Hesonerezh vogalennek

Er yezhoniezh e vez implijet an termen hesonerezh vogalennek (saoz.: vowel harmony) war tachenn ar fonologiezh hag ar fonetik evit komz eus un doare heñveladur a-bell ma vez levezonet gantañ vogalennoù hervez patromoù resis en ur yezh bennak e degouezhioù yezhadurel resis.

Da lâret eo e berr gomzoù e rank an holl vogalennoù e diabarzh un hevelep ger dont eus an hevelep rummad vogalennoù ha rankout a ra klotaat vogalennoù ar c'hengerioù gant ar rummad vogalennoù implijet er c'helf pe er wrizienn.

Kavet e vez hesonerezh vogalennek e meur a yezh dre ar bed, da skouer : ar yezhoù altaek (d.s. ar japaneg hag ar c'horeaneg), meur a yezh turkek (d.s. an turkeg), ar yezhoù mongolek (d.s. ar mongoleg), ar yezhoù finnek-ougrek( d.s. ar finneg hag an hungareg) hag ivez ar yezhoù akanek, yezhoù bantouek 'zo, (d.s. al lingaleg), rannyezhoù katalanek, yezhoù salichek, yezhoù kousek, yezhoù maidouek, yezhoù manchouek, yezhoù nilotek, an sumereg, an takelmeg, an telougoueg, ar yezhoù outiek.

E meur a yezh, evel ar yezhoù altaek e talvez an hesonerezh vogalennek da elfenn yezhadurel, keit ha ma c'hell talvezout da berzh distagañ hiniennel pe rannyezhel e yezhoù all zo evel ar brezhoneg.

E rannyezhoù brezhonek 'zo, da skouer al leoneg, e kaver un doare hesonerezh vogalennek ma kemm vogalennoù gwrizienn pe kelf verboù zo evit klotaat gant vogalennoù tematek an dibennoù, da skouer:

"lavarit" > "livirit"

"karez" > "kerez

"gallit" > "gellit"

Peurliesañ avat e kemm ar vogalennoù e c'hengerioù evit dont da vezañ heñvel ouzh ar vogalennoù en nominativ (d.l.e. ar stumm-meneg), da skouer e hungareg:

Nominativ	Dativ	Ster
város	város-nak	"kêr"
öröm	öröm-nek	"levenez"

Amañ e implijer dibennoù disheñvel hervez ma kaver en nominativ ur vogalenn a-raok (dibenn: -nek, dre m'eo araokoc'h "e" evit "a") pe ur vogalenn a-dreñv (dibenn: -nak, dre m'eo a-drekoc'h "a" evit "e").

Dre ma tenn an hensonerezh da berzh ar c'hengerioù e c'hell an hesonerezh bezañ a-gleiz da zehoù, dre vras er yezhoù implijet gante lostgerioù dreist-holl pe nemetken, pe a-zehoù da gleiz, dre vras er yezhoù implijet gante rakgerioù dreist-holl pe nemetken. Er yezhoù implijet gante koulz rakgerioù ha lostgerioù e kaver ivez hensonerezh a-gleiz da zehoù hag a-zehoù da gleiz.

Mont-en-dro an hesonerezh vogalennek

Kemmañ ra mont-en-dro resis an hesonerezh vogalennek a yezh da yezh. E-touez ar perzhioù pennañ a c'hell bezañ levezonet ganti emañ ar re-mañ:

Serrder: pa ranker dibab etre ur vogalenn serr hag ur vogalenn digor;

Araokder: pa ranker dibab etre ur vogalenn a-raok hag ur vogalenn a-dreñv;

Rontder: pa ranker dibab etre ur vogalenn ront hag ur vogalenn nann-ront;

Lec'h gwrizienn an teod: pa ranker dibab etre ur sonenn distaget gant gwrizienn an teod lakaet a-raok pe a-dreñv;

Friadur: pa ranker dibab etre ur vogalenn genoù hag ur vogalenn fri o klotaat gant ur sonenn dre fri/nann-dre fri all, peurliesañ ur gensonenn.

E yezhoù zo e vez rummataet an holl vogalennoù hervez reolennoù an hensonerezh vogalennek, da skouer pa gaver ur vogalenn eus ar rummad X (lakaomp an holl vogalennoù a-raok: [i, y, e, ø, ɛ, œ, æ, a, ɶ]) e ranker implijout dibennoù enne vogalennoù eus an hevelep rummad pe un isrummad strishoc'h e diabarzh ar rummad-se (da skouer [i] pe [e] nemetken).

Bez e c'hell talvezout meur a berzh war un-dro pa ranker dibab etre vogalenn resis un dibenn evit klotaat gant vogalenn bennañ ar wrizienn hervez reolennoù resis pep yezh, da skouer allies a-walc'h e ranker derc'hel kont eus ar fed m'emañ ar vogalenn bennañ er wrizienn a-raok/a-dreñv hag ivez ront/nann-ront.

E meur a yezh gante hesonerezh vogalennek e kaver ivez vogalennoù neptu, da lâret eo vogalennoù, peurliesañ vogalennoù kreiz, hag a c'hell bezañ implijet gante kengerioù hep derc'hel kont eus reolennoù boas an hesonerezh vogalennek.

Pa vez degemeret gant ur yezh ganti hesonerezh vogalennek gerioù eus yezhoù all hep hesonerezh vogalennek ne rankont ket plegañ dre ret atav da reolennoù boas hesonerezh vogalennek ar yezh ma vezont degemeret enni.

Skouerioù

An hensonerezh vogalennek e finneg

Setu ur skouer tennet diwar ar finneg evit diskwel dre ar munud penaos ec'h a en-dro an hensonerezh vogalennek en ur yezh resis:

E finneg ez eus tri rummad vogalennoù : vogalennoù a-raok, vogalennoù neptu ha vogalennoù a-dreñv:

Vogalennoù-raok	ä	ö	y
Vogalennoù neptu	e	i
Vogalennoù a-dreñv	a	o	u

En darn vrasañ eus an dibennoù yezhadurel staget ouzh ar gwriziennoù emañ ur arc'hfonem vogalennek ma vez kavet A ha/pe U ha/pe O diouzh un tu pe Ä ha/pe Y ha/pe Ö diouzh an tu all e diabarzh ur ger, da lâret eo e kaver vogalennoù eus an hevelep ruummad atav e diabarzh pep ger diazez. Pa stager kengerioù ouzh ur wrizienn e tibaber pe vogalenn resis implijout hervez rummad ar vogalennoù implijet e diabarzh ar wrizienn-se, da skouer

kaura kregiñ a ra gant ur vogalenn a-dreñv → kauralla
kuori kregiñ a ra gant ur vogalenn a-dreñv → kuorella
sieni kregiñ a ra hep ur vogalenn a-dreñv → sienellä (kentoc'h evit *sienella)
käyrä kregiñ a ra hep ur vogalenn a-dreñv → käyrällä
tuote kregiñ a ra hep vogalennoù a-dreñv → tuotteeseensa
kerä kregiñ a ra hep ur vogalenn neptu → kerällä
kera kregiñ a ra hep ur vogalenn neptu gant ur vogalenn a-dreñv war-lerc'h → keralla

An hensonerezh vogalennek e turkeg

E turkeg e tenn kont reolennoù an hesonerezh vogalennoù eus araokder ar vogalennoù hag ivez eus rontder ar vogalennoù war un dro.

	A-raok		A-dreñv
	Nann-ront	Ront	Nann-ront	Ront
Serr	i	ü	ı	u
Digor	e	ö	a	o

Daou rummad vogalennoù pennañ ez eus e turkeg: vogalennoù a-raok ha vogalennoù a-dreñv ha n'haller ket implijout en un hevelep ger vogalennoù eus rummadoù disheñvel, da skouer:

Türkiye'de ("e Turkia")

kapıda ("ouzh (="e") an nor").

Ouzhpenn eo techet da vezañ rontaet "i" hag "ı" > "ü" hag "u" hervez ma vez ront pe get ar vogalenn bennañ, da skouer:

Türkiye'dir ("Turkia eo")

kapıdır ("an nor eo")

gündür ("deiz eo")

paltodur ("ar chupenn eo")

Gwelit ivez:

Porched ar yezhoù hag ar skriturioù

Adkavit pennadoù Wikipedia a denn d'ar yezhoù.