Kellig
Ar mennozh kentañ a vez gant an dud a zo e vez savet pep organeg ganto ha diwarno evel ma vez savet un ti gant brikennoù ; n'eo ket ur mennozh faos met pep brikenn eus an ti ne vez enni holl dalvoudoù na holl berzhioù an ti e-unan evel ma vez gant ar gellig. Gwelloc'h e vefe tostaat ar gellig eus ur boud en ur strollad pe gwelloc'h c'hoazh eus an den er gevredigezh gant an holl berzhioù, magañ, gouennañ ha daremprediñ.
Ar gellig (e latin cellula, a dalv kement ha kambrig ) eo an unvezenn framm, mont-en-dro ha gouennañ hag a ya d'ober an hollad, pe ul lodenn, eus pep tra vev, pep bevegan. Pep kellig zo ur beveganig, ha pa vez en un organeg lieskelligek ez a en-dro en un doare emren, nemet e kenaoz gant ar re all. Bodet eo ar c'helligoù heñveldoare er gwiadoù, hag ar gwiadoù bodet a ya d'ober organoù.
Dont a ra an anv eus he neuz, hañval a-hervez ouzh kellig ur manac'h : Pa vez sellet ouzh gwiadoù boudoù-bev gant ur mikroskop e teu anat e vezont brikennoù ar vuhez (o framm).
Unvaniezh ar boudoù-bev a denn he arguzenn gentañ eus bezañs ar c'helligoù o sevel pep bevegan : Pep kellig a zo savet diwar ur framm hag ur metou diabarzh boutin ; kempouezet a vez dibaouez hemañ (homeostasiezh ar metou diabarzh) evit ma vefe spletus evit buhez, mont-en-dro ha gouennadur ar gellig.
Istorig ar mennozh
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]
- 1665 : Evezhiañ a ra Robert Hooke kelligoù marv Lej, tennañ a ra o neuz eus kelligoù ur ruskenn gwennan. Sellet a ra da c'houde kelligoù plantennoù bev zo a-drugarez d'ar c'hentañ mikroskopoù.
- 1839 : Dizoloiñ ar a Theodor Schwann emañ an holl blantoù ha loened graet diwar kelligoù. Seveniñ a ra neuze ar mennozh emañ ar gellig unvezenn framm ha diorroadur ar vuhez, genel a ra diwar-se teorienn ar gellig diazez ar vuhez. E anv a roas da kelligoù Schwann.
- Nac'het a vez ar ganedigezh diwar netra gant Louis Pasteur (1822-1895).
- 1858 : Rudolf Virchow a embann e teu pep kellig deus rannadur kelligoù all (« omnis cellula ex cellula »), ar pezh a zo un doare all da venegiñ kudennadur ar vi hag ar yar.
Framm ar c'helligoù (korfadurezh)
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]Daou seurt a gelligoù a vez termenet diouzh ma vez pe get un nukleus enno :
- Ar prokarioted n'o deus ket a nukleus gwirion ha dieub er sitoplasm eo o Z/TDN (ar bakteriennoù da, skouer). Enno ez eus an Eubakteriennoù hag an Arkaebakteriennoù;
- An eukarioted a zo gant un nukleus gwirion bevennet gant ur c'holoenn ; meur a organit a vez gwelet enno ivez.
| diforc'hioù pennañ etre kelligoù prokariotek hag eukariotek | ||
|---|---|---|
| Prokarioted | Eukarioted | |
| rummadoù skouer | bakteri, arkeobakteri | protist, fungus, plant, loened |
| ment | ~ 1-10 µm | ~ 10-100 µm |
| doare nukleus | nukleoïd | Nukleus gwirion bevennet gant ur c'holoenn |
| TDN | e kelc'h (kromozom) | molekulennoù eeun (kromozom) dalc'het gant proteinoù histon |
| TRN/sintezenn ar proteinoù | er sitoplasm | Sintezenn TRN en nukleus sintezenn proteinoù er sitoplasm |
| Ribosom | 23S + 16S + 5S | 28S + 18S + 5, 8S + 5S |
| sitoplasm | nebeud a struktur ennañ | Frammet-tre, organitennoù ennañ ha dalc'het gant ur sitokorf-eskern |
| Fiñvoù | skourjezig savet diwar flagelin | Skourjezig ha blevennigoù savet diwar tubulin |
| Metabolegezh | anaerobiezh pe aerobiezh | Peurvuiañ aerobiezh |
| Mitokondri | hini ebet | etre unan ha kalz anezho |
| Kloroplast | hini ebet | er bezhin hag er plant |
| Evezhiet | o-unan pe e trevadennoù | o-unan, trevadennoù, organegi savet diwar kelligoù arbenniget |
| Rannadur | eeun | Mitoz (liesadur kevatal) Meioz (Produadur) gametoù |
| Korfadurezh ur gellig loenel eukariot | |
|---|---|
|
|
- Sitoplasm an eukarioted n'eo ket ken greunek hag hini ar prokarioted rak lod vrasañ o ribozomoù a zo stag ouzh ar retikulom endoplasmek.
- Tennañ a ra ar goc'henn blasmek deus hini ar prokarioted war-bouez nebeut.
- Pare selulozek ar plant a vez savet diwar polisakarid, seluloz dreist-holl.
- Molekulennoù eeun an TDN a vez bodet tro-dro an histon pa dosta mare ar rannadur. Holl g/kromozomoù savet diwar-se a chom en nukleus, dispartiet eus ar sitoplasm gant ur c'holoenn. Un nebeud a organitoù (mitokondri ha kloroplast) a vez TDN enno.