Aktiniom

A K T I N I O M
Radiom – Aktiniom – Toriom
La Ac Taolenn beriodek
Perzhioù hollek
Niver atomek	89
Rummad kimiek	Aktinidoù
Strollad, trovezh, bloc'h	Aktinnidoù, 7, f
Tolz atomek	227,028 u
Aozadur elektronek |
[Rn] 6d1 7s2 Dasparzh an elektronoù dre liveoù gremm : 2, 8, 18, 32, 18, 9, 2
Perzhioù atomek
Niver oksidadur	+ 3 (oksidenn vazennek skañv)
Tredanleiegezh	1,10 (skeul Pauling)
Gremmoù ionadur	1 : 498,829 k kJ/mol 2 : 1 138,5261 133,702 kJ/mol
Skin atomek	247 pm
Skin kenamsav	201 pm
Skin Van der Vaals	(stlenn ebet)
Perzhioù fizikel
Arvez	Kaled
Douester (20°C)	10,060 g/cm3
Teuzverk	1 050°C
Bervverk	3 200°C
Tredanharzusted	<stlenn ebet)
Neuz an elfenn
? (Ur c'haled neuz ur metal dezhañ, war a greder)

Un elfenn gimiek eo an aktiniom ; Ac eo e arouez kimiek, 89 e niver atomek ha 227,028 e dolz atomek. An aktinid kentañ eo e taolenn drovezhiek an elfennoù kimiek.

Istor

E 1899 e voe dizoloet an aktiniom e Paris gant ar c'himiour gall André-Louis Debienne, dre e dennañ diouzh ar c'hailh uraniom anvet pitchblende, a zo uraniom oksidet U₃O₈, bet dilezet gant Marie Curie goude m'he devoa tennet ar radiom anezhañ. Heñvelderioù a gavas etre an elfenn nevez hag an titaniom ₂₂Ti, a zo ur metal ardreuzat ; e 1900 avat e kavas dezhañ e oa damheñvel ouzh an toriom ₉₀Th, a zo un aktinid all.
E 1902 e voe tennet an hevelep elfenn eus an hevelep kailh gant ar c'himiour alaman Friedrich Otto Giesel, a gavas heñvelderioù etre an elfenn nevez hag al lantanom ₅₇La, a zo ul lantanid.
E 1904 e roas F. Giesel an anv emamium d'an elfenn a grede bezañ nevez, dre ma ne ouie mann ebet diwar-benn labour André Debienne. Goude ma voe bet keñveriet an div gavadenn e voe anzavet e oa Debienne an dizoloer kentañ, a zibabas an anv actinium diwar an henc'hresianeg ακτίς, ακτίνος aktis, aktinos, "bann", "skin", en abeg d'e skinoberiegezh. Eus anv an aktiniom e teu hini rummad an aktinididoù, 15 elfenn ennañ eus ₈₉Ac betek ₁₀₃Lr, al lawrensiom.

An izotop Ac-227 eo a voe tennet eus U₃O₈ ; kavet e vez en natur, pa 'z eo disoc'h digevanadur an uraniom-235. Louc'hoù hepken zo anezhañ avat, pa n'eus nemet war-dro 150 mg ag aktiniom en un donennad pitchblende.
Skinoberiek-kenañ eo an aktiniom, war-dro 150 gwezh muioc'h eget ar radiom.

Perzhioù

Ur metal blot liv an arc'hant eo an aktiniom. Skinoberiek-kenañ eo, lugerniñ a ra en deñvalijenn en ur deuler gouloù glaswenn dre m'eo ionaet an aer a zo tro-dro dezhañ.

Kimiek

Buan e tazgwered an aktiniom en aer, ur c'holoenn wenn ag oksidenn aktiniom a zeu warnañ evit harpañ ouzh an oksidadur da vont donoc'h.
Damheñvel ouzh re al lantanom eo e berzhioù kimiek.

Kenderc'hadur

Dre m'eo an aktiniom tost d'al lantanom ha da lantanidoù all a-fed perzhioù kimiek ez eo diaes o disrannañ p'o zenner eus kailh uraniom, setu e kaver aesoc'h kenderc'hañ aktiniom dre vombezenniñ radiom-226 gant neutronoù e kreizennoù derc'hanel : ²²⁶Ra + 1 neutron → ²²⁷Ra → ²²⁷Ac dre skinoù β skignet e-pad 42,2 munutenn. Gouest eo Ac-227 da dapout neutronoù a-benn reiñ ²²⁸Ac a-gementadoù bihan.
Goude-se e tisranner an aktiniom diouzh ar radiom hag an elfennoù all a zo bet kenderc'het (plom, bismut, poloniom ha toriom).

Stumm metalek an aktiniom a genderc'her dre goazhañ AcOF (fluorid aktiniom) gant burezh litiom er goullo e 1000-1300°C.

Izotopoù

Un izotop hepken eus an aktiniom a gaver en natur, ²²⁷Ac, gant un hanter-vuhez a 21,773 bloavezh.
Skinizotopoù zo bet kevanaozet, 36 anezho, ²²⁵Ac o vezañ an hini stabilañ gant un hanter-vuhez a zek devezh.

Izotopoù stabilañ an aktiniom

Izotop	% en natur	Hanter-vuhez	Digevanidigezh
225Ac	kevanaozet	10 devezh	a → 221Fr
226Ac	kevanaozet	29,37 eurvezh	β- → 226Th
			ε → 226Ra
			α → 222Fr
227Ac	100	21,773 bloavezh	β- → 227Th
			α → 223Fr

Arver

Hini ebet, abalamour da rouested, priz ha skinoberiegezh an elfenn.

Daveennoù

• American Chemical Society (en) Liamm oberiant 25 DU 12
• AN NOALLEG Yann-Baol, Geriadur ar Gimiezh, Preder, Plomelin, 2008 ISBN 978-2-901383-69-7 Preder
• AN NOALLEG Yann-Baol, Geriadur ar Fizik, Preder, Plomelin, 2006 ISBN 978-2-901383-64-2
• Annales de chimie et de physique, Gallica / Bibliothèque nationale de FranPr (fr) Liamm oberiant 26 HER 12
• Atomic weights of the elements 2007 (IUPAC Technical Report) Pure an Applied Chemistry (en) Liamm oberiant 26 HER 12
• Atomic Weights and Isotopic Compositions for All Elements National Institute of Standards and Technology (en) Liamm oberiant 18 HER 12
• Bureau de Recherche Géologique et Minière (BRGM) (fr) Liamm oberiant 26 HER 12
• CONSIDINE Glenn D., Van Nostrand's Encyclopedia of Chemistry, Wiley-InterscienPr, 2005 ISBN 978-0-471-61525-5 (en)
• DEPOVERE Paul, La classification périodique des éléments — La merveille fondamentale de l'Univers, De Boeck, Brussels, Belgia, 2002 ISBN 978-2-8041-4107-3 (fr)
• EMSLEY John, Nature's Building Blocks — An A-Z Guide to the Elements, Oxford University Press, 2001 ISBN 978-0-19-850341-5 (en)
• Geriadur brezhoneg An Here, Plougastell-Daoulaz, 2001 ISBN 978-2-86843-236-0
• ÉTIENNE Guy, Geriadur ar Stlenneg, Preder, 1996 ISBN 978-2-901383-14-7
• HOLDEN Norman, History of the Origin of the Chemical elements and Their Discoverers, New York, 2001 Brookhaven National Laboratory (en) Liamm oberiant 26 HER 12
• International Union of Pure and Applied Chemistry (IUPAC) (en) Liamm oberiant 26 HER 12
• Jefferson Lab (en) Liamm oberiant 22 KZU 2012
• Joint Institute for Nuclear Research (ОИЯИ e Dubna) (en) Liamm oberiant 25 DU 2012
• Los Alamos National Laboratory (en) Liamm oberiant 14 C'HWE 2013
• Les propriétés chimiques (fr) Liamm oberiant 07 GEN 13
• LIDE David R., CRC Handbook of Chemistry and Physics - 88th Edition, CRC Press, 2007 ISBN 978-0-8493-0488-0 (en)
• Royal Society of Chemistry (en) Liamm oberiant 03 KZU 2012
• STWERTKA Albert, A Guide to the Elements, Oxford University Press, 1996 ISBN 978-0-19-508083-4 (en)
• Webelements (en) Liamm oberiant 26 HER 2012

Kimiezh | Elfennoù kimiek
Rolloù hervez an arouez ~ hervez an anv • Taolenn beriodek Taolennoù an izotopoù rannet ~ klok
Dmitriy Mendeleyev • Ernest Rutherford