Niels Henrik Abel

Eus Wikipedia
Niels Henrik Abel
den
Reizh pe jenerpaotr Kemmañ
Bro ar geodedouriezhNorvegia Kemmañ
Anv e yezh-vamm an denNiels Henrik Abel Kemmañ
Anv-bihanNiels, Henrik Kemmañ
Anv-familhAbel Kemmañ
Deiziad ganedigezh5 Eos 1802 Kemmañ
Lec'h ganedigezhNedstrand, Finnøy Kemmañ
Deiziad ar marv6 Ebr 1829 Kemmañ
Lec'h ar marvFroland Municipality Kemmañ
Doare mervelabeg naturel Kemmañ
Abeg ar marvtorzhellegezh Kemmañ
Date of burial or cremation19 Ebr 1829 Kemmañ
TadSøren Georg Abel Kemmañ
Priedtalvoud ebet Kemmañ
Kompagnun(ez)Christine Kemp Kemmañ
Yezhoù komzet pe skrivetnorvegeg, galleg Kemmañ
Michermatematikour, kelenner skol-veur Kemmañ
Tachenn labourdamkaniezh ar strolloù, calculus Kemmañ
ImplijerUniversity of France Kemmañ
Bet war ar studi eUniversity of France, Oslo Cathedral School Kemmañ
Lec'h annezUniversity of France Kemmañ
Kleñvedtorzhellegezh Kemmañ
Oberenn heverkAbel's binomial theorem, abelian group, Abel elliptic functions, Abel's theorem Kemmañ
Ezel eusRoyal Norwegian Society of Sciences and Letters Kemmañ
Prizioù resevetGrand prix des sciences mathématiques Kemmañ
Delwenn da Abel en Oslo

Niels Henrik Abel, ganet d'ar 5 a viz eost 1802-marvet ar 6 a viz ebrel 1829, a oa ur matematikour a Norvegia. Ganet e oa e Nedstrand, 'kichen Finnøy ' lec'h ma oa rektor e dad. Anavezet eo evit e labourioù diwar benn hanter gengejusted niverel an heuliennoù niverel, an heuliennoù ha heuliadoù fonksionoù, arouezioù-varn kengejus an integralennoù hollekaet, ar menoz a integralenn ellipsek; e algebr war an dirouestlañ kevatalennoù.

Bugaleaj[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Eil mab ur familh a seizh bugel, abel a dremenas e yaouankiz en ur vro dic'hasted gant an naonegezh abalamour d'ar c'haeladur (blocus) kevandirel, Napoleon o vezañ rediet rouantelezhioù Norvegia ha Danmark da vont d'e heul da stourm ouzh Bro Saoz. E zad, Sören Georg Abel, a zesavas e unan e zaou vab henañ betek 1815. War-lerc'h e kasas anezho da skolaj parrezel Oslo. Kelennet e oa el lise-mañ gresianeg, latin hag ar relijion doare giz kozh, gant pinijennoù ha kastizoù korfadurel. Kemm a reas un tammig an traoù e 1817 goude ma voe skarzhet ur c'helenner lazhet ur skoliad gantañ. Al lise a gemmeras ur c'helenner yaouank, Bernt Michæl Holmboë, digor war ar menozioù nevez ha gouiziek kenañ war ar matematik.

Studioù[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Kelenn a rae Holmboë ar mekanikerezh neñvel e doare Newton ha Lalande. O tizoleiñ an interest a zouge Niels Henrik ouzh ar matematik, e tapas evitañ ur yalc'had dezhañ da studiañ er skol-veur(1820). Eno e studias Abel betek 1823. E dibenn ar mare-se, e tiskouezas ar paotr ne oa ket tu da zirouestlañ ur gevatalenn bennak eus ar pemvet derez dre ur genaozadenn gwrizioù eus o c'henefederioù. Trawalc'h e voe evit kendrec'hiñ pennoù bras ar skol veur da arc'hanta ur veaj dezhañ e Paris, ' lec'h ma c'hellfe kejañ, pe zoken kenlabourat gant Cauchy. E-kerzh ar bloavezh 1824 e studias neuze alamaneg ha galleg.

Annezadenn en Alamagn[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

E-kerzh hañvez ar bloavezh 1825 e loc'has da Gopenhagen hag e erruas e Altona, ' lec'h ma kejas ouzh Gauss hag ouzh ar steredoniour Heinrich Christian Schumacher. Er goañvezh da heul ez eas da Verlin, eno e reas anaoudegezh gant Crelle, a c'houlennas gantañ skoazell da sevel ur gazetenn nevez diwar benn ar matematik: Kazetenn Crelle. E doug pevar mizvezh e skrivas Abel c'hwec'h pennad (du 1825-c'hwevrer 1826) :

  • Beweis der Unmöglichkeit der algebraischen Auflösbarkeit der allgemeinen Gleichungen, hag a brou ez eo dibosupl ar gevatalenn 5vet derez dre wrizienn (a stumm gant: : )
  • Über die binomische Reihe, e lec'h ma tispleg hag e tiskouez perzh sammablentezh Abel war an heuliennoù hanter gengejus.

E miz meurzh 1826, e kuita Abel Berlin ha dre Freiberg, Dresden, Vienna (Aostria) ha Venezia, a adpak Pariz, pal e veaj, e miz gouere.

Dipitet e Paris[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Dianavez c'hoazh, ne deuas ket a-benn Abel da vont e darempred gant ar vatematikourien lennet gantañ o levrioù: Adrien-Marie Legendre, Simeon Denis Poisson et Augustin Loeiz Cauchy. Diwar benn Cauchy e skriv ez eo hennezh stultennus, dibosupl eo en em glevet gantañ, ha padal ez eo eñ an hini a oar ar gwellañ penaos ober gant ar matematik. Evit bezañ anavezet e kasas Abel e fin miz here ur memor anvet Enklask war perzhioù hollek ur rummad ledan fonksionoù trehontus. Disoc'hañ a ra al labour mañ gant ur formulenn evit sammañ div integralenn eliptek. Ar resever, Cauchy, souezhet gant hirder ha dañvez teknikel ar memo, n'hel lenn ket diouzhtu. O gortoz ur bedadenn ne erruo morse, Abel 'n 'oe amzer da lenn embannadur klokaet Legendre diwar Pleustrad ar fonksionoù elliptek, embannet e 1827 ha 1828. Skuizh ha rivinet, e kuitaas Abel Paris e 1826.

Enklaskoù diwezhañ[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Distro da Christiana, e tapas Abel ur post stabil er skol veur, ha rediet voe asantiñ ul labour adlavarer en un akademiezh soudardel nevez savet. Un nebeud mizioù goude e zistro, e pakas an tuberculose. D'ar mare-se eo e embannas Jacobi e zisoc'hoù kentañ a zivout an integralennoù elliptek: da gentañ an teorem diwar treuzfurmadurioù rasional an integralennoù, hag ar formulenn amginañ. E doug miz mae 1828 e hollekaas Abel disoc'hoù Jacobi war an treuzfurmadurioù rasional. Hemañ a voe laouen kenañ hag a gomzas diwar e benn da Legendre.

E fin 1828 ez eas war washaat yec'hed Abel kement ma ne c'hellas ket mui skrivañ. Mervel a reas ar 6 a viz ebrel da heul.

Abel a zo e deroù ar menoz niver algebrek (disoc'h ur gevatalenn polinomel gant kenefederioù rasional). Laosket en deus ivez ur bern disoc'hoù diwar benn an heuliennoù hag ar fonksionoù elliptek. Resevout a reas ivez priz bras ar matematik ensavadur Bro C'hall e 1830 goude e varv. Roet voe e anv d'ar priz Abel.