Fungi
| |||
|---|---|---|---|
 • Bukit war pep skeudenn | |||
| Rummatadur klasel | |||
| Damani | Eukaryota | ||
| Isdamani | Opisthokonta • Holomycota • Opisthosporidia | ||
| Riezad | Fungi Linnaeus (1753), Bartl. (1830), R. T. Moore (1980) | ||
| Heñvelsterioù | • Mycota Alexop., 1962 | ||
D'ar vevoniezh.svg){kind=small}   e tenn ar pennad-mañ. | |||
Foue[1] ar ra ar vevoniourien eus ar boudoù a ya d'ober ar riezad Fungi en damani anvet Eukaryota[2].
Ledan-meurbet eo ar riezad-se, pa gaver enni ar goell, al louedoù, ar mildiou, ar mergl, ar c'horbon, ar penndu hag ar c'hebell-touseg a zebromp. Foue unkelligek zo, lod all zo bras-kenañ. Meur a zoare kelc'hiad bevañ zo dezho, meur a stumm ha meur a endro. Hervez ar skiantourien ez eus etre 2,2 ha 3,8 milmilion a spesadoù er riezad[3]. Nevez zo ez eo bet adsavet rummadur filogenetek riezad ar foue, a zo rannet bremañ en 1 isriezad, 7 skourrad ha 10 iskourrad ; war-dro 120 000 spesad zo bet deskrivet betek-henn.
Disrann diouzh hini al loened ha hini ar plant eo riezad ar foue, abalamour d'ar c'hitin (un doare glukoz) a zo e speurennoù o kelligoù evel en ezrelegenn an amprevaned hag ar c'hresteneged.
Evel al loened e kavont o boued dre lonkañ molekulennoù a zileizhont dre enzimoù a strewont tro-dro dezho, ha neket dre luc'hgenaoz evel ar plant. Evel ar plant avat, ne fiñvont ket. Kas a reont spor dre avel pe zour evit gouennañ. Ar foue eo a zispeur an darn vrasañ eus an organegoù marv en natur.
Abalamour da gement-se ha da berzhioù all ez eo bet renket ar foue en ur strollad boudoù anvet Eumycota (foue gwir) hag o deus un hendad boutin dezho ; gwechall e veze renket ar foue gant ar plant, hogen abaoe diorroadur ar genetik e ouzer ez int tostoc'h d'al loened.
Er bed a-bezh e kaver foue, met kuzh eo an darn vuiañ anezho dre ma'z int bihan ha ma vevont kuzhet en douar pe en organegoù marv. Kalz anezho zo kedvevat, da lavarout eo e kenvevont gant plant, loened pe foue all ; lod zo arvevat ouzh boudoù all. Ar pezh a welomp anezho eo o frouezh, a anvomp kebell-touseg, bonedegoù (Boletus sp.), morukl (Morchella sp.), puferigoù (Lycoperdon sp.), hag all.
Diwar foue e farder kement boued a lakaer da c'hoiñ : bara, bier, gwin ha lipig soja, da skouer. Diwarno ivez e vez kenderc'het bevastalerioù, dilastezerioù ha skurierioù.
Lod foue zo ker pistrius ma c'hallont lazhañ un den, lod all a lakaer da zrammoù abalamour d'o ferzhioù bredwezher, lod all c'hoazh a c'hall diskar traezoù ha savadurioù.
Doareoù pennañ
[kemmañ | kemmañ ar vammenn] Omphalotus nidiformis war an deiz |
 Omphalotus nidiformis diouzh noz |
A-raok ma vefe gouest mab-den da zielfennañ an TDN e veze renket ar foue gant ar plant, evit meur a abeg : chom a reont el lec'h ma vevont, en douar e kreskont peurliesañ, hag e frouezhont.
Hiziv e ouzer e tiforc'has ar foue diouzh ar plant hag al loened en Neoproterozoeg, da lavarout eo war-dro ur milmilion a vloavezhioù zo. Lod eus o doareoù zo kar da re organegi all ha lod all zo dibar dezho, ar pezh o disrann diouzh ar riezadoù all.
Setu amañ un nebeud eus ar perzhioù-se.
- Doareoù boutin
- Gant eukarioted all : speurennek eo o c'helligoù ; kromozomoù o deus ; TDN o deus.
- Gant al loened : n'o deus kloroplast ebet ; heterotrofek int.
- Gant ar plant: speurennek eo o c'helligoù ; vakuolennoù o deus ; gouennañ a reont koulz en un doare revel hag anrevel ; spor a genderc'hont ; haploidel eo o nukleusoù.
- Gant lod bakteri : bevenaoz, e lod foue (em em voueta a reont dre dreuzfurmiñ organegoù all).
- Gant lod plant ha loened : bevdreluc'hañ (tremen 70 spesad foue a daol gouloù en deñvalijenn).
- Doareoù dibar
- Lod spesadoù a gresk e stumm goell hag a ouenn dre vroñsañ pe emrannañ ; lod all zo unkellgig met a c'hall kemer ur framm neudennek mar kemm o endro.
- Glukan ha kitin a ya d'ober speurennoù keligoù ar foue, pa n'eus nemet glukan er plant ha kitin e lod loened ; n'eus kelluloz ebet er foue.
- Ne c'hall ket ar foue treuzkas dour ha bouedennoù betek pell ; lod anezho neuze a gas un doare gwizioù evit bastañ d'o ezhommoù.
Annezva
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]Er bed a-bezh ez eus foue, betek en dezerzhioù, strad ar morioù, al lec'hioù sall-meurbet hag ar re a zo skinataet. Lod o deus dreistbevet er skinoù uslimestra hag er skinoù kosmek[4].
War an douar e vev ar pep muiañ eus ar foue, hogen lod a vev en douar hag en dour, pe en dour hepken.
Skeudennaoueg
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]Setu amañ un nebeudig spesadoù foue, renket dre c'henadoù.
- Bukit war ur skeudenn dawelout he alc'hwez.
-
Agaricaceae
Lycoperdon perlatum -
Amanitaceae
Amanita muscaria
amanit lazh-kelien -
Bankeraceae
Hydnellum ferrugineum -
Boletaceae
Boletus calopus -
Cantharellaceae
Cantharellus cibarius -
Clavariaceae
Clavulinopsis corallinorosacea -
Cortinariaceae
Cortinarius archeri -
Geoglossaceae
Geoglossum umbratile' -
Helotiaceae
Bisporella citrina -
Hydnangiaceae
Laccaria laccata -
Leotiaceae
Leotia viscosa -
Morchellaceae
Morchella esculenta -
Mycenaceae
Mycena interrupta -
Physalacriaceae
Rhodotus palmatus -
Polyporaceae
Trametes versicolor -
Pterulaceae
Pterula subulata -
Pyronemataceae
Aleuria aurantia -
Suillaceae
Suillus grevillei
Notennoù
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]- ↑ Anv-stroll ; foueenn eo an unanderenn.
- ↑ Ar foueoniezh eo ar skourr eus ar vevoniezh hag a bed gant ar foue.
- ↑ (en) Joseph Heitman & all : The Fungal Kingdom, ASM Press, 2017 (ISBN 978-1-55581-957-6)
- ↑ (en) National Center for Biotechnology in Information