Mutoskop

Ur mutoskop
Skritell evit ar werzherion (1899)

Unan eus ar mekanikoù kentañ bet ijinet a-benn diskouez skeudennoù fiñvus e oa ar mutoskop, a voe breouet d'an 21 a viz Du 1894 gant an Amerikan Herman Casler (1867-1939).
Dreistpad al luc'hsae eo pennaenn ar mutoskop : lakaet e vez un heuliad skeudennoù da zibunañ buan evit reiñ kammzerc'h ar fiñv.
Ne veze ket bannet ar skeudennoù blivet war ur skramm avat : ret e oa d'un den hepken sellet outo dre lagadelloù, ha ne c'halle o gwelet nemet goude bout lakaet ur pezh-moneiz er mekanik. Kenwerzhel dreist-holl e oa ar pal neuze.

Eus ar ger latin mutare "kemmañ", hag ar ger henc'hresianek skopein "arselliñ" e teu an anv Mutoscope bet dibabet gant H. Casler ; kement hag "arselliñ kemmoù" e talvezfe.

Arc'hwelerezh

Diabarzh ur mutoskop (1896)

Deveret diouzh ar folioskop bet breouet e 1868 e Bro-Saoz eo ar mutoskop. Luc'hskeudennoù a veze diskouezet avat, pa oa tresadennoù en ijinadenn John Barnes Linnett.

Un heuliad luc'hskeudennoù gwenn-ha-du moullet war garton tev ha gweñv, un 850 bennak anezho peurliesañ, a oa staget ouzh ur granenn lakaet war he gant e korf ar mekanik. War-dro 7 x 4,75 cm e oa ment pep kartenn, ha 25 cm treuzkiz ar granenn gwisket a gartennoù.
Ur veniad luc'hskeudennoù hepken a oa e pep mutoskop, an dodenn anezhi o vout diskouezet war ur skritell bet lakaet a-us ar mekanik. War-dro ur vunutenn e pade pep abadenn.

Ret e oa silañ ur pezh-moneiz er mekanik evit e lakaat da vont en-dro : dre dredan e veze luc'het ar skeudennoù, a weled dre lagadelloù, ha gant un dornikell e lakaed al luc'hskeudennoù da zibunañ.
Tu a oa d'an arvalion da c'hoari gant tizh an dibun, gant nebeut a frankiz avat ; ne c'hallent ket astenn ar badelezh dre baouez a dreiñ rak gant fiñv an dornikell o vont war-raok hepken e veze stouet ar c'hartennoù gweñv betek ar c'hogn dereat : pa chome difiñv ar granell ez ae ar skeudennoù diwar wel, ur winterell a lazhe ar gouloù, hag er mekanikoù diwezhañ e kouezhe ur stign dirak al lagadelloù. Tu a oa da dreiñ an dornikell en tu kontrol, hogen ne lakae ket ar skeudennoù da zibunañ a-c'hin.

Ur mutoskop
Herne Bay Museum & Gallery

Kenderc'hadur

E miz Kerzu 1895 e voe diazezet ar gompagnunezh American Mutoscope and Biograph Company gant Herman Casler, an ijinadennerion William Kennedy Dickson ha Henry Marvin, kevret gant an nevidour Elias Koopman. Betek 1909 e voe fardet ha gwerzhet mutoskopoù.
Er bloavezhioù 1920 e voe roet aotre d'ar gompagnunezh International Mutoscope Reel Company da kenderc'hañ benioù ha mekanikoù, ar pezh a reas eus 1926 betek 1949.

Remzad

Diouzhtu e voe graet berzh gant ar mutoskop e salioù-c'hoari ar Stadoù-Unanet. Breouioù all evit ar Mutoscope a voe enrollet e Pariz hag e Londrez e 1895, hag e 1897 en hevelep lec'hioù evit kentelioù gwellaet eus ar mekanik.

Meur a vekanik gant meur ag abadenn – ha meur a briz goulennet digant an arvalion – a veze staliet er salioù. E-kichen an abadennoù boaziet e voe kinniget buan beniadoù erotek, ar skalfad anezho oc'h en em astenn eus merc'hed atizus (d'ar mare-se) betek pornografiezh kerreizh (d'ar mare-se adarre). Alies avat e oa titloù an abadennoù atizusoc'h a-galz eget ar pezh a veze diskouezet e gwirionez.

Berzh a reas ar mutoskopoù e Breizh-Veur ivez, ker pell en XX^vet kantved ha 1971 : da 15 a viz C'hwevrer ar bloaz-se e voe troet reizhiad ar moneiz da zekrannel er Rouantelezh-Unanet hag en Iwerzhon. Abalamour ma oa re goustus kemmañ gwikefreoù-paeañ ar mutoskopoù e voe distrujet kalz anezho ; lod a voe kaset da Zanmark, ma oa bet lezennekaet ar skeudennoù pornografek d'an 12 a viz Kerzu 1969.

Liammoù diavaez

• Ur mutoskop war YouTube, hag unan all war YouTube adarre.
• American Mutoskop and Biograph Company el Library of Congress (en)
• The History of the Discovery of Cinematography (en)
• Victorian Cinema (en)

Pennadoù kar

• Tomatrop (1824)
• Zoetrop (1834)
• Fenakistoskop (1841)
• Folioskop (1868)
• Praksinoskop (1877)
• Zoopraksiskop (1879)
• Elektrotakiskop (1887)