Mont d’an endalc’had

Eil Impalaeriezh c'hall

Eus Wikipedia
Eil Impalaeriezh c'hall
bro istorel, regime
Deiziad krouiñ2 Kzu 1852 Kemmañ
Anv ofisielSecond Empire Kemmañ
Perzhiad eSecond Opium War Kemmañ
Yezh ofisielgalleg Kemmañ
Kan broadelPartant pour la Syrie Kemmañ
KevandirEuropa Kemmañ
StadBro-C'hall Kemmañ
Kêr-bennPariz Kemmañ
Daveennoù douaroniel48°51′23″N 2°21′8″E Kemmañ
Renad politikelMonarkiezh vonreizhel, dual monarchy Kemmañ
Penn ar StadNapoleon III Kemmañ
Korf lezenniñParlamant gall Kemmañ
MoneizFrench franc Kemmañ
Bet erlec'hiet gantTrede Republik c'hall Kemmañ
Erlec'hiañ a raEil Republik c'hall Kemmañ
Deiziad kregiñ1852 Kemmañ
Deiziad echuiñ1870 Kemmañ
Deiziad divodañ4 Gwe 1870 Kemmañ
Banniel (deskrivadur)Banniel Frañs Kemmañ
ArdamezioùArdamezioù Frañs Kemmañ
Map
Napoleon III taolennet gant Franz Xaver Winterhalter.
Skoed-ardamez an Eil Impalaeriehz c'hall (1852–1870)

An Eil Impalaeriezh c'hall (Galleg: Second Empire) a oa ur sistem bonreizhel ha politikel savet d'an 2 a viz Kerzu 1852, pa zeuas Louis-Napoléon Bonaparte, prezidant an Eil Republik c'hall, da vezañ Napoléon III, Impalaer ar C'hallaoued. Ar ren politikel-se a vo diskaret e 1870 pa vo savet an Trede Republik c'hall.

Abaoe al levr L'Histoire de la France contemporaine gant Ernest Lavisse, e vez gwelet daou brantad en Eil Impalaeriezh :

  • an hini kentañ, an doare aotrouniek etre 1852 betek 1860,
  • an eil, ar prantad frankizour etre 1860 ha 1870.

Diskaret e voe an Eil Impalaeriezh d'ar 4 a viz Gwengolo 1870 goude Emgann Sedan, e-pad ar brezel a-enep Prusia, un nerzh hag a oa o kreskiñ en Europa hag a oa sturiet gant ar c'hañseller Otto von Bismarck.

Taol-stad 1851

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

* Pennad spisoc'h: Taol-Stad an 2 a viz Kerzu 1851

Taol-Stad an 2 a viz Kerzu 1851 a grou an Eil Impalaeriezh. Fin eo d'an emgann politikel etre ar strollad Parti de l'Ordre (muiañ-niver er parlamant) hag ar Vonapartisted aotrouniek. En ur implij doareoù tort difennerien ar republik a implije arguzenn reizhded ar vonreizh, ar vonapartisted a zisklêr bezañ a-du kren gant ar vouezhiadeg hollek, met lakaet da dalvezout kreñvoc'h evit galloud ar vonreizh. Goulennet e vez d'ar bobl bezañ mammenn nemetañ reizhded ar galloud. Lakaet e vez en-dro ar vouezhiadeg hollek paotr a oa bet gwanaet gant ar vodadeg vroadel. Ouzhpenn da-se e vez restaolet ar gwir d'ar voterien da votiñ end-eeun evit o c'hannaded.

Distro an Impalaeriezh

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

Ar bazenn kentañ da aozañ distro Impalaeriezh voe lakaet gant bonreizh ar 14 a viz C'hwevrer 1852. Kreñvaet eo galloud Penn ar Stad ha aozet dilennadegoù nevez. Ma chom digor an dilennadegoù d'an enebiezh, un toullad Republikaned a voe kaset maez eus ar vro, Adolphe Thiers (hag a tistroas diwezatoc'h) ha Victor Hugo en o zouez. E-pad diskar-amzer 1852, beajiñ a reas Louis-Napoleon e Bro-C'hall a bez a-raok stalañ an Eil Impalaeriezh dre referendum.

Ankeniet e voe ar galloudoù estren gant distro an Impalaeriezh. Ma oant laouen gant fin an drubuilhoù dispac'hel er penn kentañ, soñjal a reont en-dro ouzh brezelioù Napoleon Iañ en Europa a-bez. Met e niz a zinerc'has ar gouarnamantoù estren hag ar meno foran en ur brezegenn brudet disklêriet e Bourdel e-pad e veaj : " Un nebeud a lâr : an Impalaeriezh a dalv brezel. Me da lâr : an Impalaeriezh a dalv ar peoc'h. Aloubiñ, ya : aloubiñ gant an emglev, ar relijion ha skiant ar mad. Ur bern takadoù gouez on eus da urzhiañ, gant hentoù da zigeriñ, porzhioù da gleuziañ, hentoù-houarn da glotañ (...). Bez on eus da dostaat ouzh Amerika dre porzhioù ar C'hornôg. Bez on eus dreist-holl rivinoù da sevel en-dro, doueed faos da ziskar ha wirionezioù da ezteurel. Setu penaos e soñjan an Impalaerizeh, ma teufe anezhañ da zistreiñ"[1]. Ur wech distroet e Pariz e voe lakaet ar pobl da vouezhiañ evit adstalañ an impalaeriezh : asantet eo gant 7 824 129 annezidi, nac'het gant 253 149 anezho. Tro 2 vilion na gemeras ket perzh er vouezhiadeg.

Politikerezh diavaez

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

En desped d'ar pezh disklêriet gant Louis-Napoleon, deuet da vezañ Napoleon III d'an 2 a viz Kerzu 1852 (un deizad dibabet da vezañ ur bloavezh goude e daol-stad, met ivez deiz-ha-bloaz trec'h Austerlitz), emezellañ a reas an Impalaeriezh e brezelioù en diavaez. Ur wech suraet e gevredad gant Bro-Saoz ar rouanez Viktoria, emezellañ a reas Bro-C'hall diouzh ar Reter e-pad Brezel Krimea a-enep Rusia etre 1853 ha 1856. Sikouret e voe ivez dizalc'hourien italian kevreet gant Rouantelezh Piedmond-Sardegna da zieubiñ Norzh Italia ouzh soubidigezh Aostria e 1859 : aloubet eo takad Lombardia gant an Impalaeriezh, hag eskemmet da roue nevez Italia gant Dugelezh Savoia ha Komtelezh Nice, deuet da vezañ gall. Emezellañ a reas ivez Napoleon III e Mec'hiko, o harpañ Maksimilian Iañ, un aotrou aostrian, da vezañ Impalaer Mec'hikan a-enep ar Republikaned (1861-1867). Kollet e voe ar brezel mec'hikan ha dilezet gantañ Maksimilian ur wech echu ar Brezel Diabarzh er Stadoù-Unanet, dre ma oa displijet ar gouarnamant amerikan e vefe emezellet ur galloud european en aferioù Amerika. Yann-Vari Deguignet, a gemeras perzh e brezelioù-se, a vurutellas groñs Napoleon III : hervezañ eo bet diskaret skeudenn Bro-C'hall en estrenvro gant brezelioù o servij interestoù an Impalaeriezh hag ar re galloudus, kentoc'h eget sikour ar bobloù d'en em zieubiñ[2].

Kendalc'het e voe ivez gant an Impalaeriezh an trevadenniñ kroget dindan rouantelezh Charlez X. Savet eo ur Ministrezh Aljeria hag an Trevadennoù e 1858. Ma sonjas Napoleon da reiñ un emrenerezh brasoc'h da Aljeria, nac'het e voe ar c'hinnig gant ar velestradurezh ; met roet e vo ar vroadelouriezh gall d'an Aljerianed e 1865, ha dieubet ar penn bras Abd-El Kader. Kreñvaet e voe bezañs Bro-C'hall er Maghreb hag en Afrika er memes koulz : aloubet e voe tiriadoù e Senegal e 1857, brasaet levezon gall war Madagaskar hag ar C'homorez e 1860 ha prennet takad Djibouti e 1862. Emezellañ a reas ivez en Azia o sikour Bro-Saoz a-enep Sina e 1857, gant un emelladenn strizh lec'h ma voe plantet tan da Palez an Hañv an Impalaer Sinaiz. E 1859 e implijas digarez un dagadenn a-enep ur gefridi katolik e Indez-Sina evit kregiñ aloubadeg al ledenez. Ar memes kaderezh a lakao e blas evit emezellañ e Reter-Krenn, lec'h ma tifenno kristenien Siria a-enep un emsavadeg druz, ur vinorelezh relijiel harpet gant Bro-Saoz (1860) : gounezet e voe gant ar C'hallaoued emrenerezh Menez-Liban e-touez an Impalaeriezh Otoman.

En holl e voe lieskemented dre tri ar gorread aloubet gant Bro-C'hall dindan Napoleon III.

Politikerezh diabarzh

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

M'eo bet ur renad aotrouniek da vat, aotreet eo bet gantañ stabilded a vanke da Bro-C'hall evit adtapout an dale en doa tapet war e amezeien da geñver e savadurioù hag e greanteladur. E 1852, Bro-C'hall n'oa savet nemet 3500km hent-houarn, da-geñver 10 000 e Bro-Saoz. E 1870 e oa 20 000km hent-houarn er vro, hag e oa bet savet hentoù bageal nevez war ar stêrioù, da skouer Kanol Naoned-Brest peurechuet dindan e renad ha digoret ez ofisiel gantañ.

Kêr Pariz a zo bet arouez kemmoù bras ar vro e-pad ar mare-se : Hausmann n'eus savet kreiz-kêr ar c'herbenn en-dro, aozet tro-dro ahelioù kehentiñ bras ha ledan, ar pezh n'eus lakaet ar buhez da vezañ yalc'hoc'h eno. Aozet eo bet karterioù nevez evit ar renkad micherel hag a oa o vevañ en ur c'henarroud spontus en a-raok. En hollad, 300 kilometrad hentoù nevez vo savet ha sklêrijennet er c'herbenn.

Politikerezh sokial Napoleon III a dalc'ho ar peoc'h e-pad ar mare. Anavezet eo ar gwir d'herzel al labour e 1864, ha savet deroù gwirioù sokial war al leve hag ar gwallzarvoudoù labour. En desped d'e strivoù, ne deuas ket a-benn an Impalaeriezh da vezañ peurdegemeret gant ar renkad micherel : ul lodenn eus outi a troas kentoc'h war-zu ar redoù dispac'hel kommunour hag anarkour. Adalek 1860 e voe skañvaet tamm-ha-tamm ar politikerezh diabarzh evit reiñ muioc'h a frankiz politikel d'ar c'hazetennoù ha d'an enebiezh politikel. Anvet e voe ar mare digoradur-mañ an "Impalaeriezh Frankizour".

Diskar an Impalaeriezh

[kemmañ | kemmañ ar vammenn]

* Pennad spisoc'h: Brezel Gall-Prusian eus 1870

E 1870, abalamour d'un enkadenn politikel kroget abalamour d'un emgann evit hêrezh Rouantelezh Spagn e voe disklêriet ar brezel d'ar Rouantelezh Prusian. Prientet fall, hep pal sklaer, an arme gall a zo trec'het buan gant an Alamaned. E Sedan e vo tapet ha toull-bac'het Napoleon III un nebeud sizhunvezhioù goude. Daou devezh war-lec'h e voe diskaret an Impalaeriezh gant un emsavadeg Republikan e Pariz. Stalet eo ar Republik d'ar 4 a viz Gwengolo 1870. Padout a reas ar brezel mizioù-pad, met a benn ar fin e voe kollet Elzas-Loren gant Bro-C'hall ha disklêriet unvanidigezh an Impalaeriezh Alaman e Versailhez. Santet e voe evel ur mezh vroadel ha krog a reas emsavadeg Kumun Pariz. Eus e zu, dieubet e voe Napoleon III goude fin ar Brezel, met mervel a reas e Bro-Saoz e 1873.

Bilañs an Eil Impalaeriezh a voe burutellaet groñs gant ar Republikaned dindan an III Republik, betek hiziv, dreist-holl abalamour m'eo bet kollet Elzas gante. Padal, ul levezon kreñv n'eus bet Napoleon III war pennoù ar Stad C'hall, o stalañ mennoz an aroz da saveteiñ ar vro - ur mennoz graet eus bonapartour gant Marx, implijet da heul gant Boulanger, Pétain pe De Gaulle. An Impalaeriezh n'eus ivez roet da Bro-C'hall ul lañs armerzhel ha greantel hag en deus aotreet ar vro da sevel en-dro buan a-walc'h ha da zistreiñ war al leurenn etrevroadel.

  1. Prezegenn e Bourdel d'an 9 a viz Here, embannet e Le Moniteur d'an 11 a viz Here 1852
  2. Mémoires d’un paysan bas-breton - Wikisource