Gwelet an tarzh evit Marevezh Heian

[[Restr:西寺復元模型.jpg|thumb|upright=1.4|Heian-kyō, kêr-benn Japan er Marevezh Heian]]
{{Japaneg}}
'''Marevezh Heian''' ([[japaneg]] : 平安時代 ''Heian jidai'') a reer eus ar marevezh diwezhañ en [[Istor Japan]] klasel, a badas 391 vloaz adalek [[794]] betek [[1185]].

Er bloaz [[794]], a-c'houde meur a wallreuz en e gêr-benn [[Heijō-kyō]] (Nara hiziv), an impalaer [[Impalaer Kanmu|Kanmu]] ([[736]]-[[806]], ren [[781]]-806) en em stalias gant e lez e [[Heian-kyō]] ([[Kyōto]] hiziv), a chomas annez an impalaer betek 1868.<ref name="Sa">Sansom, 1958.</ref> ; diwezh ar [[Marevezh Nara]] ha deroù ar Marevezh Heian e voe.

A-hed ar Marevezh Heian e skañvaas levezon [[sevenadur]]el [[Sina]] war Japaniz tra ma vevent "Oadvezh Aour" o sevenadur dezho dre ar [[barzhoniezh|varzhoniezh]], al [[lennegezh]] hag al [[livouriezh]] ; d'ar mare-se e voe ijinet ar silabennaouegoù ''[[hiragana]]'' ha ''[[katakana]]'' gant maouezed al Lez, na oant ken desket e [[sinaeg]] hag ar wazed — en eil hanterenn ar Marevezh Heian e voe skrivet ''[[Genji Monogatari]]'' gant [[Murasaki Shikibu]] (紫式部, ''c''. [[978]] – ''c''. [[1019 ]]).

Buan e voe ar [[Klann Fujiwara|c'hlann Fujiwara]] an hini galloudusañ el lez, dre euredoù gant tiegezh an impalaer pergen.<ref name="He">Henshall 2012</ref> ; gantañ e oa ar galloud gwirion, kentoc'h eget gant an impalaerion.

==Istor==
[[Restr:Yōshū Chikanobu Miura Daisuke Yoshiaki.jpg|thumb|upright=1.2|Miura Daisuke Yoshiaki (1093-1181) war varc'h e-kerzh ar Brezel Genpei]]
E deroù ar Marevezh Heian e teuas ar [[gouarnamant]] a-benn da vestroniañ ar boblad [[Emishi]] (蝦夷 "[[barbared]] ar [[chevr]]") a veve e [[Honshū]] an Norzh<ref name="McCu">McCullough 1999.</ref>, a-drugarez d'ar jeneral [[Ōtomo no Otomaro]] ([[731]]-[[809]]), a voe an den kentañ anvet da 征夷大将軍 ''[[Shogun|seītai shōgun]]'', "pennkomandour ar c'horf brezelekaat enep ar varbared"<ref name="MWM">Meyer 2012.</ref> ; er bloaz [[802]], ur ''seii tai-shōgun'' all anvet [[Sakanoue no Tamuramaro]] ([[758]]-[[811]]) a faezhas emsavadeg ar boblad Emishi renet gant [[Aterui]], a varvas er gad.<ref name="McCu" /> Kreñvoc'h-kreñvañ e voe ar gadourion nobl anvet ''[[Samourai|samurai]]'''' (侍, pe 武士 ''bushi'' "micherour armet")'', ofiserion nobl ar ''seii tai-shōgun'', betek kemer ar galloud e dibenn ar Marevezh Heian.

Skoet gant ar vrec'h e voe Japan er bloavezhioù [[812]]-[[814]], ma varvas tost an hanter eus he foblañs<ref>Alchon 2003</ref>.

Er bloaz [[858]], [[Fujiwara no Yoshifusa]] ([[804]]-[[872]]) en em lakaas da ''[[Sesshō ha Kampaku|sesshō]]'' (摂政 "rejant") an [impalaer [Impalaer Seiwa|Seiwa]], a oa 8 vloaz. E vab [[Fujiwara no Mototsune]] ([[836]]-[[891]]) a grouas ar garg anvet ''[[Sesshō ha Kanpaku|kanpaku]]'' (関白), a oa e gwirionez karg ur pennkuzulier hag ur pennsekretour a c'helle ren e-lec'h un impalaer en e oad, hogen re gozh pe re glañv.<br>
Adalek ar bloaz [[936]] betek [[939]] e voe ur stirad emsavadegoù enep galloud Heian-kyō, kaset er Reter gant ar ''samurai'' hag un aotrou lec'hel (大名, ''[[daimyō]]'') anvet [[Taira no Masakado]] (? – [[940]]), harpet gant ar ''samurai'' ha uhelad el Lez [[Fujiwara no Sumitomo]] (? – [[941]]) er C'hornôg. Ne zeujont ket a-benn da ziskar an impalaer hag e lez avat.

E [[996]], [[Fujiwara no Michinaga]] ([[966]]-[[1028]]) a voe ''kanpaku'' hag a renas pa voe ar c'hlann Fujiwara e barr e c'halloud.<ref name="To">Totman, 2014</ref> ; peder a-douez e verc'hed a voe dimezet da impalaerion.<ref name="He" /> Betek [[1086]] e chomas ar galloud leun gant ar c'hlann Fujiwara ; pa dremenas an tron eus an impalaer [[Impalaer Shirakawa|Shirakawa]] d'e vab [[Impalaer Horikawa|Horikawa]] e talc'has ar re Fujiwara da lezennata : ganto e voe lakaet an ''[[insei]]'' (院政 "melestradur ur manati") e pleustr : ent-ofisiel, un impalaer a zileze e garg ha honnezh a dremene d'ur warlec'hiad bet dibabet gantañ ; en e retred, en ur manati peurliesañ, e kendalc'he an ez-impalaer da ren dre guzh tra ma rae an impalaer titlet war-dro deverioù lidel an [[unpenniezh]].<ref name="To" />

A-hed ar Marevezh Heian ez eas galloud an impalaerion war ziskar, abalamour ma oa ker beuzet al lez en iriennoù ma lezire melestradur ar Stad er-maez eus ar gêr-benn.<ref name="He" /> Nebeut-ha-nebeut e voe kaset da get ar ''[[Dezveg Taihō|ritsuryō]]'' (大宝律令, ''Taihō-ritsuryō'') a oa bet embannet er bloaz [[703]] hag a framme ar gouarnamant kreiz hag ar re lec'hel hervez ar [[konfusianegezh|gonfusianegezh]] ha lezennoù Sina, dre ma teue an noblañsoù hag ar c'hloer a-benn da vout eztellet evit o ''shōen'' (荘園 "maner"), o [[maner]]ioù, dre ar reizhiad heñvelanvet ma roe an impalaer douaroù d'an noblañsoù ha d'ar venec'h, na baeent ket telloù na warno na war ar pezh a veze kenderc'het drezo<ref name="To" />. Da get ivez ez eas an [[Adreizh Taika]] (大化の改新 ''Taika no kaishin''), a lakae ar Stad da berc'hennez war an holl zouaroù hag a oa ingalet etre al labourerion-douar hervez pennaennoù ar gonfusianegezh diwar skouer [[politikerezh]] Sina : daoust d'an holl zouaroù bout bet perc'hennet gant ar Stad, tremen an hanter anezho a oa e dalc'h perc'henned manerioù en {{XIvet kantved}}, ar pezh a wanaas ar galloud kreiz hag an armerzh, hag a greñvaas ar c'hlannoù lec'hel. Pa ne zeue mui trawalc'h a delloù d'ar Stad, ne c'helle mui goprañ an arme vroadel hag ar vro ne oa mui difennet ; neuze, perc'henned o ''shōen'' a savas armeoù prevez gant o ''samurai''.<ref name="Pe">Perez, 1998.</ref> Daou diegezh diskennet eus impalaerion, ar [[Klann Taira|c'hlann Taira]] hag ar [[Klann Minamoto|c'hlann Minamoto]], a voe perc'henned war armeadoù bras ha manerioù niverus er-maez eus ar gêr-benn. Krog e voe ar gouarnamant da arverañ an daou glann-se evit diarbenn pep emsavadeg hag ar morlaerezh.<ref name="To" />

E [[1051]] e voe daeet ar galloud kreiz gant izili eus ar [[Klann Abe|c'hlann Abe]], a oa o ren er gouarnamant lec'hiel. Gant al lez e voe roet urzh d'ar c'hlann Minamoto tagañ ar re Abe, a voe faezhet e-kerzh ar [[Brezel Zenkunen]] (1051-[[1063]]) e penn kreiznosañ Honshū<ref name="Sa" />, ha kreñvaet e voe ar galloud kreiz er rann-se eus an Impalaeriezh.<br>
En hevelep korn-bro e voe [[Brezel Gosannen]] (後三年合戦, ''gosannen kassen'' "brezel an tri bloaz diwezhat"), ur brezel diabarzh a badas c'hwec'h vloaz e gwirionez, eus [[1083]] da [[1089]]. Dizehan e veze arvelloù e diabarzh ar [[Klann Kiyohara|c'hlann Kiyohara]] ; pa ne zeuas ket ar gouarnour [[Minamoto no Yoshiie]] ([[1039]]-[[1106]]) d'o sioulaat dre gevraouiñ un emglev ez eas dre nerzh, gant harp ar ''samurai'' hanter-japanat, hanter-emishi [[Fujiwara no Kiyohira]] [[1056]]-[[1128]]). Klann Fujiwara an Norzh a voe mestr war Honshū an Norzh a-c'houdevezh, hag a chomas a-hed ar c'hantved<ref>Takeuchi 1999.</ref>.

Er bloaz [[1156]] e tarzhas un emsavadeg a-zivout hêrezh an Impalaeriezh, [[Emsavadeg Hōgen]] (保元の乱 ''Hōgen no ran''), a badas div sizhunvezh ; an daou gevezer, [[Impalaer Go-Shirakawa|Go-Shirakawa]] ([[1127]]-[[1192]]) ha [[Impalaer Sutoku|Sutoku]] ([[1119]]-[[1164]]) a c'hopras ar c'hlannoù Taira ha Minamoto evit kemer an tron dre nerzh. Gant ar c'hlann Taira ez eas an trec'h. Penn ar c'hlann-se, [[Taira no Kiyomori]] ([[1118]]-[[1181]]) a dennas splet eus ar gur-se evit kreñvaat e c'halloud e lez an impalaer e Kyōto a-hed bloavezhioù. A-c'houde ar brezel-se e voe kevezerezh etre an daou glann, hag an [[emsavadeg Heiji]] (平治の乱 ''Heiji no ran'') a c'hoarvezas e [[1160]], na badas nemet pemzektez ; trec'h e voe ar c'hlann Taira a-nevez, ha forbannet e voe renerion ar c'hlann Minamoto.<br>
E [[1180]], Taira no Kiyomori a stalias e vab-bihan [[Impalaer Antoku|Antoku]] ([[1178]]-1185) evel impalaer, hag eñ bloaz hanter hepken — ne renas nemet e-pad pemp bloaz, betek e varv d'an oad a 6 vloaz. Diouzhtu e savas ar c'hlann Minamoto enep dezhañ : e benn [[Minamoto no Yoritomo]] ([[1147]]-[[1199]]) a zistroas eus an harlu hag a voulc'has [[Brezel Genpei]] e [[1180]] ; daoust da varv Taira no Kiyomori e 1181 e kendalc'has ar vell betek 1185, gant trec'h ar c'hlann Minamoto.<ref name="He" />

Goude bout bet war zisteraat e-pad kantvedoù, poblañs Japan a stabilaas e diwezh ar Marevezh Heian<ref>Farris, 2009</ref>.

Gant trec'h ar c'hlann Minamoto e voe finvezh ar marevezh Heian ha deroù ar [[Marevezh Kamakura]] (1185-[[1333]]) ;  deroù Japan c'hladdalc'hel e voe ivez, a badas betek [[1600]] ; Minamoto no Yoritomo a voe ar ''shōgun'' kentañ, a renas adalek [[1192]].

==Sevenadur==
Eus [[874]] da [[884]] e voe drastet impalaeriezh Sina gant un emsavadeg renet gant ar [[floderezh|floder]] [[holen]] [[Huáng Cháo]] (黃巢, [[835]]-[[884]]) ; paouezet e voe da gas Japaniz da lez an [[Tierniezh Tang|Diernac'h Tang]], paouezet ivez da enporzhiañ danvezioù sinaat. Ur sevenadur japanat-rik a c'hallas bleuniañ neuze betek tizhout e varr.

A-hed ar Marevezh Heian e voe lez an impalaer ur greizenn sevenadurel hag arzel eus ar re vlizikañ. Adalek an {{IXvet kantved}} e tiwanas skolioù japanat war an holl dachennoù arzel.<br>
E dibenn ar Marevezh Heian ivez, e [[1052]] e voe savet ar [[Byōdō-in]] (平等院, "azeuldi ar C'hevatalder"), un azeuldi boudaat e kêr [[Uji, Kyoto|Uji]].
;Boudaegezh
[[Restr:Danjogaran Koyasan12n3200.jpg|thumb|''Danjō-garan'' war Menez Kōya, ul lec'h boudaat nevet]]
Tri doare [[boudaegezh]] a voe e Japan er marevezh Heian : 法相宗 ''Hossō shū'', deuet eus Sina, a voe distroadet gant 真言宗, ''Shingon-shū'' deuet eus ar ''[[Vajrayana|vajrayāna]]'' dre Sina ivez ha gant 天台宗, ''Tendai-shū'', ur skol japanat awenet gant ar ''[[mahāyāna]]''.<ref name="Ki">Kitagawa, 1966.</ref>

Deuet-mat e voe ''Tendai-shū'' gant Lez an impalaer, p'edo ar gêr-benn e-harz Menez Hiei, ur manati ''tendai'' warnañ. An impalaer Kanmu a oa unan eus harperion ar ranngredenn, neuze e vroudas ar venec'h ma vije doujet an impalaer hag an impalaeriezh hag e teuas ''Tendai-shū'' da vout galloudus-kenañ a-hed ar c'hantvedoù war-lerc'h.<br>
Goude Kanmu e voe hoalet an impalaerion gant ''Shingon-shū'' en abeg d'he lidoù a veze prizet gant ar bobl, ha d'he arzoù : [[barzhoniezh]], [[kaerskriverezh]], [[kizellerezh]] ha [[livouriezh]]. Nebeut-ha-nebeut e troas an div ranngredenn a-benn da liammañ ar Stad ouzh ar [[relijion]] dre al Lez, ar pezh a c'hanas ur "voudaegezh vrientinel".<ref name="Ki" />{{,}}<ref>Weinstein, 1999.</ref>

;Lennegezh
Sinaeg a veze skrivet ent-ofisiel e lez an impalaer, met buan e voe arveret ar silabennaouegoù ''hiragana'' ha ''katakana'' er vro, ar pezh a vroudas al lennegezh japanek. Doareoù skridoù nevez a zeuas war-c'horre : [[romant]]où, danevelloù istorel e komz-plaen (物語 ''[[monogatari]]'' "istor") hag arnodskridoù, met el Lez hag er gloer boudaat e vezent aozet.

Barzhonegoù dreist-holl a veze skrivet el Lez. Un lodenn eus o renk e oa e metoù ar vrientinion hag o servijerion, niverus e oa an degouezhioù ma ranked sevel gwerzennoù : ganedigezh ur bugel, un darvoudenn el Lez, un arvest kaer en natur. Ur varzhoneg savet fall a c'helle divrudañ un den, unan vat e enoriñ ; ker pouezus hag ar c'homzioù e oa ar c'haerskriverezh, ha pa vije e japaneg pe e sinaeg.<ref name="Mo">Morris, 1964.</ref><br>
E-kerzh ar Marevezh Heian e voe skrivet komzoù 君が代 ''Kimigayo'' "Ren E Veurdez Impalaerel", a zo kan broadel Japan hiziv c'hoazh, koulz ha ''Genji monogatari'', unan eus romantoù kentañ ar bed a-bezh ; un oberenn bouezhus all e voe 枕草子 ''[[Makura no Sōshi]]'' "Levr ar pennwele", echuet er bloaz [[1002]] gant al lesaourez [[Sei Shōnagon]] (清少納言, ''c''. [[966]] – [[1017]] pe [[1025]]). Ar varzhoneg いろは歌 ''Iroha uta'' "Kan Iroha", testeniekaet e [[1079]], zo chomet brudet betek hiziv rak holl lizherennoù ar silabennaoueg zo enni.<ref name="Ab">Abe, 1999</ref>

;Kenedouriezh
[[Restr:Junihitoe.jpg|thumb|''Itsutsuginu-karaginu-mo'']]
Pouezus ha dezveget e veze neuz an dud er Marevezh Heian evit merkañ o renk. Koulz ar vrientinion hag ar brientinezed a boultre o dremm e gwenn hag a zue o dent (お歯黒 ''ohaguro'' "dent du"). Ar wazed o deveze  [[mourroù]] moan hag ur bouchig ; ar maouezed a live o muzelloù e [[ruz (liv)|ruz]] en ur dresañ ur genoù munut, ha lemel o [[abrant|divabrant]] a raent kent o adtresañ uheloc'h war o zal (引眉 ''hikimayu'').<br>
Hir ha lufrus e veze blev ar maouezed, a wiske el Lez saeoù anvet ''itsutsuginu-karaginu-mo'' (五衣唐衣裳 "pemp pezh dilhad seiz") el lez ha ''jūnihitoe'' (十二単 "daouzek gwiskad") war ar pemdez. Hervez ar renk, ar garg hag ar rannvloaz e veze an dilhad ; ar maouezed a ranke heuliañ ur reizhiad livioù a veske re plant ha loened ar rannvloaz<ref>Toby, 2009</ref>.

==Armerzh==
Peoc'hus a-walc'h e voe ar Marevezh Heian en Istor Japan, met war wanaat ez eas ar armerzh ha paouroc'h-paourañ e voe ar braz eus an dud. Mestroniañ kenderc'hadur ar [[riz]] a oa andon pinvidigezh an tiegezhioù galloudusañ<ref name="Mo" />, a oa 0.10% eus ar boblañs (5&nbsp;000 diwar 5 milion). Galloudus e oa ar vrientinion-se, hogen dic'houest da verañ ar vro en un doare efedus, ar pezh a aesaas kemeridigezh ar galloud gant ar ''samurai'' : e-tro ar bloaz 1000, ar gouarnamant ne ouie mui skeiñ moneiz, a oa o vont da get tamm-ha-tamm, o rediañ an dud da eskemm dre drokañ riz ha traoù all.<ref name="Mo" />

Dre ma voe dic'houest ar c'hlann Fujiwara, a rene ar vro ''[[de facto]]'', da zerc'hel ur [[polis|gêrreizh]] e ratre e voe mui-ouzh-mui a laeron o preizhañ ar veajourion. Pan ae an dud war baouraat ez ae ar vrientinion hag ar gloer voudaat war binvidikaat, skoazellet ma vezent gant ar reizhiad ''shōen'' — alese moarvat diorroadur an arzoù-kaer.<ref name="Mo" />{{,}}<ref name="Co">Collins, 1997.</ref>

==Hêrezh==
Anavet-mat eo "Oadvezh Aour" ar Marevezh Heian e Japan a-vremañ, dave a vez graet dezhañ e festivalioù, ''[[Manga (bannoù-treset)|manga]]'', ''[[anime]]'', stiradoù [[skinwel]], [[c'hoari video|c'hoarioù video]] hag all.

==Levrlennadur==
<div style="font-size:95%;">
* {{ja}} マイペディア―小百科事典 ''mai pedia – ko hakkajiten'' "Ma fedia – Holloueziadur bihan". Tokyo : Heibonsha, 1996 {{ISBN|978-4-582-09631-6}}
* Abe, Ryūichi. ''The Weaving of Mantra'' — Kūkai and the Construction of Esoteric Buddhist Discourse''. New York : Columbia University Press, 1999 {{ISBN|978-0-231-11286-4}}
* Alchon, Suzanne Austin. ''A Pest in the Land: New World Epidemics in a Global Perspective''. Albuquerque : University of New Mexico Press, 2003 {{ISBN|978-0-8263-2871-7}}
* Collins, Randall. ''An Asian Route to Capitalism: Religious Economy and the Origins of Self-Transforming Growth in Japan''. In : ''American Sociological Review'', Levrenn 62, niv. 6, Kerzu 1997, pp. 843-865.
* Farris, William Wayne. ''Japan to 1600: A Social and Economic History''. Honolulu : University of Hawaii Press, 2009 {{ISBN|978-0-8248-3379-4}}* Henshall, Kenneth. ''A History of Japan: From Stone Age to Superpower''. London : Palgrave Macmillan, 2012 {{ISBN|978-0-230-34662-8}}
* Kitagawa, Joseph M. ''Religion in Japanese History''. New York : Columbia University Press, 1966 {{ISBN|978-0-231-02838-7}}
* Morris, Ivan (964). ''The World of the Shining Prince – Court Life in Ancient Japan''. New York : Vintage Books, 2013 {{ISBN|978-0-345-80390-0}}
* Perez, Louis G.. ''The History of Japan''. Westport : Greenwood Press, 1998 {{ISBN|978-0-313-30296-1}}
* Sansom, George. ''A History of Japan to 1334''. Stanford : Stanford University Press, 1958 {{ISBN|978-0-8047-0523-3}}
* Slade, Toby. ''Japanese fashion : A Cultural History''. Oxford : Berg Publishers, 2009 {{ISBN|978-0-85785-145-1}}
* Totman, Conrad. ''A History of Japan''. Malden : Wiley-Blackwell, 2014 {{ISBN|978-1-119-02235-0}}
* Weinstein, S.. ''Aristocratic Buddhism''. In ': 'The Cambridge History of Japan – Volume 2:  Heian Japan''. Cambridge : Cambridge University Press, 1999 {{ISBN|978-0-521-22353-9}}
</div>

==Liammoù diavaez==
* {{fr}} {{cite web|url=https://www.persee.fr/collection/dhjap |title=''Dictionnaire historique du Japon ''|accessdate=13/01/2022}}
* {{en}} {{{ja}} {{cite web|url=https://jisho.org |tiltle=Geriadur japaneg-saozneg / saozneg-japaneg|accessdate=13/01/2022}}
* {{en}} {{cite web|url=https://www.japanese-wiki-corpus.org |title=''Japanese Wiki Corpus''|accessdate=13/01/2022}}
==Notennoù==
{{Daveoù|bannoù=5}}


{{Boest Istor Japan}}
{{Porched Japan}}

[[Rummad:Istor Japan]]