Gwelet an tarzh evit Frañsez Vallée

{{Infobox Tud
 | anv           = François Vallée
 | alias         =Frañsez Vallée, Frañch Vallée, Abherve, Trefedig
 | skeudenn      = Francois_Vallee.jpg
 | alc'hwez      = 
 | deiziad ganet = {{deiziad|26|Gwengolo|1860}}
 | lec'h ganet   = [[Plounevez-Moedeg]]
 | bro ganet     = 
 | deiziad marv  = {{deiziad|3|Even|1949}}
 | lec'h marv    = [[Roazhon]]
 | bro marv      = 
 | annez         = 
 | broadelezh    = 
 | micher        = yezhadurour, geriadurour, barzh ha kelaouenner
 | bloavezhioù   = 
 | ensavadurioù  = Breuriez-Veur ar Brezoneg, Goursez Breiz, Unvaniezh Yaouankiz Arvor
 | diplomet      = Aotreegezh war ar brederouriezh
 | brudet evit   = E obererezh evit diorren ar brezhoneg hag unvaniñ e skritur
 | enorioù       = Drouiz (Goursez Breizh)
 | endro         = 
 | sinadur       = 
 | notennoù      = Lesanvet "Tad ar brezhoneg" ha "Tad ar Yezh"
}}
{{Wikimammenn|Oberour:Frañsez_Vallée}}
'''François Vallée''' ([[Plounevez-Moedeg]], [[26 a viz Gwengolo]] [[1860]] – [[Roazhon]], [[3 a viz Even]] [[1949]]), ''Adolphe François Marie Vallée'' e marilh ar boblañs, '''Frañsez Vallée''' hervez e [[anv-pluenn]] brezhonek, ''Abherve'' hervez e anv [[drouiz]] ha ''Trefedig'' ivez diwar anv e vamm, a voe ur [[yezhadur]]our, ur [[geriadur]]our, ur [[barzh]] hag ur [[kazetennerezh|c'helaouenner]] brezhonek.

Un den a studi anezhañ e kemeras perzh e luskadoù [[rannvroelouriezh|rannvroelour]] e amzer, [[Kevredigez Broadel Breiz]] hag [[Unvaniez Arvor]]. Unan eus an tri [[drouiz]] kentañ a roas lañs d'an [[nevezdrouizelezh]] e Breizh e voe.

Graet e veze "Tad ar Brezhoneg" ha "Tad ar Yezh" anezhañ gant doujañs ouzh al labour ramzel en deus graet evit sevel levrioù skiantel da studiañ ar yezh hag evit unvaniñ he skritur, ha "Tata Vallée" diwar fent (''tata'' = "tad" e yezh ar vugale). Ne seblant ket en devije bet ur vuhez sokial er-maez eus ar brezhoneg, eus e studioù hag eus uhelvennadoù ar varzhed ; dizimez ha divugel e chomas.

==Buhez==
Ganet e voe e Lokmaria, ur gêriadenn e Plounevez-Moedeg e [[kanton Benac'h]], ma oa e dad Victor Adolphe Vallée e penn ur vilin-[[paper|baper]]. E vamm, Laure Rose Marie Trévédy, a oa merc'h da [[noter]] [[Kastellaodren]], met he zud a oa eus [[ar Gemene]]. Unnek bugel o deus bet tud François Vallée da vagañ.

E dad hag e dud-kozh a ouie mat brezhoneg, ha brezhoneg a gomze ivez labourerien ar vilin-baper deuet eus [[Montroulez]] gant an tad. Met hervez e envorennoù<ref>''Eñvorennoù eur brezonegour''. In : Sterenn, N° 5, 1941.
</ref> e komprener ne voe ket desavet e brezhoneg, na veze komzet na gant e vamm na gant an div vatezh a rae war-dro ar bihannig.

Pa voe seizh pe eizh vloaz e tiskoachas F. Vallée ur skouerenn eus [[Barzaz Breiz]] hag e teskas ar [[kanaouenn|c'hanaouennoù]] a zo ennañ dre 'n eñvor<ref>«&nbsp;''D'al leor-se, evel meur a Vreizhad all, ez oun dleour ma karan Breiz hag he yez.&nbsp;» — Meneget gant F. Morvannou, ''Histoire littéraire et culturelle de la Bretagne'', levrenn 3, p. 197.</ref>.

Abalamour d'e yec'hed fall-difall ne voe ket kaset d'ar skol, met kelennet e veze pa oa 14 ha 15 vloaz gant ur [[beleg]], [[Yves-Marie Durand]] ([[1849]]-[[1921]]), a skrivas e-barzh ''[[Kroaz ar Vretoned]]'' da c'houde.

Goude-se ec'h eas da Skolaj Sant-Charlez [[Sant-Brieg]] ma voe kelennet ha levezonet gant [[Emil Ernod]]<ref>F. Favereau, ''Lennegezh ar brezhoneg'', L. 1, p. 317.</ref>. [[Latin]] ha [[henc'hresianeg]] a zeskas gant aked bras, koulz ha [[saozneg]] hag [[alamaneg]]. Dale a oa warnañ pa dapas ar [[bachelouriezh|vachelouriezh]] e [[1884]], pa oa 24 bloaz, dre ma veze klañv-diglañv dalc'hmat. Mont a reas da [[Skol-Veur Roazhon]] da studiañ ar [[prederouriezh|brederouriezh]] a-benn [[1885]]. Eno e heulias kentelioù [[soniadurezh]] keltiek [[Joseph Loth]], a oa kelenner war ar [[yezhoù keltiek]], hag e teskas [[kembraeg]] digantañ.

Klask a reas mont da gelenner hag e roas un nebeud kentelioù prederouriezh e Skolaj Sant-Visant Roazhon, met ur barrad terzhienn-empenn a viras outañ da labourat<ref>Lukian Raoul, ''Geriadur ar skrivagnerien'', p. 406.</ref> hag e tistroas da di e dud a oa pinvidik a-walc'h evit reiñ bod dezhañ. Foetañ korn-bro Benac'h a reas ha dastum lavarennoù brezhonek ha [[geriaoueg]]où, ha bet eo bet an den kentañ oc'h enrollañ kanaouennoù brezhonek war ur sonskriverez-dre-rolloù : enrollañ a reas mouezh [[Marc'harid Fulup]], unan eus kanerezed [[François-Marie Luzel|Fañch an Uhel]]. Diouzh e enrolladennoù e tennas [[Maurice Duhamel]] e levr kanaouennoù brezhonek, gant tonioù na oant ket bet dastumet c'hoazh . E kreiz-kêr Sant-Brieg ec'h eas da chom (straed Sant-Benead) e [[1890]], ma vanas betek [[1946]]. Klask a reas ober [[sport]]où a glotfe gant e yec'hed hag a c'helle pleustriñ en e liorzh pe en-dro da di [[Meven Mordiern]]. Ul levrig brezhonek a savas war bep ar sportou-se e [[1947]] ha [[1948]]<ref>Hervez Lukian Raoul : "Biskoazh ne voe Tad ar brezhoneg ur razh levraoueg, met aotreet omp da vezañ souezhet pa zispleger deomp ez eo bet an denig dister-se troet gant an embregerezh-korf ha sportoù e amzer".</ref>. Pa oa yaouank e kemeras perzh e kentañ redadegoù [[marc'h-houarn|marc'hoù-houarn]] (gant ur Bi bras) er c'horn-bro gant e vreudeur hag e gendirvi (L. Raoul).

E [[1896]] e voe fiziet ennañ kentelioù brezhonek da reiñ e Skolaj Sant-Charlez Sant-Brieg da nep lisead a gare. [[Frañsez Jaffrennoù]]<ref>Hervez Lukian Raoul e kejas Jaffrennou gantañ dre hanterouriezh Olivier Vallée, ur breur yaouankoc'h a oa er memes klas.</ref> a voe e wellañ diskibl hag a gemeras kentelioù kembraeg digantañ ouzhpenn.

E [[1898]] e voe F. Vallée e-touez diazezerien [[Kevredigez Broadel Breiz]] hag e stourmas evit kaout ur gevrenn gouestlet d'al [[lennegezh vrezhonek]] enni. Bloaz war-lerc'h ec'h eas da [[Kerdiz|Gerdiz]] pa oa bet kouviet gant [[Goursez Kembre]] ha degemeret gant un ugentad Brezhoned all da varzh a enor gant an anv barzh "Abherve". Ur bloavezh pelloc'h e voe anvet da zrouiz breizhat asambles gant [[Yann ar Fusteg]] hag [[Erwan Berthou|Erwan Vertou]] pa voe krouet [[Goursez Vreizh]] e [[Gwengamp]].

Dre forzh studiañ e-unan ha kenskrivañ gant ar c'houiezien hag ar pennadurezhioù e teuas da vezañ an den fur ha lennek a veze deuet-mat gant ar re a rae war-dro adsavidigezh ar yezh hag an danvezioù sevenadurel e Breizh. Dre ma oa nes d'ar veleien a skore ar brezhoneg e kavas harpoù kostez an [[Iliz katolik]]<ref>[[Yann-Vari Perrot]] a skrivas e oa F. Vallée "e wellañ mignon" (arroudennet gant F. Favereau, Lennegezh ar brezhoneg, L. 2, Skol Vreiz, p. 318.</ref>. Krouiñ a reas al levrioù kentañ evit deskiñ brezhoneg a zo bet aes da gaout.

Pa chomas dizimez hag asambles gant e vamm e kreiz-kêr Sant-Brieg e skignas skeudenn an den engouestlet evit degas sklêrijennoù war tonkad ar Vrezhoned, hêred d'ar [[Keted|Gelted]], hendadoù kozh adkavet, ur seurt [[manac'h]] pe zrouiz a-vremañ<ref>F. Favereau, ''Lennegezh ar brezhoneg'', L. 2, Skol Vreiz, p. 318.</ref>. Kavet en deus F. Favereau e oa bet goulennet digant "ar gouizieg war ar yezhoù ''(le savant linguiste)''" sevel ur geriadurig enklozet en ul levr diwar-benn [[douaroniezh]] an departamant, da vezañ skignet er skolioù publik.

Ur c'hemm bras en e vuhez e voe marv e vamm e [[1922]] ha staliadur, un nebeud mizioù a-raok, [[Meven Mordiern]] (René Le Roux) e-kichen [[Porzhig]], un nebeud kilometradoù en norzh da Sant-Brieg. Kavet en doa ur seurt breur manac'h, paotr-kozh ha klasker ar "brezhoneg glan" eveltañ. E [[1911]] o doa boulc'het ar c'henlabour hag a echuas pa voe tizhet F. Vallée gant ar gozhni. Prantad e vuhez kent a oa bet hini ar gelaouenn vrezhonek sizhuniek e oa atebek dirak [[eskob]] Sant-Brieg, ''Kroaz ar Vretoned'' he zitl, etre [[1906]] ha [[1920]]. E oberenn veur all a oa sevel ur geriadur bras [[galleg]]-brezhoneg, a voe embannet e [[1931]] pa oa F. Vallée oadet a 61 bloaz.

E 1920 e voe rediet gant an eskob da zilezel e garg a rener ''Kroaz ar Vretoned'', evit abegoù [[politikerezh|politikel]].

Staget gant ar c'hlask war ar gerioù nevez a vanke d'ar brezhoneg e oa ar c'henlabour gant Meven Mordiern hag Emil Ernod. Hennezh a zegase skridoù gallek maget gant e anaoudegezhioù war an Hengelted ha F. Vallée a droe anezho dindan sklêrijennoù hemañ diwezhañ war ar yezhoù keltiek. Daou seurt oberennoù e embannjont : levrennoù skiantel ha ur romant e meur a lodenn diwar-benn Hengelted faltaziet. Ul labour war hir dermen a rene p'en doa skrivet miliadoù a fichennoù diboullet eus e droiadoù er maezioù hag eus lennadennoù puilh. Ur pikol geriadur galleg-brezhoneg e embannas e 1932, a droas d'ur sichenn ledan evit al Lizhiri hag ar Skiantoù brezhonek. Daou heuliad eñvorennoù a voe embannet e [[1941]].

E [[1937]] e oa aet F. Vallée da beuzdall, setu ec'h eas kuit da [[ospital|glañvdi]] al leanezed e Sant-Laorañs, e [[Roazhon]], ma oa unan eus e nizezed. Eno e kendalc'has gant e labour studi tamm-pe-damm, met e stad a yeas war wanaat hag e varvas pa voe nes da 89 bloaz.

== Obererezh war dachenn ar brezhoneg ==
=== Ar yezh da vezañ kelennet ===
Ober a reas obererezhioù liesseurt evit ma vefe kelennet ar brezhoneg, hag eñ an hini kentañ a voe kefridiet da reiñ kentelioù brezhonek en ul [[Lise (skol)|lise]], a-drugarez d'ur goulenn graet gant ur ''Comité de préservation de la langue bretonne'' en doa kinniget F. Vallée d'an ''[[Association bretonne]]'' sevel<ref>F. Favereau, ''Lennegezh ar brezhoneg'', L. 1, p. 318.</ref>. Goude bezañ goulennet e ali d'an eskob e voe digoret ar c'hentelioù gant 9 skolajiad, met daouhanteret e voe ar c'hentelioù da c'houde. Bet e oa bet Fransez Jaffrennou an diskibl a vroudas ar re all evit goulenn hag e teuas da vezañ e wellañ studier ken e teskas kembraeG gantañ hag e troas ''[[Hen Wlad fy Nhadau]]'' gant e harp emichañs. Kenlabourat a reas an daou varzh, drouiz ha danvez drouiz, a-hed un hanter-kant vloaz bennak, evit diorren ar brezhoneg hag e lakjont da embann ''Gwerzioù gant Abherve ha Taldir'', un teskad barzhoniezh kembraek ha brezhonek, e [[1899]].

Diouzh-se e komprenas F. Vallée e oa ezhomm sevel levrioù da vezañ implijet gant an deraouidi : ur [[yezhadur]], ''Leçons élémentaires de grammaire bretonne'' ([[1902]]) hag un dornlevr kelennadurezh, ''La langue bretonne en 40 leçons'' ([[1909]])<ref>Graet e voe 8 adembannadur betek [[1944]] hag miliadoù a dud er bed o deus desket ar brezhoneg dre al levrioù-se.</ref>. Kompren a reas ivez pegen start e veze kendelc'her gant ar yezh ma ne veze ket krouet ar gerioù rekis pa oa kement a draezoù nevez oc'h erruout e buhez pemdez ar Vrezhoned. Pa 'z eas da [[Kembre|Gembre]] e 1898 e welas al luskad yezhel ha sevenadurel kembraek o kreskiñ, ha kadarnaet e voe e dech evit ar yezh keniterv ken e savas un dornlevr evit deskiñ kembraeg dre ar brezhoneg.

=== Ar yezh da vezañ reizhet ha kresket===
Abaoe ma oa bet kroget gant [[Yann-Frañsez ar Gonideg]] al lusk davet ar [[glanyezhouriezh|c'hlanyezhouriezh]] e oa un tech bras evit chom hep sevel gerioù nevez diwar ar galleg da gentañ holl, al latin pe an henc'hresianeg, ha F. Vallée a zegasas dour d'ar vilin dre silañ kalz a c'herioù kembraek brezhonekaet en e c'heriadurioù ha geriaouegoù. E [[1907]] e krouas ''Emgleo ar skrivagnerien'' dindan paeroniezh [[Breuriez-Veur ar Brezoneg]] a glaske kaout ur roll heñvel ouzh hini an ''[[Académie française]]'', hag eñ sekretour anezhi, evit adreizhañ hag unvaniñ [[reizhskrivadur]] ar brezhoneg en darn vuiañ eus ar rannyezhoù. Kinnigoù graet gant Emil Ernod ha gantañ a voe degemeret hag an ''[[doare-skrivañ KLT]]'' a voe graet anezhañ, diwar [[Kerne]], Leon ha [[Treger]]. Skrid ''Emgleo ar skrivagnerien Leon, Treger ha Kerne'' a embannas F. Vallée e lost kentañ embannadur ''Langue bretonne en 40 leçons'' hag e voe erbedet gant Breuriez-Veur ar Brezhoneg (''Académie bretonne''). Krouiñ a reas an bodad-se e stumm un akademiezh ha n'ouzer ket mat piv a oa hec'h izili. Krouiñ ''ur yez lennegel unvan'' a oa bet lakaet da bal gantañ e [[1911]] (Favereau). Koulskoude ne fellas ket dezhañ reiñ re a blas da reizhskrivadur ar [[gwenedeg]], hervez goulenn [[Loeiz Herrieu]]. A-du e oa evit silañ kemmoù bihan nemetken.

Evit ledanaat tachennoù ar yezh e talc'has da sevel gant sikour Meven Mordiern hag Emil Ernod un geriadur bras ar brezhoneg, galleg-brezhoneg, evit reiñ ur benveg efedus d'ar re a felle dezho implij ur brezhoneg arnevez. Ma 'z eus bet rebechet da lod gerioù bezañ goveliet e reas berzh an oberenn veur-se embannet e 1931. Ur stagadenn, titlet ''Supplément au grand dictionnaire français-breton'', a zeuas er-maez e [[1948]], met gant [[Aogust Bocher]] ha [[Gwilherm Berthou-Kerverzhiou]] e oa bet savet. Embannet eo bet gant [[Skridoù Breizh]], a oa bet [[ti-embann]] Strollad Broadel Breizh. Diouzh al labour-se e teuas brud F. Vallée, ken e voe graet "Tad ar brezhoneg" anezhañ gant an holl.

=== Ar yezh da vezañ sturiet ===
Gant Emil Ernod e tiazezas F. Vallée ar pezh a zo anvet ar [[sturyezhouriezh]], da lavaret eo mont pelloc'h eget ar yezhoniour a glask deskrivañ ar yezh, dre sevel reoladoù etrerannyezhel evit unaniñ an eztaoladur, lakaat ar yezh da vezañ gwevnoc'h hag aesoc'h da azasaat ouzh an amzer a-vremañ. Disklêriañ a reas mat bezañ ur gouizieg ur spered a reizhadur gantañ, e raklavar ''Vocabulaire français-breton'' ar Gonideg a adembannas hag a greskaas e [[1919]].

E [[1911]] e kejas ouzh Meven Mordiern, un den a studi hag ul leveour eveltañ ha ne oa ket brezhoneger a-vihanik, hogen techet da reolata ar brezhoneg dre ma studie pizh e istor hag e furmoù.

An daou zen-se, harpet gant Emil Ernod, a savas ''Notennoù diwar-benn ar Gelted koz'', 12 levrig embannet etre 1911 ha [[1923]]. Embannet e voe tri levr all, e doare ur romant, ''[[Sketla Segobrani]]'' e ditl (1923), a gont buhez ur familh Kelted en amzerioù kozh. Evel anv-oberour e voe lakaet ''X3'' war ar bajenn-ditl hag evit kelo e voe tri den o labourat evit ar sevel. Pal al levrioùigoù-se a oa diskouez e c'helled sevel oberennoù skiantel ha "levrioù leda deskamant" evel ma skrivent ("levrioù ledañ skiant" a skrivfed hiziv)<ref>[https://br.wikisource.org/wiki/Sketla_Segobrani ''Sketla Segobrani'' e Wikimammenn]</ref>.

Ur seurt trikon gant tri den gouiziek war ar yezhoù keltiek a yeas war wel e Sant-Brieg ma oa F. Vallée o chom, ha ma teue Emil Ernod di, pa oa eñ genidik eus ar gêr-se ha pa zeuas da chom tost-tre. M. Mordiern, hag a oa yaouankoc'h, a zeue da di F. Vallée teir gwezh ar sizhun (da Lun goude an oferenn, da Verc'her ha da Wener) evit abadennoù studi. Laouen e voe F. Vallée ha M. Mordiern pa weljont al luskad lennegel ''[[Gwalarn (kelaouenn)|Gwalarn]]'' o tont, rak e 1941 e skrive F. Vallée diwar-benn ar Breur Konstansius<ref>Jean-Marie Apprioual (1842-1906).</ref> : ''M'hen dije bevet, e vije bet unan eus ar re genta o heulia skouer vat Gwalarn''<ref>''Eñvorennoù beaj'', heuliet gant ''Eñvorennoù ur brezhonegour'', Mouladurioù Hor Yezh, 2007, p. 229.</ref>.
 
=== Ur yezh da vezañ implijet gant [[kristeniezh|kristenien]] an Iliz katolik ===
Klask a reas F. Vallée sevel liammoù gant ar veleien a-du gant ar brezhoneg evit diorren ar yezh, ha kenskrivañ a reas gant [[Kenvreuriez ar Brezoneg]], a oa staliet e kloerdi bras [[Kemper]]. Ur mignon bras da [[Yann-Vari Perrot]] e teuas da vezañ. Pa oa ur c'hristen katolik gredus anezhañ e taremprede eskob Sant-Brieg ha tud pennañ an Iliz katolik lec'hel.

Kinnig a reas da rener ar pemdezieg ''La Croix'' ur bajenn hollvrezhonek, 'Kroaz ar Vretoned he zitl''<ref>Merzet e oa bet gant an dud a Iliz ne veze ket lennet kalz ''La Croix'', ur gelaouenn embannet e [[Pariz]] gant an dud a oa o chom e kornôg an [[departamant gall|departamant)) "[[Côtes-du-Nord]]."</ref>. ''F. Vallée en deus disklêriet penaos e teuas d'an obererezh-se :
{{Quotation|E miz Genver 1898 e voe savet ''Kroaz ar Vretoned''. Da gentañ ne oa anezi nemet ur stagadenn da ''La Croix des Côtes-du-Nord''. Ar gelaouenn-mañ a roe bep sizun d'e lennerien ur baperenn moulet e Pariz ha displeget warni buhez ur sant bennak. Goulenn a ris digant ar rener, a anavezen, rei din gwerz ur baperenn c'hallek<ref>War priz un nebeud santimoù evit pep skouerenn e veze fardet ar stagadenn e Sant-Brieg.</ref> na zeree tamm ebet ouz ar vrezonegerien hag e rajen en e lec'h bep sizun ur bajennag vrezhonek. Ar stagadenn-se a vefe gwelloc'h ganto eget ar baperenn c'hallek.|''Envorennou eur brezonegour'', 1941}}

Un toullad kenlabourerien a zeuas diouzhtu, beleien ha liked, ken e kreskas ar stagadenn, eus ur follenn hepken da beder fajenn a veze skignet 9 000 skouerenn anezhe. Menegiñ a ra, e-touez ar re gentañ, ur den anvet Gwiader, Eujen Herri, beleg, barzh ha geriadurour (ha breur-kaer da Emil Ernod), [[Klaoda ar Prad]] (Pluenzir), ar C'horonal Bourgeois, [[Hyacinthe Kerniliz]], labourer-douar e [[Pont-'n-Abad]] (ha n'eo ket eus [[Kastellin]] evel ma skriv Frañsez Vallée), [[Yann-Loeiz Herri]] (Ar Gwenaner), maer [[Lennon]], François Caurel (Evnig Arvor), Erwan-Mari Lec'hvien, Charlez Frañsez Gwennou (Talhouarn), Yann Vourdoulouz (Barz Mabig Jesuz), Erwan Mari Biel Durand, Gabriel Le Febvre (Gab Liskildri), Fañch ar Mae (Meliaf), Pêr Vari ar Beskont (Eur Mignon), Yann-Loeiz Lahaye (Yann Naden), Jozeb ar C'hamm (An Eün), [[Erwan ar Moal]] (Dir na Dor) a voe gant [[Aogust Bocher]] (Ar Yeodet) skoazell pennañ renerezh ar gelaouenn, Laouig ar Moal (breur da Erwan), Jos Pêr Mari ar Bras (Dirlemm), Ujan Mari Gweltaz Koroller (Gweltaz), [[Ivon Krog]] (Eostik Kerinek), Loeiz ar Floc'h (Ar Stourmer), [[Yann ar Floc'h]] (Pintig), [[Jorj ar Rumeur]] (Mathaliz), Hollsent ar Garreg, Frañsez Gourvil, Konstantza ar Merer, [[Filomena Kadored]] (Koulmig Arvor), Loeiza Charran (a yeas da zimeziñ gant Klaoda ar Prad).

Goude abadennoù trenk gant an eskob e voe rediet F. Vallée da zilezel ar renerezh e [[1916]] : kemeret e voe ar stur gant Aogust Bocher hag Erwan ar Moal, a oa kavet gwevnoc'h, hag erziwezh e paouezas an embann e [[1920]].

== Mennozhioù politikel ==
Darempredoù strizh en doe F. Vallée gant Skolaj ar Varzhed (ar Goursez), ha bet lakaet da zrouiz e deiz kentañ ; ar Skolaj a brezegenne evit galloudoù lec'hel hep ma vefe kemmet enbezhiadezh Breizh e Bro-C'hall, met F. Vallée ne bledas ket ingal gant an aferioù politikel estreget ar re a selle ouzh ar yezhoù keltiek.

Pa yeas ar braz eus ar Varzhed er-maez eus Kevredigez Broadel Breiz ec'h asantas F. Vallée bezañ ezel poellgor [[Unvaniez Arvor]], ha pa voe adsavet an aozadur e 1920 ec'h eas da gadoriad e-pad un nebeud mizioù a-raok ma teufe [[Jean Choleau]] da erlec'hiañ outañ.

E 1916 ec'h embannas ur pennad e ''Kroaz ar Vretoned'' evit asantiñ gant ''[[Emsavadeg Pask|Éirí Amach na Cásca]]'' miz Ebrel e [[Dulenn|Baile Átha Cliath]], ken e voe trenket ar soubenn gant an eskob Morelle hag ne zeuas mui ar stagadenn er-maez e-pad mizioù. Pa teuas war wel remziad ar vroadelourien e tegemeras anezho, ha Mordiern ivez, evel "tud an dazont" hag e teujont da abadenn foran gentañ [[Unvaniez Yaouankiz Breiz]] e 1923 (an anv kentañ a oa bet : ''Groupe régionaliste breton'') a zo bet dalc'het e Sant-Brieg e [[1919]]. Diouzhtu e kinnigas pennadoù a denne d'ar yezh (''Perziou mat ar brezoneg'' e 1921) hag ec'h anzavas Olier Mordrel e voe, e-pad daou vloaz, ''Breiz Atao !'', ur gelaouenn digor d'an den gouiziek<ref>E dalc'had Mordrel, miret er Kreizenn enklask war Breizh hag ar broioù keltiek, e kaver ur skrid ar frazenn-mañ enni :  "(Avant 1926, Breiz Atao !) était l'organe de Vallée".</ref>.

Dre ar pennad ''Dismantrou da adsevel'' embannet e deroù ar bloaz 1923 e komprener mat spered politikel Vallée ha ne oa ket aon ennañ pa gave gwell sevel liammoù gant "rannvroelourien yaouank". Ar re-se a boueze war ar brezhoneg evel arouez ar vammvro ha ne lavarent grik e-keñver ar stourmoù relijiel. Pa lenner ar frazenn diwezhañ ec'h intenter ez eo mortuaj kuzh an eskob, met n'eo ket ur meuleudi : ''Ha pedomp ma teurvezo gant Doue pellaat diouzhimp gwalenn an eskobelezh divreizhat.'' (reizhskrivadur gant ''Hor Yezh''). Marvet e oa Jules-François Morelle, eskob Sant-Brieg, d'ar 6 a viz Genver 1923 ha nepred n'en doa harpet implij ar brezhoneg en e eskopti. F. Vallée a gont ez eo bet disrannet ar brezhoneg etre Treger ha Leon «&nbsp;''ha pa eo talet ouzh an dra gant "Breuriez-veur ar Brezhoneg", …, ar c'helaouennou, war al leoriou er yez unvan evel an ''Notennou diwar-benn ar Gelted koz'', ha dreist-holl war an deskadurez''&nbsp;». Kenderc'hel a ra gant obererezhioù ar veleien hag al leanezed divrezhonek o deus gallekaet ar barrezianiz. Ar pezh a ginnig F. Vallée eo ''kreski ha kreñvaat hor gwask broadel, maga a-walc'h a garantez-vro evit mirout ouz Breiziz da vont, dindan daouarn estren, da lazerien hor mammvro end-eün.… a-enep d'ar C'hallaoued a sav fals-istorioù Breiz e sell a Vro-C'hall … savomp istorioù reizh, evel hini Danio, e sell a Vreîz !'' Pelloc'h e kaver e weladur eus an dazont : «&nbsp;''… hag en em astenne ur c'han dre ar Bobl a gerze,…, dre hent reiz he Feiz kristen hag he Gouenn geltiek''&nbsp;». N'eus ket da vezañ souezhet pa weler e padas ar genskriverezh gant [[Roparz Hemon]] e-pad un tregont bloavezh bennak<ref>Hervez R. Hemon , hemañ a grogas gant ul lizher da F. Vallée war-dro [[1915]]. Gwelit Favereau.</ref>.

== Levezon Abherve war emsav ar brezhoneg ==
Diskouez a ra [[Fañch Morvannou]] e savas eneberezhioù a-berzh skrivagnerien a gave dezho e priente F. Vallée hag e ziskibl Mordiern ur yez re "[[kimiezh|gimiek]]" (un termen hag a voe implijet gant [[Tangi Malmanche]]) ha lamet diganti he startijenn boblel. [[Loeiz Herrieu]] a gavas kalz traoù da rebech ivez<ref>Pennadoù e ''[[Dihunamb]]'' e [[1936]] ha 1937, meneget gant F. Favereau.</ref>. Koulskoude e tenne kalz geriou arnevez eus ar re glevet hag eus al lennegezh, ken hebleg e oa ar rakgerioù hag al lostgerioù. Gant ar geriadur bras eo bet talet ouzh digresk niver ar vrezhonegerien lennek, an darn anezho o vezañ ar veleien. Merkañ a ra F. Morvannou ec'h implije [[Pêr-Jakez Helias]] gerioù nevez ne c'helle ket kavout e-maez oberenn Vallée. Ur meuleudi splann a voe graet gant [[Fransez Falc'hun]] : «&nbsp;''F. Vallée en deus savet al leoriou gwella a zo, hag a vezo c'hoaz e-pad pell amzer, etre daouarn kement hini a fell dezañ deski mat ar brezoneg…''&nbsp;"».

Met kreñvoc'h eo bet levezon an daou c'houizieg war ar Walarnourien, Roparz Hemon e penn ar bagad. Hervez F. Favereau e vage henezh «&nbsp;''doujañs hag azaouez ouzh ar paotr kozh, kaer eo gouzout&nbsp;». N'eus ket da izelaat pouez ar c'hrouiñ dornlevrioù ha geriadurioù fardet en un doare skiantel evit ar remziad hanter-desket e brezhoneg hag ar Vreizhuheliz a zeue d'ar politikerezh breizhat.

An drouiz, ur spered hollgeltiek gantañ, a gomprenas ar skouer bras a roe Iwerzhoniz pa c'hounezjont o frankiz e 1921 dre ar [[Feur-emglev etre Breizh-Veur hag Iwerzhon]]. Fallaenn ar brezhoneg en Iliz a gasas war hentoù politikel serzh, ha ma chomas mut peurvuiañ, ur paeron kuzh e voe F. Vallée evit ar re a groue ul lusk lennegel dispac'hel, pa ne oa ket lennegel e spered tamm ebet. Koulz Roparz Hemon ha [[Frañsez Kervella]] zo bet hêred Vallée war an talbenn yezhoniel.

== Oaled Abherve ha Kreizenn sevenadurel vreizhek Abherve ==
E [[1962]] e voe krouet gant ur bagad stourmerien vreizhek ur greizenn sevenadurel gouestlet da yezh ha sevenadur Breizh. An anv kentañ a voe ''Oaled Abherve'', bloavezhioù-pad, ha kemmet eo bet da ''Greizenn sevenadurel vreizhek Abherve''. Da-geñver 50{{vet}} deiz-ha-bloaz marv F. Vallée, e [[1999]], ec'h embannas ar Greizenn ul levrig brezhonek-gallek a samme buhez hag oberennoù o faeron evit «&nbsp;reiñ da anavezout an den a stourmas betek e varv evit ma vo diwallet ha savetaet yezh Breizh, hag ivez, reiñ d'ar re yaouank c'hoant kerzout war e roudoù.&nbsp;».

== Hentoù anvet diwarnañ ==
Hentoù zo bet anvet en enor da Frañsez Vallée e [[Brest]], [[Lannuon]], [[Plouzane]], Kemper ha Roazhon.

== Oberennoù ==
==={{XIXvet kantved}}===
* ''Krenn-lavariou Bro-Dreger dastumet gant an Aotrou Hingant, beleg'', [[Sant-Brieg]], [[Guyon]] : [[1899]].
* ''Gwerziou gant Abherve ha Taldir, brezoneg ha keumraeg kenver-ouz-kenver'', e Coffadwriaeth am eu Taith yn Nghymru, Sant-Brieg, Guyon, 1899.
==={{XXvet kantved}}===
;Pennadoù
* ''Lexique des sept premiers chapitres des Notennou'', embannet e [[Kroaz ar Vretoned]], 1914.
* ''Dismantrou da adsevel''. ''In'' : ''Breiz Atao'', 5{{vet]] rann, niv. 1, 1923. Treuzskrivet en ''[[Hor Yezh]]'', n° 196, Kerzu 1993, p. 3.
* ''Essai de Technologie bretonne'', embannet e [[Buhez Vreiz]], bloavezh kentañ ha bloavezhioù 1922, 1923, 1924.
* ''Envorennou eur brezhonegour'' (1860-1931). ''In'' : Sterenn, niv. 5, 1941.
;Moulladurioù
* ''La langue bretonne et les écoles'', Sant-Brieg, Prud'homme, 1895.
* ''Gwerziou gant Abherve ha Taldir, brezoneg ha keumraeg kenver-ouz-kenver'', Sant-Brieg, Guyon, 1899.
* ''Krenn-lavariou Bro-Dreger dastumet gant an Aotru Hingant, beleg'', Sant-Brîeg, Guyon, 1899.
* ''Krenn-lavariou war ar miziou ha doareou-lavar Kerne-Uhel'', Sant-Brieg, Guyon, 1900.
* ''Leçons élémentaires de Grammaire bretonne'', Moulerezh Sant-Guilherm, Sant-Brieg, 1902.
* ''Geriou keumraek ha brezonek dastumet ha lakaet kenver-ha-kenver'', embannadur kentañ, Moulerezh Sant-Guilherm, Sant-Brieg, 1903.
* ''[[La langue bretonne en 40 leçons]]'', embannadur kentañ, Moulerezh Sant-Guilherm, Sant-Brieg, 1909.
* ''Les mots bretons usuels classés d'après le sens'', embannet e ''Le Clocher breton'', [[An Oriant]].
* ''Ar c'hembraeg dre ar brezoneg, kenteliou e brezoneg diwar-benn ar yezadur kembraek''.
* ''Technologie de l'automobile, du moteur à pétrole et de l'aéroplane''.
* ''Vocabulaire philosophique''.
* ''Vocabulaire français-breton de Le Gonidec, nouvelle édition mise à jour et considérablement augmentée'', Prud'homme, Sant-Brieg, 1919.
* ''Envorennou diwar va beajou e Breiz-Veur hag Iwerzon (1899-1907)'', daou bennad kentañ embannet e ''Gwalarn'' ; diembann eo chomet an tri fennad diwezhañ hag ar stagadennoù.
* ''Comité de préservation de la Langue bretonne : Rapports annuels'', Prud'homme, Sant-Brieg, 1896-1907.
* ''Les petites industries rurales et locales (notes régionalistes)'', embannadurioù Pays Breton, 1910.
* ''Conseils de l'Académie bretonne aux Ecrivains bretons'', embannadurioù ar gelaouenn ''Buhez Vreiz''.
* ''[[Notennou diwar-benn ar Gelted koz|Notennou diwar-benn ar Gelted koz, o istor hag o sevenadur]]'' (gant Emil Ernod ha Meven Mordiern).
* ''Sketla Segobrani'', Prud'homme, 1923, 1924, 1925.
* ''Choix de mots concernant l'anthropologie''.
* ''Lexique des Envorennou-beaj''.
* ''Istor ar Bed'' kenlabour gant Meven Mordiern, Brest, Gwalarn, 1929, 143 p.
* ''[[Grand dictionnaire français-breton]]'', 1931.
* ''Ar gwaregata'', Sant-Brieg, 1947.
* ''Ar bazataerez breizek displeget e pemp kentel hag eun daolenn arvest'', Sant-Brieg, Prud'homme, 1947.
* ''Supplément au grand dictionnaire français-breton'', Ar Baol: Skridoù Breizh, 1948. 178 p. ; adembannet e 1980.

== Levrlennadur ==
* {{br}} Favereau, Frañsez. ''Lennegezh ar brezhoneg en XX{{vet}} kantved – An "Emzao" kentañ – 1900/1918''. Montroulez : Skol Vreizh, 2002, pp. 317-325 {{ISBN|978-2-911447-56-3}}
* {{br}} [[Gérard Cornillet|ornillet, Gérard]]. ''Kroaz ar Vretoned'', Hor Yezh, 1988. Tezenn war mont en-dro ar gelaouenn.
* {{en}} [[Iwan Wmffre|Wnffre, Iwan Llwyd]]. ''Breton Orthographies and Dialects. The Twentieth-Century Orthography War in Brittany''. Bern, Oxford : Peter Lang, 2007. Perzh F. Vallée er brezhoneg unvan (Emglev ar skrivagnerien) hag ar brezhoneg [[peurunvan]]. 
* {{fr}} Abeozen. ''Istor Lennegezh vrezhonek an amzer-vremañ'', Al Liamm, 1957.
* {{fr}} Carney, Sébastien. ''Breiz Atao ! Mordrel, Delaporte, Lainé, Fouéré : une mystique nationale (1901-1948)''. Roazhon : Presses universitaires de Rennes, 2015. Darempredoù etre F. Vallée hag O. Mordrel, pp. 67-68.
* {{fr}} Corbes, Hippolyte. ''La vie et l'oeuvre de François Vallée, grammairien et philologue breton'', Société d'Émulation des Côtes-d'Armor, 1959.
* {{fr}} Morvannou, Fañch. ''Deux hommes tranquilles : François Vallée et Meven Mordiern''. ''In'' : ''Histoire littéraire et culturelle de la Bretagne'', L. 3. Genève, Paris : Champion-Slatkine, 1987, pp. 196-205 {{ISBN|978-2-85203-845-5}}
* {{fr}} Raoul, Lukian. ''François Vallée Abherve, sa vie, son œuvre''. Sant-Brieg : Kreizenn sevenadurel vreizhek Abherve, 1999.
* {{fr}} [[Ernest ar Barzhig|Ar Barzhig, Ernest]]. ''François Vallée (Druide Ab-Hervé) - sa vie, son oeuvre'', Cercle de Brocéliande, Roazhon, 1956.
== Notennoù ==
{{Daveoù}}
{{DEFAULTSORT:Vallee, Fransez}}
[[Rummad:Ganedigezhioù 1860]]
[[Rummad:Izili ar Goursez]]
[[Rummad:Diorren ar brezhoneg]]
[[Rummad:Yezhoniourien Breizh]]
[[Rummad:Emsaverien Breizh]]
[[Rummad:Geriadurourien vrezhonek]]
[[Rummad:Yezhadurourien vrezhonek]]
[[Rummad:Saverien hentennoù-deskiñ brezhonek]]
[[Rummad:Frañsez Vallée]]