh kozh
3de 4re 5vet 6vet
I marevezh etre
7vet 8vet 9vet 10vet
11vet (Teba nemetken)
Rouantelezh krenn
11vet (Egipt a-bezh) 12vet
II marevezh etre
13vet 14vet 15vet 16vet 17vet
Rouantelezh nevez
18vet 19vet 20vet
IIIde marevezh etre
21 22 23de 24re 25vet
Maread izel
26vet 27vet 28vet
29vet 30vet 31
Prantad Gresian
Aleksandr Veur
Tierniezh ar Btolemeed
Prantad Roman


Ar rouantelezh nevez pe nevezimpalaeriezh a zo ar prantad en istor Henegipt a ya eus ar XVIvet kantved betek an XIvet kantved kent J.-K. (1570-1070 kent J.-K. mui-pe-vui). Teir zierniezh o deus renet e-pad ar prantad-se : an XVIIIvet, an XIXvet hag an XXvet.

Istor[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

E pad ar Rouantelezh nevez e tizh Henegipt he ment vrasañ : gounit a ra tachenn etrezek ar C'hreisteiz, oc'h aloubiñ tammoù bras eus Nubia, hag etrezek ar Reter. Brezel taer a voe etre Egipt hag an Hittited evit bezañ mestr war ar Reter-Nesañ.

Ul lodenn vat eus ar faraoned brudetañ a zo eus an XVIIIvet tierniezh: Hatchepsout, Thoutmose III, Amenhotep III, Ac'henaton ha Toutanc'hamon da skouer. Met ar faraon brudetañ a zo ezel eus an XIXvet tierniezh: Ramses II. Faraon pennañ an XXvet tierniezh e voe Ramses III.


Deroù an nevezimpalaeriezh[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Kregiñ a ra ar prantad gant diwezh ren an Hiksosed a oa mestr war Egipt Izel. War-dro 1570 kent J.-K., ar roue Hiksos ne oa mestr ken war lodenn norzh Henegipt en-dro d'e gêrbenn Avaris. Skarzhet e oa an Hiksosed eus Egipt gant emsavadegoù priñsed Tebez. Da gentañ e oant bet argaset etrezek an hanternoz gant Kamosis a gemeras digante tachennoù kreiz Henegipt. Klask a reas roue an Hiksosed kevrediñ gant rouaned nubian Kerma met en aner rak serret e oa bet e gannad war hent an oazizoù

Ahmose, eus Tebez, a gemeras kêr Menfis e-doug un eil tagadenn hag a gasas e arme dirak Avaris a voe kemeret gantañ. Goude tri bloavezh seziz e oa kemeret lec'h kreñv diwezhañ an Hiksosed (Sharouhen, e su Palestinia) gant Egiptiz. Fin a oa d'an Hiksosed ha perc'henn e oa ar faraon nevez war an tachennoù a oa bet mestr ar vro warne gwechall.

Hervez an Egiptologourien e teraou an nevezimpalaeriezh pa oa skarzhet an Hiksosed er-maez Henegipt ha pa oa adunvanet Egipt Uhel hag Egipt Izel gant Ahmose.


E deroù an nevezimpalaeriezh e kreskas kalz an impalaeriezh (Etrezek Azia-Vihanañ ha Nubia peurgetket) hag e kasas harzoù Henegipt eus kalon ar Soudan a vremañ (e-tal Abou Hamed, e norzh ar pempvet lamm-dour) beket ur vro anvet Nac'harina (E-kichen an Eufratez, e biz ar vro). Evel se e oa deuet Henegipt da vezañ unan eus broioù galloudusañ an Henamzer. Koulskoude an tachennoù en tu all da draoñienn an Nil ne oant ket kontrolet mat (priñselezhioù Palestinia peurgetket a chome dindan galloud poblañsoù ar vro, daoust dezhe bezañ eveshaet gant pep a guzulier egiptat). Kalz testenioù a ziskouez e felle da Egiptiz bezañ mestr war ar bed « betek e vevennoù », chom a reas un utopia, dreist-holl pa ouzer ne oant ket bet gouest biskoazh da lakaat ar peoc'h da ren e norzh hag e kreiz Siria ma kevezas da gentañ gant tierned rouantelezh Mitanni ha goude se gant an Hittited.

Hatchepsout ha Thoutmose III[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Pa varvas Thoutmose II ez eo mab ur pried a eil renk, Thoutmose III, a resevas ar gurunenn. Abalamour d'e yaouankiz e oa fiziet ar rejañs en e voereb, a oa ivez e lezvamm, Hatchepsout, merc'h Thoutmose I ha gwreg Thoutmose II.


Ur roll a-bouez he doa bet Hatchepsout war an dachenn bolitikel. Ren a reas e lec'h Thoutmose III e-pad 20 vloaz. Sevel a reas kalz obeliskennoù e templ Karnak hag un templ kañv dispar war glann gornôg Tebez, el lec'h anvet Deir el-Bahari hiziv. En templ-se e c'haller gwelet skeudennoù teogamiezh, ma vez danevellet ganedigezh doueel ar faraon.


Pa gemeras Thoutmose ar galloud e renas ur politikerezh aloubadegoù ken e voe graet « Napoleon Egipt » anezhañ gant James Henry Breasted. E-doug e ren e oa erru an nevezimpaleriezh en he barr. Mestrez e oa Henegipt war Kouch, Siria ha Palestinia. Truajoù ar broioù aloubet anvet - inou (« ar pezh a zegaser ») ha bakou ( « frouezhioù al labour ») - a roas an tu da gas da benn un niver a savadurioù en enor da Amon ha d'ar faraon a wareze.

Ar brezelioù e Siria hag e Palestinia[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Thoutmose I en doa aloubet su Palestinia dija. Thoutmose III hag Hatchepsout a redias roue Mitanni da asantiñ da vestroni Henegipt war Siria. E-pad ren Hatchepsout, priñs Kadesh a reas e vad eus he spered peoc'haus evit bodañ enebourien d'ar galloud egiptat. Ouzhpenn e oa gwashoc'h-gwashañ ar bec'h a a save gant amezeien Egipt, diwar-benn ar c'hoñvers dreist-holl. Pa varvas ar vaouez faraon e kasas Thoutmose III e armeoù betek Gaza. Goude seizh miz seziz e kodianas kêr Megiddo, ha d'he heul kalz priñselezhioù a sujas da Egipt (da skouer, roue Assour, enebour ar Mitanni, a skoulmas darempredoù gant ar faraon). E-pad an ugent vloaz war-lerc'h e renas ar faraon ergerzhadegoù dezhe da bal diazezañ beli henegipt war kreiz Siria. Da respont buan betek-gouzout en em savfe kadesh e oa savet daou gwarnizon e genoù an Oronte, e Gaza ha marteze e Damas ivez.

An ergerzhadennoù er su[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Kerkent ha ma oa skarzhet an Hiksosed e klaskas Egiptiz adperc'hennañ tachennoù ar su. E tolead Elefantina hag e Nubia Izel peurgetket e lec'h ma oa bet savet emglevioù etre tierned un nebeud kêrioù ha roue Kerma. Thoutmose kentañ, evel Ahmose en e raok, a dagas ar rouantelezh nubian. Lakaet e oa seziz war ar gêrbenn, Kerma, ha distrujet e oa ar rouantelezh enebour war-dro 1500 kent J.-K.


Amenhotep II et Thoutmose IV[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Amenhotep II, mab Thoutmose III, a gendalc'has ar brezelioù e Siria ha Thoutmose IV, e vab-bihan, a gendalc'has gant harp an arme. Roue Mitanni a zouje distro an Hittited a glaskas startaat e liammoù gant Henegipt hag e lezas Thoutmose IV lakaat un den dezhañ war dron bro Nouc'hase, e su Alleppo.


D'ar c'houlz-se an hini e tiwan azeulerezh Aton, a vez roet e anv da gant an heol da gustum. Hervez ar gredenn-se, ar roue hag an doue a vesk e-pad an noz evit ma anadfe ar faraon da vintin dindan enkorfadur stumm doueel un den. Kevezañ a rae Aton gant Amon. Evel ma keveze al lez gant levezon beleien Amon e oa degemeret mat an azeulerezh nevez-se ganto hag evel se e tiwanas ur rendael etrezi hag an tiegezhioù egiptat bras.

Ac'henaton[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Amenhotep IV, mab Amenhotep III ha Tiyi, a euredas gant Nefertiti, a orin estren moarvat. Abaoe e yaouankiz moarvat en doa klevet ar rendaeloù diwar-benn azeulerezh ar faraon hag hini an doue Amon. Gallout a reer soñjal en doa divizet abaoe pell e vefe kemeret lec'h azeulerezh Amon gant hini an doue heol Aton. Ar pezh a reas 6 vloaz goude e gurunidigezh. Lemel a reas azeulezh Amon diouzh Karnak, met, e-lec'h distrujañ an templ, e ouestlas anezhañ d'e zoue. E vaouez Nefertiti, hag he merc'h, Meritaton, a gemeras ar garg a oa gant gwragez an doue Amon kent. Tamm-ha-tamm e oa tennet anv Amon e lec'hioù azeulerezh Egipt, hag e oa roet madoù Amon da Aton.

Adalek bloavezh V ren Amenhotep IV/Ac'henaton e tiannezas ar rouanez-vamm hag holl al lez e palez Tell el-Amarna, e kreiz Egipt. Ac'hetaton (« Dremmwel Aton ») a oa anv ar gêr-se, savet evit bezañ ar gêrbenn nevez. Kemer a reas un anv nevez : Ac'henaton, pa cheñchas kêrbenn. Kreizennañ a reas kehelerezh an heol er palez roueel gant templ palez Aton hag un templ kañv, ha savet e oa e vez pell diouzh re tud e karg al lez, e gouelec'h ar reter, a-ratozh-kaer. Alies e oa diskouezet ar faraon dindan stumm delwennoù savet hervez ur c'hiz nevez, diwanet e-doug ren ar faraon nevez. Abalamour da se o dez an dud kizellet un neuz iskis ha n'eo ket abalamour d'o doare dezhe o-unan.


Lakaat a reer e oa Kiya, ur rouanez taolennet war monumantoù ar grez-se, ur verc'h da roue ar Mitanni. Goude he marv hag hini Nefertiti ez eo moarvat Meritaton, merc'h Ac'henaton, he dije kemeret lec'h gwreg kentañ ar roue.

Mervel a eure Ac'henaton dishêr. Torret e oa buan e adreizhadennoù hag Amon a gemeras e lec'h en-dro e Karnak. Distreiñ a reas ar gouarnamant hag al lez da Venfis. ha bez warlec'hiad Ac'henaton a oa savet e Tebez evel kustum.

Intañvez Anc'hkeperoure (pe Semenc'hkare) a c'houlennas digant ar roue hittit, goude marv he fried, ur priñs da bried. Goude bezañ gwiriet ar goulenn meur a wezh e oa kaset ur priñs gant ar roue met muntret e voe hemañ war harzoù Egipt, ar pezh a roas d'an Hittited un abeg mat evit aloubiñ norzh Siria.

Dindan Levezon , Anc'hesenpaamon, unan eus merc'hed Ac'henaton ha Nefertiti, a euredas Toutanc'hamon yaouank. Berr e voe ren ar faraon-se, koulskoude ez eo unan eus ar re ar muiañ anavezet en istor Henegipt abalamour ma oa bet dizoloet e vez difreuz en XXvet kantved. Pa varvas ez eo Aï gozh a bignas war an tron met mervel a reas nebeut amzer goude.

Ramses hag e warlerc'hidi[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Maskl balzamegenn C'honsou, mab Sennedjem, kavet e bez Sennedjem e Deir el-Medinah. Nevezimpalaeriezh, XIXvet tierniezh, deroù ren Ramses II, 1304-1237 kent J.-K.

Horemheb, penn an arme e Menfis, a gemeras ar galloud goude ren berr , ha lakaat a reas kadarnaat e wir da gemer ar galloud gant un oracle eus Amon e Tebez. Ramses, e eiler en arme a oa lakaet da hêr dezhañ, hag adalek e ren e krogas eil hanterenn an Nevezimpalaeriezh, anvet ivez prantad ar Ramsesed (XIXvet ha XXvet tierniezh).

Horemheb, ha war e lerc'h Ramses I hag e vab Seti I a gasas meur a adreizhadenn da benn er vro. Seti a adsavas santualioù kozh hag e lakaas disklêriañ e oa bet Ac'henaton ur roue heretik. En diavaez e krogas da greñvaat an harzoù o tistrujañ ar re a enebe ouzh galloud Henegipt e Nubia ha war harzoù ar reter. Dont a reas a-benn da gemer en-dro an tachennoù kollet hag e astennas en-dro levezon Henegipt betek glannoù an Eufratez.

Dilec'hiet e oa ar gêrbenn da Bi-Ramses, e reter an delta, e-kichen ar gêrbenn hiksos kozh, Avaris, a roe an tu gant he mammennoù dour hag e greñvlec'hioù da loc'hañ en un doare aes etrezek Palestinia. Bras-kenañ e oa ar gêr ha kavout a bout a rae eno a bep seurt obererezhioù ha savadurioù : palezioù, kazarnioù, temploù a bep seurt gouestlet da doueed bras an impalaerezh, marchosioù ha labouradegoù armoù. Sevel a rae ar re-mañ skoedoù e-giz re an Hittited evit ar rannoù-arme skoazell a-drugarez d'ar c'houevr a veze tennet diouzh mengleuzioù Timna, en Israël. Pi-Ramses a oa ivez ul lec'h strategel, a roe an tu da gas armeoù egiptat buan betek-gouzout e vije emsavadegoù e Palestinia pe e Siria da skouer. Kalz meuriadoù kantreat a oa evel ar Shasoued pe an Apiroued (Anv zo bet tostaet eus an anv a vremañ « Hebraed »), a harze ouzh ar c'henwerzh dre o brezelioù dibaouez. Ouzhpenn ne c'halled tremen hep kas un ergerzhadeg brezel e Bro Amourou (a oa he c'hreiz e Kadesh) abaoe ma oa savet a-du gant an Hittited en un doare anat.

Loc'hañ a reas Ramses II, hêr Seti I ur brezel bras a-enep an Hittited met sachet e voe an arme egiptat en ur griped e Kadesh. Chañs he doe da gavout he zu da dec'hout diouzh an taol-spi. Divodet e oa an arme hittit er vro da breizhañ anezhi d'ar mare-se. Koll a reas Henegipt he mestroni war Bro Amourou koulskoude, ha, daoust ma ne oa bet gounezet emgann Kadesh gant den, e voe goloet mogerioù an temploù en Egipt gant enskrivadurioù a lakae an trec'h war gont Egiptiz. An emgann-se verkas avat ur c'hemm bras en istor an darempredoù etre Henegipt hag ar reter-nesañ : ar roue hittitat, a oa o talañ ouzh kudennoù en e vro, kernezioù ha barradoù kleñvedoù-red, en em glevas gant ar faraon pa ne gave da hini ebet e c'hallje tizhout un trec'h klok ha sinañ a rejont ur skrid-emglev peoc'h. Ar c'hentañ skrid-emglev peoc'h-se etre div Stad zo chomet ur roud fetis anezhañ a vo kreñvaet diwezhatoc'h gant eured Ramses II gant ur briñsez hittitat. Spisaat a rae ar skrid-emglev, kavet ez eus bet ur stumm anezhañ en div vro, divizoù ur gevredadenn diplomatek etre an div rouantelezh. Diferañ a rae e pelec'h e oa harzoù an div Stad. Divizet e oa ivez kas an drubarded hag ar re gondaonet d'o rouantelezh orin.

Mervel a reas Ramses Iañ d'an oad a 90 vloaz, goude ur ren hir-kenañ. En tu all d'e drec'hoù war dachenn ar brezel hag an diplomatiezh e anavezer anezhañ a-drugarez d'ar santualioù niverus a lakas sevel pe adsevel, portant son nom, en holl gêrioù pennañ ar vro. A-drugarez d'an aour degaset gant korvoerezh mengleuzioù Nubia e pourchasas ul leve ingal da gefioù ar Stad. An darempredoù kenwerzh, a oa en o bleuñv abaoe ma rene ar peoc'h etre an div vro c'halloudusañ er Reter-Nesañ a zegasas finbortez d'a Henegipt.

E-touez e dek bugel ha pevar-ugent, C'hâemouaset, unan eus e vibien, a oa karget da lakaat en-dro en o sav azeulerezhioù kozh, en o mesk re hendadoù ar faraoned. Lod eus e verc'hed a zeuas da vezañ Gwreg Real Vras. Koulskoude, ar berzh-se, da savadur an temploù, d'an trec'hoù niverus a guzhe deroù un enkadenn ekonomikel vras evit Henegipt.

er c'hornôg, al Libianed a gevedas gant « Pobloù ar Mor » ha deindan ren Merenptah, warlerc'hiad Ramses II, e tagjont an delta... En aner, rak Merenptah a zeuas da argas o zagadenn hag a faezhas anezhe war vor ha war an douar.

Goude ren ar faraon diwezhañ-se e tarzhas ur brezel susitañ etre diskennidi Ramses a lakaas da ren ur prantad anarkiezh. Ur wezh c'hoazh e voe lakaet an urzh da ren gant un tiegezh soudarded ha Sethnac'ht, a oa da neuze vizir Egipt Izel moarvat, a gemeras ar galloud hag a lakaas e vab, a vo anvet Ramses III evel kenrener kerkent ha ma pignas war an tron.

Kouezhet e oa rouantelezh an Hittited dindan argadoù "Pobloù ar Mor" a zrastas war o hent kêrioù keodedoù Azia-Vihanañ ha Kiprenez, kêrioù bro Alalakh, Ougarit ha Karkemish. Hervez ar mammennoù, an testennoù a zanevell kurioù ar faraon e templ bras Medinet-Habou, e oa gronnet Henegipt a enebourien : gant ar Shardaned (bet tostaet da anv ar Sarded), gant Likiaiz, an Toureshed, an Ac'hiyaouaed (an Akeaned war a greder), ar Beleseted (ar Filistined marteze), ha kement zo. Daoust d'un argad trizoubl deut eus ar c'harnôg, ar reter hag eus ar mor l'ouest, ha renet ur wezh ouzhpenn gant al Libianed e oa trec'h Egiptiz adarre en un emgann a lakaas un termen da viken d'ar c'hentañ aloubadegoù barbar-se.


Rizenn an amzer[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Ramses XIRamses XRamses IXRamses VIIIRamses VIIRamses VIRamses VRamses IVRamses IIISetnac'hteTwosretSiptahSeti IIAmenmeseMerneptahRamses IISeti IRamses IHoremhebAÿToutanc'hamonSmenc'hkareAc'henatonAmenhotep IIIThoutmose IVAmenhotep IIHatchepsoutThoutmose IIIThoutmose IIThoutmose IAmenhotep IAhmose IXVIIIvet tierniezh HenegiptXVIIIvet tierniezh HenegiptXVIIIvet tierniezh Henegipt
A56
Porched Egiptopedia
Adkavit pennadoù Wikipedia a denn da Henamzer Egipt :

Istor | Douaroniezh | Labour-douar | Aozadur politikel | Faraoned | Arz | Mitologiezh | Doueed | Buhez pemdez | Levrlennadur | Geriaoueg