Gwelet an tarzh evit Napoleon Iañ

{{Stumm an titl|Napoleon I{{añ}}}}{{Istor diechu}}
{{databox}}
[[Restr:Jacques-Louis David - The Emperor Napoleon in His Study at the Tuileries - Google Art Project.jpg|220px|thumb|right|''Napoléon Bonaparte'', ganet Napoleone Buonaparte (1812)]]

'''Napoleone Buonaparte''', ''Napulione Buonaparte'' e korseg ha ''Napoleone (di) Buonaparte'' e italianeg, ''Napoléon Bonaparte e galleg.''

Anvet goude-se impalaer '''Napoleon Iañ''' (ganet d'ar [[15 Eost|15 a viz Eost]] [[1769]] en [[Aiacciu]], [[Korsika]] ha aet d'an anaon d'ar [[5 Mae|5 a viz Mae]] [[1821]] war enezenn [[Santez-Helena]]), a oa bet da gentañ soudard, araok bezañ jeneral, dispac'her hag [[Impalaeriezh C'hall Kentañ|impalaer ar c'hallaoued]].

Eus un tiegezh kors e teu Buonaparte, newazh e engouestlas en arme c'hall e-pad an [[Dispac'h gall]]. Du-hont e tiskouezas e ampartiz milourel dispar. Ar vrezeliadenn en Italia hag en [[Egipt]] en deus graet e vrud da-vat. An degouezh-mañ a roas dezhoñ an digarez kemer galloud ar vro en ur ober [[taol-stad an 18 a viz ar Vrumenn]] (9 a viz Du 1799) ha mont da vout koñsul. Adal 1799 betek 1804 e oa-eñ [[Ren ar Gonsuled|rener e-touesk ar gonsuled]] e-pad ar [[kentañ Republik c'hall|c'hentañ Republik c'hall]] ha kenderc'hel a reas bezañ e penn ar vro betek 1814 evel [[Impalaeriezh C'hall Kentañ|impalaer ar c'hallaoued]] o staliañ ur renad diktaturiezhel.

Dre veur a adreizh evel da skouer krouadenn ar ''Code civil'' ("kod keodedel") en deus diazezet framm melestradurel Bro-c'hall a vo miret betek hiziv an deiz hag en devoa ur pezh-mell levezon war broioù all Europa. Adal [[1805]] e teuas da vout Roue [[Rouantelezh Italia (1805-1814)|Italia]] hag etre 1806 ha 1813 e oa anvet "Diwaller kengevread ar Roen" hag en devoa lakaet kerent ha tud nes war kadorioù ar monarkiezhioù estren. Goude divodadur [[Impalaeriezh santel roman german]] e oa ur gudenn vras dezhañ gouzout penaos aozañ ha frammañ holl [[Europa ar C'hreiz]]. Soñjal a rae unvaniñ Europa a-bezh en ur stad kreñv met un harz a-bouez en devoa kejet gant bro-Spagn da gentañ, bro-Alamagn ha bro-Rusia dreist-holl.

Ar vrezeliadenn a-enep ar Rusiz a oa ur gwalleur du dezhañ hag e arme. Krogiñ a reas un diskar dezhañ da neuze gant Brezeliadenn alaman 1813 (anvet eo "Brezeliadenn dieubidigezh" gant an Alamaned) hag e echuas gant faezhidigezh Buonaparte hag e zistaolidigezh. Goude ur prantad amzer o chom e [[Elba]] e tistroas da Vro-C'hall evit Ren ar [[Kant Devezh|C'hant Devezh]] betek ma tegouezhas [[emgann Waterloo]] a echuas e ren e [[1815]] hag e voe kaset da [[Santez-Helena]] evit peurest e vuhez-pad gant ar Saozon. Milionoù a Europeiz a varvas abalamour d'e vrezelioù.

Goude e varv e voe savet mojenn an « den meur » gant politikourien ha skrivagnerien dreist-holl. Ul luskad politikel awenet gantañ a zo e Bro-C'hall zoken : ar [[bonapartouriezh]].

== E vuhez ==
Pevarvet bugel [[Carlo Buonaparte]], 23 bloaz, ha [[Maria Letizia Ramolino]], 19 vloaz, e oa. E dad a oa alvokad, ha tammoù douaroù dezhañ. 

=== Tad, mamm ha bugale ===
Bet e oa an tad o stourm gant [[Pasquale Paoli]].Met pa voe diskaret ar Republik kors e [[Ponte-Novo]] d'an 9 a viz Mae 1769 ha pa voe aet Paoli d'an harlu da Vro-Saoz ez eas a-du gant ar C'hallaoued. Peste dor lez d'ar gouarnour gall, kont [[Marbeuf]], a orin breizhat, evit sachañ digantañ kargoù, dre ma oa an dud o kreskiñ buan en ti, ha bihan gounit an douaroù. Hervez an teodoù fall eo ar gouarnour a vije bet tad naturel Napoleone. 

Diwar an 12 bugel he doe Letizia e chomas 8 en buhez:
* [[Giuseppe Buonaparte]] (Joseph), ganet e 1768
* '''Napoleone''', ganet e 1769
* [[Luciano Buonaparte]] (Lucien), ganet e 1775
* [[Maria Anna Buonaparte]] Elisa), ganet e 1777
* [[Luigi Buonaparte]] (Louis), ganet e 1778
* [[Maria Paoletta Buonaparte]] (Pauline), ganet e 1780
* [[Maria Annunziata Carolina Buonaparte]] (Caroline), ganet e 1782
* [[Girolamo Buonaparte]] (Jérôme), ganet e 1784.

[[Gallekaat|Gallekaet]] e voe an holl anvioù-se da c'houde, evit abegoù politikel pe sevenadurel, pe dre ma ne blijent d'ar merc'hed{{daveoù a vank}}.

== Taol-stad an 18 a viz ar Vrumenn bloavezh VIII ==
* Pennad spisoc'h: [[Taol-stad an 18 a viz ar Vrumenn]]

Taol-stad an 18 a viz ar Vrumenn bloavezh VIII ([[9 a viz Du]] [[1799]]) sevenet gant Napoleon Bonaparte hag e harperien a vezo ar c'hentañ pazenn o reiñ lañs da Bonaparte e bed ar bolitikerezh.

== Ren ar C'hoñsul ==
* Pennad spisoc'h: [[Ren ar C'hoñsul]]

[[Ren ar C'hoñsul]] a vez graet eus un aozadur bolitikel ganet dre [[Taol-stad an 18 a viz ar Vrumenn]]‎. Kemer a ra plas gouarnamant ar [[Bodad-ren]] (1795-1799). Bonreizh ar bloavezh VIII a laka war wel un doare ren aotrounieg en e benn 3 koñsul met en gwirionez unan nemetken Napoleon Bonaparte hag a zeuio da vezañ koñsul difin e [[1802]].

Ren ar C'hoñsul a bado betek an 28 a viz ar Bleuñv bloavezh XII ([[18]] a viz [[Mae]] [[1804]]), deiziad fin ar Republik c'hall ha disklêriadur ar c'hentañ impalaeriezh.

== Impalaer ar C'hallaoued ==
[[Impalaeriezh C'hall Kentañ]] a vez graet eus ar renad-nevez-se. Kalz iriennoù a oa savet evit muntrañ Bonapart. Ur splet e oa evitañ evit staliañ ur renad impalaerel diwar skouer Henroma..

==Distro eus Elba==
D'an 20 a viz Meurzh 1815 e oa distro d'e balez, an ''Tuileries''. Davout a voe anvet d'ober war-dro ar brezel.  Ha Fouché war-dro ar polis.

== Harlu ==
E [[1815]] e voe harluet da [[Saint Helena (enezenn)|Saint Helena]]. C'hwec'h vloaz a vevas eno ha mervel a reas e [[1821]].

== Goude e varv ==
E 1840 e teu a-benn ar gouarnamant gall da advroañ korf Napoleone Buonaparte eus Santez-Elena da Vro-C'hall. Ul lid meurdezus a zo aozet evit degemer ar relegoù santel. Da geñver an deiz-se eo advroet korf e vab, an "Ererig", d'ar 15 a viz Kerzu 1940, eus Aostria da Bariz.

Anvet pe adanvet eo savadurioù a bep seurt en e enor en {{XIXvet}} kantved, e Pariz dreist-holl, evel pont Austerlitz, kae Austerlitz, porzh-houarn Austerlitz, bali an Arme Vras, bali Iena...

=== Tud levezonet gantañ pe anvet diwarnañ ===
* ar marichal [[Mic'hail Toukhatchevski]], marichal soviedel lesanvet « ar Bonapart ruz », enullet gant [[Stalin]] e [[1937]] e-pad ar [[Spurjadennoù Bras]],
* awenet ha bamet zoken e oa [[Adolf Hitler]] gant an impalaer hag e « oberenn », da skouer ar [[prefed|brefeded]]. Pa'z eas da Bariz d'an 23 a viz Even [[1940]] e voe un dudi dezhañ gwelout e gwir ar gêr muiañ-karet<ref>[https://web.archive.org/web/20210127191810/https://www.leparisien.fr/archives/la-visite-eclair-d-hitler-a-paris-13-09-2014-4130465.php%7C Gweladenn Hitler e Pariz], pennad-skrid gant Le Parisien, 13 a viz Gwengolo 2014.</ref>. Mont a reas d'an "Invalides" da stouiñ ha prederiañ dirak bez Buonaparte e-pad hir a vunutennoù. Disklêriañ a reas goude e voe « brasañ ha kaerañ koulz e vuhez ». Divizout a reas ur prantad goude, e miz Kerzu 1940, lakaat relegoù mab an impalaer, an « Aiglon », treuzlec'hiet eus Vienna da Bariz evit lidañ 100 bloaz advroadur bez an tad da Vro-C'hall<ref>''« Le saviez-vous ? En 1940, Hitler a fait rapatrier les restes du fils de Napoléon aux Invalides »'', abadenn skingomz ''Au coeur de l'Histoire'', Europe 1, 4 a viz Even 2020.</ref>,
* kopiet en deus [[Jean-Bedel Bokassa]] lid-sakradurezh Napoleone Buonaparte evit e sakradurezh dezhañ evel impalaer e [[1977]] e [[Bangui]], kêr-benn ar [[Republik Kreizafrikan]]. Paeet e voe al lid cheuc'h-se gant Bro-C'hall<ref>abadenn skingomz ''Rendez-vous avec X'' : ''« La Centrafrique ou la Françafrique? (1/2) »'', France Inter,  {{1añ}} a viz Kerzu 2007.</ref>,
* [[José Napoleón Duarte]] (1925-1990), diktatour eus [[San Salvador]],
* Abdul Razak Baginda, ur c'huzulier politikel estlammer da Napoleon Bonaparte, zo bet e kreiz un afer trafikerezh armoù etre [[Malaysia]] ha [[Bro-C'hall]] : [[afer Altantuyaa]].

Ar skrivagner ha diplomat italian Kurt Suckert (1898-1957) en doa dibabet e anv-pluenn [[Curzio Malaparte]] ("eus an tu fall") evel un troatad-fri da anv-tiegezh an diktatour gall, peogwir e dalv Buonaparte kement hag "eus an tu mat".

=== Enorioù ===
Roet gantañ e-unan pe gant e niz Napoleon III :
* ''Napoléonville'', un anv roet da [[Pondivi|Bondivi]] gant ar melestradurezh gall dindan Napoleon {{Iañ}} ha Napoleon III
* ur gêriadenn eo ivez e [[Louiziana]]
* adanvet oa [[Mirdi al Louvre]] "Mirdi Napoléon" e 1803 
* ''Saint Napoléon'' a oa [[Gouel broadel Bro-C'hall]] da vare Napoleon {{Iañ}} ha Napoleon III
* ''île Bonaparte'' a oa anv ar [[Enez ar Reünion|Reünion]] e-pad ren Napoleon {{Iañ}}
* Napoleon, ur pezh moneiz aour gall
Roet goude e varv :
* [[Diazezadur Napoléon]], ur gevredigezh c'hall disklêriet a dalvoudegezh foran e 1986
* Napoléon, ur gomedienn war gan gant Serge Lama
* meur a film ha lestr zo bet anvet Napoléon

=== Buonaparte el lennegezh ===
* [[Brezel ha Peoc'h]] gant [[Leo Tolstoy]]
* ''[[Les Misérables]]'' gant [[Victor Hugo]], el levrenn II
* Napoleon eo anv ar pemoc'h e [[Kêr al loened]] gant [[George Orwell]]

== Gwelout ivez ==
* [[diktatour]]
* [[roll an unpennoù gall]]
* [[bonapartouriezh]], ul luskad politikel e Bro-C'hall

==Liammoù diavaez==
*Fent diwar-goust an den meur : https://www.youtube.com/watch?v=Pvb57jbmGtM.

== Notennoù ha daveennoù ==
{{daveoù}}

{{DEFAULTSORT:Napoleon 1}}
[[Rummad:Ganedigezhioù 1769]]
[[Rummad:Marvioù 1821]]
[[Rummad:Impalaered Bro-C'hall]]
[[Rummad:Impalaeriezh c'hall kentañ]]
[[Rummad:Istor Korsika]]
[[Rummad:Napoleon]]
[[Rummad:Rouaned Italia]]
[[Rummad:Tiegezh Buonaparte]]