Gwelet an tarzh evit Luc'hskeudennerezh

{{databox}}
[[Restr:Joseph Nicéphore Niépce.jpg|thumb|'''Joseph N. Niépce'''<br>([[1765]])-[[1833]])<br>Ijiner al luc'hskeudennerezh]]
Ar '''luc'hskeudennerezh''' (pe ar ''fotografiezh'') zo ur rummad teknikoù da enrollañ skeudennoù hag un [[arz]], ur skourr eus [[Arzoù ar Gweled]] ; ur skiant hag a implij an teknikoù-se eo ivez.

== Teknikoù al luc'hskeudenniñ ==

== Istor al luc’hskeudennerezh ==
Krouet ma oa bet gant danvez ha teknikoù eeun e c'hellas al luc'hskeudennerezh tennañ splet eus nevezadurioù a-leizh : [[teknologiezh]]ioù ha [[teknikoù]] war tachennoù an [[optik]], ar [[kimiezh|gimiezh]], ar [[mekanikerzh]], an [[tredan]], an [[elektronik]] hag ar [[stlennegezh]].

== Ijinañ ==
[[Restr:View from the Window at Le Gras, Joseph Nicéphore Niépce, uncompressed UMN source.png|thumb|left|''[[Point de vue du Gras]]'', disoc’h kentañ eus un taol-arnod gant [[Joseph Nicéphore Niépce]]. Diskouez a ra ul lodenn eus ti Niépce ([[1826]])]]

Abaoe pell e oa anavezet an div anadenn a oa ezhomm evit kaout luc’hskeudennoù. Da vare [[Aristoteles]] e ouied lakaat ar gwirvoud en ur voest ; trawalc’h e oa ober un toull bihan ([[stenop]]) en ur « gambr du » (''[[camera obscura]]'') evit gwelet ur skeudenn eilpennet war foñs gwenn ar voest. Gouzout a ouie an [[alkimiezh|alkimiourien]] ivez ez a ar [[kloridenn arc’hant|gloridenn argant]] ([[Argant|Ag]][[Klor|Cl]]) da zuañ abalamour d’ar gouloù. War-du [[1780]] e teuas [[Jacques Alexandre César Charles|Jacques Charles]], anavezetoc’h p’en doa ijinet an [[aerlestr]] c’hwezet gant [[hidrogen]], a-benn da sonnañ, met un doare dibad, un drolinenn a veze lakaet da zont war wel gant argerzh ar gambr du war un tamm paper spluiet a gloridenn argant. [[Thomas Wedgwood]] ([[1771]]-[[1805]]) a reas arnodennoù peuzheñvel gant an [[nitrat argant)]] (Ag[[Natriom|N]][[Oksigen|O]]<sub>3</sub> ; sevel a reas ur c’hounskrid diwar-benn an dra-se e [[1802]]. Evit [[John Herschel]], deskrivañ a reas perzhioù an [[hiposulfit natriom]] (Na<sub>2</sub>[[Sulfur|S]]<sub>2</sub>O<sub>3</sub>, 5H<sub>2</sub>O), deuet da vezañ ar [[stabilaer]], e [[1819]].

[[Joseph Nicéphore Niépce]], ur ijinadennour eus [[Chalon-sur-Saône]], a veskas an tri doare-ober-se evit stabilaat skeudennoù (a galite etre) war blakennoù [[staen]] goloet a [[der-douar]] Judea, ur seurt koultron naturel a galeta ouzh ar gouloù ([[1826]] pe [[1827]]) ; Al luc’hskeudenn gentañ a ziskouez unan eus kazelioù e di e [[Saint-Loup-de-Varennes]] ([[Saône-et-Loire]]). Gwelet e vez al luc’hskeudenn-se e Skol-veur [[Austin (Texas)]] abaoe [[1963]], pa oa bet roet gant Helmut Gernsheim d’an ensavadur-se<ref>{{en}} [http://palimpsest.stanford.edu/byorg/abbey/an/an26/an26-3/an26-307.html ''The First Photograph'']</ref>. Ma vez sellet mat ouzh ar skeudenn-mañ e weler eo dibar ar sklêrijennañ warni. Meur a eurvezh, evit gwir, e oa padet ar paouezadenniñ (etre 14 ha 18 eurvezh evit doare) ; gant an heol e oa bet sklêrijennet ar voger war an tu dehoù da gentañ, ar voger war an tu kleiz diwezhatoc’h en devezh.

Pa oa aet N. Niépce d’an Anaon e [[1833]] e kendalc’has [[Jacques Daguerre|Louis Jacques Mandé Daguerre]] da wellaat an doare-ober. Kavet e oa bet gantañ pennaenn diskuliañ ar skeudenn da zont. Kavout a reas Daguerre an tu da verraat ar frapad paouezadenniñ. War-dro dek munuennt a oa trawalc’h neuze. E [[1839]] en doa lakaet ar gouzieg ha kannad [[François Arago]] da anavezout e ijinadenn. Hemañ a zegasas e damm skoazell dezhañ.

E 1839 ivez e oa bet kinniget ijinadenn Daguerre, an [[dagerskeudenniñ]], da [[Akademiezh skiantoù Bro-C'hall]]. Er bloaz-se eo e vez lavaret neuze e oa bet krouet al luc’hskeudennerezh. Gwellaet e oa bet ijinadenn [[Niépce]], evit gwir, ha netra ken. Dont a reas ar Stad c’hall da vezañ perc’hennez war an ijinadenn dre baeañ ul leve-bevañ bloaziek a 6&nbsp;000 lur da Zaguerre hag a 4&nbsp;000 lur da Isidore Niépce, mab da Nicéphore, ha reiñ a reas an ijinadenn e donezon d’ar bed da c’houde.

Gant an dagerskeudenniñ e teued a-benn da gaout skeudennoù goude un hantereurvezh paouezadenniñ « hepken » pa veze digoumoul an oabl. Abalamour da se eo un tammig arvarus tapout luc’hskeudennoù : ar straedoù e Pariz a seblant bezañ didud, ha pa vefe tud a-leizh enno pa oa bet tapet al luc’hskeudennoù. Krouet e oa bet al luc’hskeudennerezh avat. Al luc’hskeudenn gentañ o taolenniñ tud a voe graet diwezhatoc’hik : ur c’hoarer-straed o koarañ botoù un tremeniad. Difiñv ha diflach e oa chomet an daou zen e-pad un nebeud munutennoù.

=== Emdreiñ ===
Buan-kenañ ec'h emdroas al luc’hskeudennerezh da c’houde. Disoc’h an enklaskoù, evit gwir, a voe akuitizet gant ar Stad c’hall ha pep hini en doa gallet buan-kentañ gwellaat al luc’hskeudennerezh.

Teir lodenn zo en araokadennoù :
# berraat ar frapad paouezadenniñ dre greskiñ elfenn ar roll niverennet, kizidigezh al lurelloù kizidik ha goulaouusted al lagadoù ;
# gwelaat stabilted an tennadennoù ;
# eeunaat an implij eus al luc’hskeudennerezioù, dre grouiñ luc’hskeudennoù skañvoc’h-skañvañ ha marc’hamatoc’h-marc’hadmatañ, dileizhadoù stabil, ar pezh a vire ouzh an dud da zornata produioù kimiek, ha kregiñ da implijout an [[urzhiataerezh]], gant niverelaat ar skeudennoù, da lavaret eo al « luc’hskeudennoù niverel ».

=== Ar film ginel ===
[[Restr:In de donker kamer.jpg|thumb|Ul luc’hskeudenn dres goude ma oa tennet eus ur soubadur kimiek.]]
[[William Henry Fox Talbot]] ([[1800]]-[[1877]]) a reas enklaskoù ivez adalek 1833, pa oa N. Niépce]] ha J. Daguerre oc’h ober kemend-all. E [[1840]] en doa krouet ar « [[kalotip|c’halotip]], un argerzh ginel-ha-mat a roe an tu da liesskignañ skeudennoù.

Enklaskoù all a oa bet graet da c’houde hag e-se e oa bet gwellaet perzhioù ar skeudennoù tamm-ha-tamm, kizidigezh al lurelloù tener, hag eeunaat ar skeudtapañ : [[1847]] « [[argerzh an albumin]] » ([[Claude Félix Abel Niépce de Saint-Victor]], ur c’henderv da Nicéphore), [[1850]] « argerzh gant [[kolodion gleb]] » ha [[1851]] « [[ambrotype|ambrotip]] » ([[Frederick Scott Archer]]), [[1852]] « [[ferrotype|ferotip]] » ([[Adolphe-Alexandre Martin]]).

[[Félix Tournachon]], anavezet gwelloc’h dre e lesanv « Nadar », a reas un implij kenwerzhel anezhañ. Poltredoù eus pennoù-bras ar mare-se a reas, hag e [[1858]] al luc’hkeudenn gentañ dre nij e [[Bièvres (Essonne)|Bièvres]] : ul luc’hskeudenn eus Pariz a dapas diwar bourzh un aerlestr.

=== Ar film gwevn ===
Al luc’hskeudennoù gentañ (gwenn ha du pe emliv) a veze graet war plakennoù gwer bras, pounner ha bresk-mat. E [[1884]] ez ijinas [[George Eastman]] lurelloù kizidik ha gwevn : ar film e [[keluloid]]. Gallout a raed mirout meur a skeudenn warnañ e-barzh ar benveg-luc’hskeudenniñ. Distroadet e voe ar plakennoù gwer neuze. Gant ar binvioù-luc’hskeudenniñ a oa deuet da vezañ bihanoc’h e oa aesoc’h tapout skeudennoù (hogos) e pep lec’h hag e kement degouezh zo.<br>
Ar [[Kodak|C’hodak]] a voe ar benveg-luc’hskeudenniñ kentañ a oa bet aozet gant ar gompagnunezh Eastman. Gallout a raed enrollañ ur c’hant skeudenn bennak war ur skor gwevn. Ur wech louc’het ar filmoù, ar binvioù a veze adkaset da Rochester (NY) ma vezent diskuliet. Ur wech tennet al luc’hskeudennoù e vezent adkaset d’o ferc’henn, asambles gant ar benveg adkarget.

=== Ar film 35 mm hag ar binvioù bihan o furmad ===
E [[1909]] e oa bet ar Gall [[Étienne Mollier]] gant ar soñj da implijout ar film 35 mm en e venveg-luc’hskeudenniñ lesanvet ar ''Cent-Vues'', un benveg « godell » a dape kant luc’hskeudenn 18/24&nbsp;mm diouzh renk. Ar ''Cent-Vues'' a voe produet e [[1910]] ha garedonet e oa bet gant ar Vedalenn aour er [[Kenstrivadeg Lépine|Genstrivadeg Lépine]]. Kenwerzhekaet e oa bet met ne reas ket berzh-kaer<ref>Etienne Mollier ''Mémoires d'un inventeur : de la photographie 35 mm au rétroprojecteur – 1876-1962'', L'Harmmattan, 2009, pp. 77-80 {{ISBN|978-2-296-08369-1}}</ref>. E [[1913]] e savas [[Oskar Barnack]] kentpatrom kentañ al [[Leica]], a voe kenwerzhekaet adalek [[1925]] hag a oa voe an hini kentañ eus ar binvioù a rae er furmad 35&nbsp;mm|24&nbsp;x&nbsp;36&nbsp;mm]], a voe implijet peurliesañ betek dibenn an {{XXvetkantved}}.

=== Ar tu-mat eeun ===
War-dro [[1948]] e savas an doktor [[Edwin H. Land]] ar benveg kentañ da ziskuliañ war ar prim, ar [[Polaroid]], hag e [[1962]] e azasaas ar argerzh ouzh al liv.<br>
Ar stummoù kentañ eus ar Polaroid a oa un etregineg enno. Er [[bloavezhioù 1980]] e voe gwellaet an teknik evit chom hep ober gantañ hag evit kaout un tu-mat eeun gwirion.

Unan eus an enklaskoù kentañ war al luc’hskeudennerezh eo koulskoude. Labourat a reas ar Gall [[Hippolyte Bayard|Bayard]] war an dra-se war-dro [[1838]]-1[[839|39]], e-keit ma oa N. Niépce ha J. Daguerre o plediñ gant an dagerskeudenner. Anavezout a reer H. Bayard peogwir en doa graet an emboltred kentañ, ''Autoportrait en noyé'', dre implijout an teknik-se.

=== Un adstumm, al luc’hskeudennerezh bosek ===
Dre ma oa bet ijinet ar [[stereoskopiezh]] a-raok al luc’hskeudennerezh (Wheatstone, 1838), o doa kroget luc’hskeudennerien da dapout luc’hskeudennoù bosek adalek [[1841]]. Graet e veze daou baouezadur diouzh renk met gortozet e veze ur pennadig etre an daou skeudtapadur.<br>
Evit ar poltredoù ne c'helled ket ober an daou skeudtapadur dre ziv wech, hag evit se e oa bet savet luc’hskeudennerezioù gant daou lagad adalek ar {{bloavezhioù 1850]].

=== Al luc’hskeudennerezh niverel ===
Gant an teknikoù urzhiataerezh e c’haller treuzfurmiñ ur skeudenn en un heuliad poentoù skedus, ar pikseloù, a vez dewerzhet o ferzhioù dre sifroù. Gant an niverelaat e c'heller adsevel ar skeudennoù diouzh an druilh war trobarzhioù urzhiataerezh azasaet : gallout a reer evel-se tretañ anezho gant meziantoù tennañ hag eilaozañ ha goude moullañ pe skignañ anezho er furmad niverel.

Diaes eo plediñ gant an deknologiezh-se, zo disheñvel-mik diouzh an argerzhoù fizik-ha-kimiek kentañ, abalamour da empentiñ [[kaptor luc’hskeudennerezh|kaptorioù elektronek]] ar skeudenn a gemer lec’h ar film. Emdreiñ a ra buan-kenañ diarunusted ar pikseloù, da lavaret eo an niver a bikseloù a c’haller genel dre skeudenn hag ar gizidigezh. N’eo ket dister dra an niver a [[fotosit]]où dre vilimetr-karrez, ha pa vefe perzhded ar skeudenn, evel evit an teknikoù kozh, diouzh arventennoù niverus all, evel ment ar c’haptor, a glot gant galloud disrannañ al lagadoù implijet. En ur implijout un hevelep lagad ec'h eo gwelloc’h perzhded al luc’hskeudennoù graet gant ur c’haptor 12 milion a bikseloù [[kaptor luc’hskeudenniñ|furmad leun]] eget ar re a vez graet gant kaptor ur benveg niverel, dezhañ an hevelep niver a bikseloù.

Gant al luc’hskeudennerezh niverel e c’haller eiltretañ hag eilaozañ ar skeudennoù gant un urzhiataer hag ur meziant tretañ niverel. Gant ar meziantoù-se e c’haller krouiñ diouzh ar c’hoant, adalek reizhañ ar gouloù, an dargemm pe al liv betek an eilaozañ pe ar c’henaozañ skeudennoù.
 
Gant ar rouedadoù kehentiñ, an [[Internet]] hag ar servijoù kumuniezhel a luc’hskeudennoù en-linenn a oa deuet war wel e [[2003]] e vez implijet al luc’hskeudennerezh niverel e meur a zoare. Gant ar [[blog]]où hag ar servijoù [[rannañ luc’hskeudennoù]] evel Pikeo pe [[Flickr]] e c’hall al luc’hskeudennerienn-verdeerien kaout binvioù ha servijoù evit kehentiñ, eskemm pe diskouez o luc’hskeudennoù niverel d’o familh, d’o mignoned, da dud o c’humuniezh pe d’an dud er bed ed a-bezh. Gant ar servijoù e vez kinniget doareoù korvoiñ en-linenn a-leizh : merañ an darempredoù, kinnigoù luc’hvannoù, lec’hiadur douaroniel, hag all. An arzourien hag ar vichereien a gav o c’hont peogwir e vez muioc’h a dud o selaou pe o welet anezho, kalz muioc’h eget ma vefent dirak tud en ul lec’h bennak.
<!-- Ar merkoù luc’hskeudennerezioù niverel zo : [[Canon Inc.|Canon]], [[Fujifilm]], [[Kodak]], [[Leica]], [[Nikon]], [[Olympus Corporation|Olympus]], [[Panasonic]], [[Pentax]], [[Samsung]], [[Sony]] -- kalz muioc'h zo -->
=== Al luc’hskeudennerzh steredoniel ===
Er [[steredoniezh]], un teknik pouezus eo p'eo bet graet dizoloadennoù diniver dre luc’hskeudenniñ ar[[korf-egor|c'horfoù-egor.

== Un nebeud luc'hskeudennerien ha luc'hskeudennerezed brudet-mat ==
{|
|-valign="top"
! Maouezed<hr> !! colspan="3" style="border-left:1px solid #a2a9b1;" | Gwazed<hr>
|- valign="top"
| style="padding-right:10px;" |
* [[Berenice Abbott]]
* [[Diane Arbus]]
* [[Germaine Krull]]
* [[Mary Ellen Mark]]
* [[Sarah Moon]]
* [[Sabine Weiss]]
| style="border-left:1px solid #a2a9b1;" |
* [[Eugène Atget]]
* [[Richard Avedon]]
* [[Edouard Boubat]]
* [[Robert Capa]]
* [[Henri Cartier-Bresson]]
* [[Raymond Depardon]]
* [[Elliott Erwitt]]
* [[Walker Evans]]
* [[Robert Frank]]
|
* [[Lee Friedlander]]
* [[David Hamilton]]
* [[André Kertesz]]
* [[William Klein]]
* [[Josef Koudelka]]
* [[Peter Lindbergh]]
* [[Eli Lotar]]
* [[Nadar]]
* [[Helmut Newton]]
|
* [[Martin Parr]]
* [[Irving Penn]]
* [[Marc Riboud]]
* [[Manuel Rivera-Ortiz]]
* [[Willy Ronis]]
* [[Sebastiao Salgado]]
* [[Edward Steichen]]
* [[Alfred Stieglitz]]
* [[Hiroshi Sugimoto]]
|}

== Festivalioù ==
;{{Bro-C'hall}}
* [[Arle]] : Emgavioù etrebroadel al luc'hskeudennerezh
* [[Fournels]] : Emgavioù Lunerezh Natur
* Pariz : Miz al luc'hskeudennoù, bep daou vloaz ; Pariz Luc'hskeudennoù ; Saloñs ADPS ; Saloñs al luc'hskeudennoù
* [[Perpinyà]] : ''Visa pour l'image'', festival etrebroadel ar fotokazetennerezh
* [[Vilafranca de Mar]] : ''Festimago''
;{{Kanada}}
* [[Montréal]] : Mizvezh al luc'hskeudennoù
;{{Mali}}
* [[Bamako]] : Emgavioù al luc'hskeudenerezh
;{{Suis}}
* [[Vevey]] : Festival al luc'hskeudennoù

== Gwelet ivez ==
* [[Arz al luc'hskeudennerezh]]
* [[Roll al luc'hskeudennerien]]

== Liammoù diavaez ==
* [https://web.archive.org/web/20080623203624/http://photomaxi.com/ Free Photo Hosting]
* [http://www.antourtan.org/radio/kerne/txt/hentou/2005-01-08.html Atersadenn gant ur luc'hskeudenner amatour]
* [http://www.antourtan.org/radio/kerne/txt/hentou/2005-05-21.html Atersadenn gant un den a blij dezhañ luc'hskeudenniñ kaktuz]

= Notennoù ha daveennoù =
{{Daveoù}}

[[Rummad:Luc'hskeudennerezh]]
[[Rummad:Arzoù]]