John Muir

Eus Wikipedia
John Muir
den
Reizh pe jenerpaotr Kemmañ
Bro ar geodedouriezhStadoù-Unanet, Rouaned Breizh-Veur hag Iwerzhon, Rouantelezh-Unanet Kemmañ
Bro sportBro-Skos Kemmañ
Anv e yezh-vamm an denJohn Muir Kemmañ
Anv-bihanJohn Kemmañ
Anv-familhMuir Kemmañ
Deiziad ganedigezh21 Ebr 1838 Kemmañ
Lec'h ganedigezhDunbar Kemmañ
Deiziad ar marv24 Kzu 1914 Kemmañ
Lec'h ar marvLos Angeles Kemmañ
Doare mervelabeg naturel Kemmañ
Abeg ar marvTanijenn skevent Kemmañ
Lec'h douaridigezhMuir-Strentzel Hanna Cemetery Kemmañ
MammAnn Gilrye Kemmañ
PriedLouisa Wanda Strentzel Kemmañ
BugelWanda Muir Hanna, Helen Muir Funk Kemmañ
Den heverkJeanne Caroline Smith Carr Kemmañ
Yezhoù komzet pe skrivetsaozneg Kemmañ
Yezh implijet dre skridsaozneg Kemmañ
Tachenn labourconservation, environmental protection, douarouriezh, ekologiezh Kemmañ
ImplijerJames Mason Hutchings Kemmañ
Bet war ar studi eUniversity of Wisconsin–Madison, University of Wisconsin System Kemmañ
Lec'h annezYosemite Valley, Martinez, Portage Kemmañ
Lec'h labourMeaford, Indianapolis Kemmañ
Relijionkristeniezh Kemmañ
Sportmountaineering Kemmañ
Perzhiad eHarriman Alaska Expedition Kemmañ
Oberenn heverkA Thousand-Mile Walk to the Gulf, My First Summer in the Sierra, Our National Parks Kemmañ
Luskadekologiezh Kemmañ
Ezel eusAmerican Association for the Advancement of Science, Sierra Club, American Academy of Arts and Letters Kemmañ
Prizioù resevetCalifornia Hall of Fame Kemmañ
Teuliad arzour eFrick Art Reference Library Kemmañ

John Muir (/mjʊər/ ; Dùn Bàrr, 21 a viz Ebrel 1838 – Los Angeles, 24 a viz Kerzu 1914) a oa un douarour, ul loenoniour, ul louzawour, un naturelour, ur skornour hag ur skrivagner stadunanat a orin skosat. Abred e stourmas evit gwareziñ endro naturel SUA, ma voe lesanvet John of the Mountains ("John ar Menezioù") ha Father of the National Parks ("Tas ar Parkoù Broadel")[1].

Dre al levrioù, an arnodskridoù hag al lizheroù ma teskrivas e droioù-kaer en natur, er Sierra Nevada dreist-holl, e harpas gwareziñ Yosemite Valley ha Sequoia National Park er Sierra Nevada e Kalifornia, an daou e 1890[2]. Diwar ar skouer-se e voe gwarezet meur a dachenn naturel c'houez er bed.

Buhez[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Ganet e oa bet John Muir e Dùn Bàrr, e Lodenn an Ear, d'an 21 a viz Ebrel 1838, trede bugel Ann Gilrye hag he fried Daniel Muir diwar eizh. Abred-tre e voe angoulet gant gweledvaoù e gorn-bro, pa dremene un darn vras eus e amzer o kantren koulz en arvor hag en argoad ; d'ar mare-se e voe dedennet-bras gant an natur ha levrioù an naturelour Alexander Wilson.

Er bloaz 1849, pa oa 11 vloaz, e tivroas John Muir gant e dud da SUA, ma stailhjont un atant e su Wisconsin. Un abeg relijiel a oa d'ar c'hemm bras-se : da veno Daniel Muir e oa re laosk Iliz Bro-Skos, setu ec'h eas da SUA da emezelañ el luskad Disciples of Christ hag a gase adsevel ar gristeniezh evel ma oa en deroù. Ker relijel e oa e dad m'en devoa lakaet John, kent mont da Amerika, da lenn ar Bibl bemdez, ken e oa deuet ar bugel a-benn da zibunañ dre eñvor an Testamant Nevez hag un darn vras eus an Testamant Kozh[3]. Koll feiz e dad a reas diwezhatoc'h.

Pa oa 22 vloaz, e 1860, ec'h emezelas John Muir e Skol-veur Wisconsin e Madison, evit studiañ ar gimiezh, an douarouriezh hag a louzawouriezh e-mesk diskiblezhioù all — nepred n'en deus studiet un diskiblezh pelloc'h eget e-pad daou vloaz.

  • ██ Tarroz Niagara

    • D'an 12 a viz Ebrel 1861 e tarzhas ar Brezel diabarzh ; evit tec'hel diouzh an enluadeg ec'h eas breur J. Muir da Ontario e Kanada ; di ec'h eas John ivez e 1864. Eno e tremenas an nevezamzer, an hañv hag an diskaramzer o furchal ar c'hoadegi hag ar geunioù, o tastum plant tro-dro da c'hlann reterel Lenn Huron hag a-hed tarroz Niagara.

    P'edo e yalc'h o vont war dreutaat hag ar goañv o tont ec'h eas davet e vreur evit labourat gantañ en un heskennerezh. Eno e kendalc'has da furchal ha da zastum, evel diagent.

    E miz Meurzh 1866 e tistroas da SUA. En Indianapolis e labouras da fardañ rodoù evit trenioù ; dizale e wellaas ar mekanikoù hag ar mont en-dro, ken e voe anvet da c'hourseller[4]. Bloaz war-lerc'h avat e voe skoet e lagad dehou gant ul livn[5] ; dall e voe e-pad c'hwec'h sizhunvezh. Adal neuze e tivizas en em c'houestlañ da studiañ an natur hag ar plant[6].

    Er bloaz-se end-eeun, e miz Gwengolo 1867, e stagas John Muir, 29 bloaz, da vont war droad a-hed 1 600 km eus Kentucky da Florida « dre an hent gouesañ, deliekañ ha dizarempredetañ a c'hellfe[n] kavout » (A Thousand-Mile Walk to the Gulf)[7]. Pan erruas e Cedar Key, e Florida, kent dibenn 1867 e kavas labour en un heskennerezh a-nevez ; tri devezh hepken e padas e chomadenn eno avat, pa voe skoet gant ur barrad malaria a badas tri miz ; darbet e voe dezhañ mervel, panave madelezh perc'henned al labouradeg, an tiegezh Hodgson, a reas dibaouez war e dro[8].

    D'un deiz e miz Genver 1868 e krapas J. Muir war doenn ti ar re Hodgson da sellet ouzh an heol o vont da guzh. Alese e welas ul lestr er porzh, a oa da vont da Guba hervez a voe lavaret dezhañ[9]. Lestrañ a eure ar Skosad neuze hag erruout e La Habana, ma kasas e amzer o studiañ plant ha kregin hag o weladenniñ liorzh kêr. Goude e chomadenn e Kuba ec'h eas da New York kent mont da Galifornia[10].

    Dek vloaz goude, en hañv 1878, e voe implijet John Muir gant an United States Coast and Geodetic Survey nevez-krouet[11] evel ambrouger hag arzour a-hed a 39vet ledredenn evit kartenniñ Nevada hag Utah[12],[13].

    Goude-se en em stalias e San Francisco hag e chomas e-pad sizhun e Yosemite Valley, peogwir en devoa lennet a-zivout al lec'h. Ker bamet e voe gant an draoñienn skornel-se ma tistroas di diwezhatoc'h da labourat evel bugul e-pad ur predad. Eno e krapas gant meur a venez, Cathedral Peak (3 327 m) ha Mount Dana (3 981 m) en o zouez, hag e kerzhas a-hed ar Bloody Trail ("Ar Riboul Gwadus") betek Mono Lake , ul lenn sodek sall.

    Savet en devoa ul lochig e Yosemite ha lezet ur wazh-dour da redek drezañ « evit kaout dour, sonerezh ha kompagnunezh »[14] ; an daou vloaz ma vevas eno[15] a zanevellas en e levr My First Summer in the Sierra (1911). Alies e tistroe di, ken e c'hounezas doujañs en draoñienn en abeg d'e c'houiziegezh a-zivout istor an natur, ha d'e ampartiz evel ambrouger ha konter[16]

    Alies e kase e amzer vak o studiañ an douarouriezh. Dizale e kavas e oa Yosemite Valley un draoñienn skornel, ar pezh a zislavare skiantourien e amzer, a embanne e oa bet ganet gant ur c'hren-douar ; da amatour e voe lakaet J. Muir ganto, war-bouez an hini pennañ anezho, Louis Agassiz (1807-1873)[17]. Kreñvaet e voe mennozh ar Skosad pa gavas e 1871, p'edo en e loch, ur skorneg vev dindan ar menez Merced Peak (3 576 m) er Sierra Nevada.

    John Muir gant e bried hag o div verc'h, 1888

    E 1878 e voe galvet ar Skosad gant e geneiled da zistreiñ d'ar gevredigezh, ar pezh a reas. E korn-bro Oakland e kejas ouzh Louisa Wanda "Louie" Strentzel, bet ganet e Texas e 1847, merc'h d'ur mezeg ha liorzhour en devoa frouezhegi war 11 km² e Martinez. D'ar 14 a viz Ebrel 1880 e timezas John, oadet a 42 vloaz, gant Louisa, 33 bloaz,[18]. A-hed an dekvloaziad da heul e labouras a-gevret gant e dadeg da verañ o frouezhegi. Div verc'h o devoe John ha Louisa : Wanda e 1881 ha Helen e 1886[18].

    E 1888 e krogas an naturelour da glañvaat. Distreiñ da weladenniñ menezioù evit klask gwellaat a eure, ha krapat gant Mount Rainier (4 392 m) e stad Washington, ar pezh a voe danvez ar pennad An Ascent of Mount Rainier en e levr Steep Trails[19].

    Er bloaz 1903 e voe broadet John Muir en SUA. Unnek vloaz goude, d'ar 24 a viz Kerzu 1914, e varvas diwar skeventfo e Los Angeles, oadet a 76 vloaz. Er vered Muir-Strentzel Hanna e Martinez emañ e vez[20]

    Oberoù[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

    Ouzhpenn da studiañ douaroniezh Yosemite ec'h ensellas John Muir struzh an takad. E 1873 ha 1874 e renablas annezva ar gwez-sekoia ramzel (Sequoiadendron giganteum). Gant an American Association for the Advancement of Science e voe embannet e studiadenn, On the Post-glacial History of Sequoia Gigantea e 1876[21].

    Peder gwec'h ec'h eas J. Muir da Alaska. E 1879 e voe ambrouget gant Amerindianed betek Glacier Bay (58°30′N – 137°00′K)[22], ma'z eus ur skorneg a zo anvet Muir Glacier bremañ. Mont a-hed ar stêr Stikine betek British Columbia a eure, ma renablas tremen 300 skorneg[23]. Distreiñ di a eure e 1880 hag e 1881

    Park Broadel Yosemite

    Tiriadoù glan e oa Yosemite hag ar Sierra Nevada da veno John Muir ; da saotradur e lakae an tropelladoù chatal a veze lakaet da beuriñ eno. E miz Mae 1889 e tiskouezas da rener ar gelaouenn The Century pegen drastet e oa an natur gant tropelladoù deñved bras e rann reterel Yosemite. A-du e voe ar c'helaouenner evit embann ur pennad a-zivout ar fed-se, ha dre e levezon bolitikel e teuas a-benn da lakaat kinnig e Kendalc'h ar Stadoù-Unanet ul lezenn evit ma ve lakaet Yosemite d'ur Park Broadel, diwar skouer Park broadel Yellowstone e Wyoming, a oa bet staliet e 1872. E 1890 e voe heuliet gant ar C'hendalc'h, goude daou bennad gant John Muir e The Century : The Treasures of the Yosemite ("Teñzorioù ar Yosemite") ha Features of the Proposed National Park ("Elfennoù ar Park Broadel kinniget"). Dipitet e voe an naturour avat pa voe lakaet Park Broadel Yosemite dindan lezenn Kalifornia e-lec'h hini ar C'hengevredad.

    Sierra Club

    E deroù ar bloaz 1892 e voe goulennet digant John Muir kemer perzh e krouidigezh ur c'hleub alpaerezh, ma vefe kadoriad. E miz Mae e voe savet ar Sierra Club ; betek e dremenvan e chomas J. Muir kadoriad ar c'hleub. Diouzhtu goude e emvod kentañ e savas ar Sierra Club a-enep bihanadur Park Broadel Yosemite dre an hanter, ha krog e voe da aozañ bodadegoù desavadurel ha skiantel. E 1895 e soñjas ar c'hleub e sevel mirlec'hioù broadel evit ar c'hoadegi, ar pezh a voe graet hag anvet National Forests. E 1906, a-drugarez da labour ar Sierra Club, e voe lakaet Park Broadel Yosemite dindan lezenn ar C'hengevredad ; ar C'hendalc'h a lakaas koulz ar bodad gwez-sekoia anvet Mariposa Grove ha Yosemite Valley e dalc'h Park Broadel Yosemite.

    Oberennoù[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

    • 1874 : Studies in the Sierra. San Francisco : The Sierra Club • En-linenn. Kavet : 26/10/2023.
    • 1877 : On the Post-Glacial History of Sequoia Gigantea, 1877 • En-linenn. Kavet : 26/10/2023.
    • 1888 : Picturesque California: The Rocky Mountains and the Pacific Slope; California, Oregon, Nevada, Washington, Alaska, Montana, Idaho, Arizona, Colorado, Utah, Wyoming, Etc. New York & San Francisco : J. Dewing Publishing Company
    • 1894 : The Mountains of California. New York : The Century Co. • (ISBN 978-1-9866-5557-6)
    • 1901 : Our National Parks. Boston & New York : Houghton Mifflin Company • En-linenn. Kavet : 26/10/2023.
    • 1911 : My First Summer in the Sierra. Boston & New York : Houghton Mifflin Company • En-linenn. Kavet : 26/10/2023.
    • 1912 : Edward Henry Harriman. New York : Doubleday, Page & Company • En-linenn. Kavet : 26/10/2023.
    • 1912 : The Yosemite. New York : The Century Co. • (ISBN 978-1-68422-178-3)
    • 1913 : The Story of my Boyhoof and Youth. Boston & New York : Houghton Mifflin Company • En-linenn. Kavet : 26/10/2023.
    • 1915 (dalif) : Letters to a Friend – Written to Mrs. Ezra S. Carr, 1866-1879. Boston & New York : Houghton Mifflin Company • En-linenn. Kavet : 26/10/2023.
    • 1915 (dalif) : Travels in Alaska. Boston & New York : Houghton Mifflin Company (ISBN 978-1-61104-565-9)
    • 1916 (dalif) : A Thousand-Mile Walk to the Gulf. Boston & New York : Houghton Mifflin Company, 1916 • Wikisource. Kavet : 26/10/2023.
    • 1917 (dalif) : The Cruise of the Corwin. Boston & New York : Houghton Mifflin Company, 1917 • En-linennSteep Trails. Kavet : 26/10/2023.
    • 1918 (dalif) : Steep Trails. Boston & New York : Houghton Mifflin Company, 1918 • En-linenn. Kavet : 26/10/2023.


    Enorioù[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

    Timbr, 1964
    Pezh-moneiz 25 cents, 2005

    Bep bloaz d'an 21 a viz Ebrel e vez lidet John Muir Day e Kalifornia abaoe 1989.

    Meur a lec'h zo bet anvet en enor da John Muir.

    Banniel Bro-Skos Bro-Skos[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

    • John Muir Campus, Dùn Bàrr, ma voe skoliataet.
    • John Muir House, sez Kuzul Lodainn an Ear e Baile Adainn.
    • John Muir Country Park, Lodainn an Ear.
    • John Muir Way etre Trossach National Park ha Dùn Bàrr[24]

    Banniel ar Stadoù-Unanet Stadoù-Unanet[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

    Alaska
    • Mount Muir (2 318 m).
    • Muir Glacier, ur skorneg.
    • Muir Inlet, ur skorneg all.
    Connecticut
    • John Muir Trail.
    Kalifornia
    • John Muir College, skol-veur e San Diego.
    • John Muir Health, un ospital e Walnut Creek.
    • John Muir High School, ul likez e Pasadena.
    • John Muir Highway, un troc'had en hent-tizh stadel 132 etre Coulterville ha Smith Station e Park Broadel Yosemite.
    • John Muir National Historic Site e Martinez.
    • John Muir Trail.
    • John Muir Wilderness, e kreiz ha su ar Sierra Nevada.
    • Mount Muir (4 273 m), er Sierra Nevada.
    • Muir Pass, un ode er Sierra Nevada.
    • Muir's Peak, anv all ar menez-tan Black Butte (1 931 m).
    • Muir Woods National Monument, en norzh da San Francisco.
    Kentucky
    • Muir Valley, un draoñienn brevez viret.
    Tennessee
    • John Muir Trail
    Washington
    • Camp Muir e Mount Rainier National Park.

    Egor[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

    Levrlennadur[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

    • (en) Flinders, Tim. John Muir – Spiritual Writings. Maryknoll, New York : Orbis Books, 2013 (ISBN 978-1-62698-035-8)
    • (en) Fox, Stephen. The American Conservation Movement – John Muir And His Legacy. Madison : University of Wisconsin Press, 1986 (ISBN 978-0-299-10634-8)
    • (en) Gifford, Terry. John Muir – His Life and Letters and Other Writings. Seattle : Mountaineers Books, 1996 (ISBN 978-0-89886-463-2)
    • (fr) Jenni, Alexis. J'aurais pu devenir millionnaire, j'ai choisi d'être vagabond. Paris : Éditions Paulsen, 2020 (ISBN 978-2-37502-089-0)
    • (en) Kiely Miller, Barbara. John Muir. New York : Gareth Stevens Publishing, 2007 (ISBN 978-0-8368-8318-3)
    • (en) Miller, Rod. John Muir – Magnificent Tramp. New York : Forge Books, 2005 (ISBN 978-0-7653-1071-2)
    • (en) Teale, Edwin Way (1954). The Wilderness of John Muir – A selection of his collected work. Boston :& New Hork : Mariner Books, 2001 (ISBN 978-0-618-12751-1)
    • (en) Turner, Frederick. John Muir – Rediscovering America. Boston : Da Capo Press, 2000 (ISBN 978-0-7382-0375-1)
    • (en) Wilkins, Thurman. John Muir – Apostle of Nature. Norman : University of Oklahoma Press, 1996 (ISBN 978-0-8061-2797-2)
    • (en) Wolfe, Linnie Marsh. Son of the Wilderness – The Life of John Muir. Madison : University of Wisconsin Press, 2003 (ISBN 978-0-299-18634-0)

    Liammoù diavaez[kemmañ | kemmañ ar vammenn]


    Commons
    Commons
    Muioc'h a restroù diwar-benn

    a vo kavet e Wikimedia Commons.

    Notennoù[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

    1. ↑ Kiely Miller, op. cit., p. 10.
    2. ↑ (en) Documentary Chronology of Selected Events in the Development of the American Conservation Movement, 1847-1920. Kavet : 26/10/2023.
    3. ↑ Fox, op. cit., p. 30.
    4. ↑ Fox, op. cit., p. 48.
    5. ↑ (en) Nobel, Justin (2016). The Miseducation of John Muir. In : Atlas Obscura. Kavet : 26/10/2023.
    6. ↑ Wolfe, op. cit., p. 97.
    7. ↑ [...] by the wildest, leafiest, and least trodden way I could find – Muir 1916, pennad 1, p. 2.
    8. ↑ [...] and to the skill and care of Mr. and Mrs. Hodgson I doubtless owe my life – Muir 1916, pennad 6, p. 129.
    9. ↑ Turner, op. cit., pp. 150, 154.
    10. ↑ Miller, op. cit., pp. 40-41.
    11. ↑ An United States Coast Survey e oa a-raok 1878, na rae nemet war-dro aodoù SUA.
    12. ↑ (en) History of Coast Survey. Kavet : 26/10/2023.
    13. ↑ Badè, op. cit., pennad XIII.. Kavet : 26/10/2023.
    14. ↑ Muir 1901, p. 206.
    15. ↑ Teale, op. cit., p. 143.
    16. ↑ (en) Tallmadge, John. Meeting the Tree of Life. Salt Lake City : University of Utah Press, 1997, pennad 2 : California – The John Muir Trail, p. 53. (ISBN 978-0-87480-531-4)
    17. ↑ Gifford, op. cit., p. 322.
    18. ↑ 18,0 ha18,1 (en) Louie Strentzel Muir. Kavet : 26/10/2023.
    19. ↑ (en) En-linenn. Kavet : 26/10/2023.
    20. ↑ (en) (fr) Find A Grave. Kavet : 26/10/2023.
    21. ↑ Muir 1877.
    22. ↑ (en) Travels in Alaska. Kavet : 26/10/2023.
    23. ↑ (en) Davis, Wade. Deep North – British Columbia's Stikine River Valley. In : National Geographic, Meurzh 2004. Kavet : 26/10/2023.
    24. ↑ (en) About the John Muir Way. Kavet : 26/10/2023.
    25. ↑ (en) NASA. Kavet : 26/10/2023.
    Adtapet diwar « https://br.wikipedia.org/w/index.php?title=John_Muir&oldid=2073436 »