Gwelet an tarzh evit Glas (liv)

{{pennad zo|glas|glaz}}
{|class="infobox" style="font-size:90%;"
|-
|colspan="2" align="center" bgcolor="Blue" style="font-size:2em; color:White;" | '''Glas'''
|-
|colspan="2" align="center"|
<imagemap>
Image:Color icon blue.svg|250px
rect 1 1 99 99 [[#88aaff / #8af]]
rect 101 1 199 99 [[#1100bb / #10b]]
rect 201 1 299 99 [[#2277aa / #27a]]
rect 1 101 99 199 [[#4422ee / #42e]]
rect 101 101 199 199 [[#7788ee / #78e]]
rect 201 101 299 199 [[#0033ee / #03e]]
rect 1 201 99 299 [[#221177 / #217]]
rect 101 201 199 299 [[#6666ff / # 66f]]
rect 201 201 299 299 [[#5588ee / #58e]]
</imagemap>
|-
|colspan="2" align="center"|'''Nav arliv glas'''<br>''Bukit war pep liv da welout e voneg [[HTML]]''<hr>
|-
|colspan="2" | <hr>
|-
|colspan="2" align="center" bgcolor="LightBlue" | '''Skalfad tredanwarellek'''
|-
|'''Trohed'''
|450 – 495 [[metr|nm]]
|-
|'''Talm''' 
|667 – 606 [[Hertz|THz]]
|-
|colspan="2" | <hr>
|-
|colspan="2" align="center" bgcolor="LightBlue" | '''Bonekadur'''<br><small>evit ar glas-mañ : <span style="color:#0000ff; background-color:#0000ff;"><kbd>0000</kbd></span></small>
|-
|'''[[HTML]]'''||<kbd>#0000ff</kbd>
|-
|'''[[sRGB]]'''||<kbd>(0, 0, 255)</kbd>
|-
| '''[[CMYK]]'''||<kbd>(100, 100, 0, 0)</kbd>
|-
| '''[[HSV]]'''||<kbd>(240, 100, 100)</kbd>
|-
|colspan="2"|<hr>
|-
|colspan="2" align="center"|[[Restr:SerraEstrela-MAR2007-5.jpg|250px]]
|-
| colspan="2" align="center"|<small>''Seul belloc'h an traoù, seul c'hlasoc'h''</small>
|}
'''Glas''' a reer eus al [[liv]] gweladus a zo etre <span style="color:#6a0dad; background-color:#6a0dad;">0000</span> [[mouk]] ha <span style="color:#008000; background-color:#008000;">0000</span> [[gwer (liv)|gwer]] er [[skalfad tredanwarellek]], adalek an [[trohed]] 450 [[metr|nm]] betek an trohed 495&nbsp;nm. Mouk eo al liv a weler pa vez berroc'h an trohed eget 450&nbsp;nm, ha gwer a weler pa vez an trohed hiroc'h eget 495&nbsp;nm. "Glas glan" a reer eus al liv glas eo 450&nbsp;nm e drohed.<br>

Glas e vez an oabl pa vez dizolo ha pa vez heol ; glas e seblant bezañ al ledennadoù bras a zour ivez pa vez brav an amzer, abalamour ma vez distaolet liv an oabl ganto. En abeg d'ur gwered luc'hel anvet "amstrewadur Rayleigh" e welomp un oabl glas : strewet muioc'h eget re al livioù all e vez trohedoù glas [[gouloù]] gweladus an [[Heol]] gant [[atom]]où [[oksigen]] ha [[nitrogen]] [[aergelc'h]] an [[Douar (planedenn)|Douar]]. Dre an hevelep anadenn e welomp liv glas war an traoù a zo er pelloù, peogwir e vez treuzet muioc'h a [[aer]] gant ar gouloù.

Al liv glas eo hini karetañ tud ar [[sevenadur]]ioù [[kornôg|kornaouegel]], e kav dezho ez arouez an unvaniezh ([[banniel Europa]], da skouer), an didermen, ar fiziañs, ar fealded, an ijin, ar yenijenn, hag an dristidigezh evit lod<ref>{{fr}} Heller, Eva : ''Psychologie de la couleur : effets et symbolique'', Éditions Pyramyd, 2009, {{ISBN|978-2-35017-156-2}}, p. 13.</ref>.

== Yezh ==
E brezhoneg evel er [[yezhoù keltiek]] all e reer gant ar ger ''glas'' hepmuiken evit ober anv eus traoù glas o liv hag eus traoù [[gwer (liv)|gwer]] en natur evel ar geot, delioù ar gwez... Kement ha [[gris]] e c'hall talvout ivez.<br>
Gwir eo kement-se e meur a yezh nann-keltiek ivez ; e [[rusianeg]] avat ez eus daou liv disheñvel eus al liv glas sklaer hag al liv glas teñval.<br>
Eus ar gwrizienn ''*glasto-'' e teu ''glas''<ref>{{fr}} Deshayes, Albert : ''Dictionnaire étymologique du breton'', Le Chasse-Marée, 2003, {{ISBN|978-2-914208-25-3}}, p. 273-a.</ref>.<br>
Testeniekaet eo ar stumm [[latin]]aet ''glastum'' gant [[Plinius an Henañ]] ([[23]]-[[79]])<ref>{{fr}} Dottin, Georges : ''La langue gauloise'', Slatkine, 1985, {{ISBN|978-2-05-100208-8}}, p. 258.</ref>, diwar ar stumm hengeltiek ''glast''<ref>{{fr}} Fleuriot, Léon : ''Le vieux breton – Éléments d'une grammaire'', Slatkine, 1989, {{ISBN|978-2-05-101059-5}}, p. 97.</ref> ; testeniekaet eo ''glas'' en [[henvrezhoneg]]<ref>{{fr}} Loth, Joseph : ''Vocabulaire vieux-breton'', Slatkine & Champion, 1982, {{ISBN|978-2-05-100432-3}}, p 130.</ref> hag e [[krennvrezhoneg]] gant ar sterioù "gwer" ha "gris"<ref>{{fr}} Ernault, Émile (1895) : ''Glossaire moyen-breton'', Stlatkine, 1976, p. 257</ref>.<br>
Er ''[[Catholicon|C'hatholicon]]'', anezhañ ar geriadur kentañ e brezhoneg ([[1464]]), emañ testeniekaet ar ger ''glas'' ivez :
<blockquote><span style="font-family:Georgia; font-size:1.2em;">Glas. g. vert. l. hic</span> (« [[galleg]] : ''vert'' ; [[latin]] : an dra-se »)<ref>{{br}} {{fr}} {{la}} ''Le Catholicon de Jehan Lagadeuc – Dictionnaire Breton - Latin - Français – Reproduction de l'édition de Jehan Calvez (1499) augmentée d'une intoduction de Christian-J. Guyonvarc'h'', Éditions Armeline, Brest, 2005 {{ISBN|978-2-910878-39-9}}</ref></blockquote>
* Skrivañ a reer ''[[glas]]'' evit an [[anv-gwan]], ha ''[[glaz]]'' evit an [[anv-kadarn]], ''ar glaz'' : "glas sklaer eo an oabl, ha teñval eo glaz ar mor".

== Al liv glas en natur ==
[[Plant]], [[loen]]ed ha [[maen|mein]] glas zo en natur. Setu amañ un nebeud anezho.
===Plant===
<gallery mode="packed" heights="150px">
Myosotis victoria dsc00894.jpg|[[Daoulagad-ar-Werc'hez]]
Blue Anemone coronaria.JPG|[[Diskrab]] glas
CentaureaCyanus-bloem-kl.jpg|Ur [[Glizin|c'hlizinenn]]
Lactarius indigo 48568 edit.jpg|''[[Lactarius indigo]]''
Vaccinium corymbosum3.jpg|[[Lus]]
</gallery>
===Loened===
<gallery mode="packed" heights="150px">
Ficedula sapphira 2.jpg|''[[Ficedula sapphira]]''
Linckia laevigata Tonga.jpg|''[[Stered-mor|Linckia laevigata]]''
Blue morpho butterfly.jpg|''[[Morpho peleides]]''
Indian Peafowl on Display.jpg|[[Paun]] glas
Jellyfish2.jpg|''Rhistozoma pulmo''
</gallery>
===Mein===
<gallery mode="packed" heights="150px">
Copper sulfate.jpg|Sulfat [[kouevr]] (Cu[[Sulfur|S]][[Oksigen|O]]<sub>4</sub>· 5[[Hidrogen|H]]<sub>2</sub>O)
Geschliffener blauer Saphir.jpg|[[Safir]]enn
Agate.JPG|[[Agat]]
Azurite-velvet-beauty.jpg|[[Azurit]]
Lapis2.jpg|Lapis lazuli
</gallery>
==Fardañ liv glas==
Daoust dezhañ bezañ paot en natur, n'eus bet kavet liv glas ebet en [[arz ragistorel]] [[Henoadvezh diwezhañ ar maen]] (adalek ar bloavezhioù –35&nbsp;000 betek ar bloavezhioù –10&nbsp;000), moarvat abalamour ma veze diaes-bras da arzourien ar mare fardañ ha mirout livegennoù glas diwar ar plant, al loened pe ar mein a gavent tro-dro dezho. Marteze ivez ez eo troet o liv glas da [[gell|c'hell]] pe [[du|zu]] gant an amzer.<br>
Peuzheñvel e voe c'hoazh lec'h ar glaz en [[Neolitik|Nevezoadvezh ar maen]] (adalek –8000 betek –3000), pa voe krog an dud da vestroniañ teknikoù al [[livadennerezh]] : du, [[Ruz (liv)|ruz]], gell a veze implijet stank peogwir ez anavezed al livegennoù a-gozh, [[Melen (liv)|melen]] a oa nevez, ral e oa ar [[Gwenn (liv)|gwenn]], ha dizimplij pe dost e oa al livioù glas ha gwer. Eus [[Afrika]] hag [[Azia]] e teu ar c'hentañ tammoù [[gwiaderezh|gwiad]] livet etre –6000 ha –4000 a zo deuet betek ennomp ; eus deroù ar bloavezhioù –3000 e teu an tammoù danvez [[europa]]t ; arlivioù ruz zo warno-holl<ref>{{it}} Brunello, Franco : ''L'arte della tintura nella storia dell'umanita'', Neri Pozza, 1968 ; {{en}} ''The Art of Dying in the History of Mankind'', Neri Pozza, 1973</ref>.
[[Restr:38 Isatis tinctoria L.jpg|thumb|''Isatis tinctoria'']]
[[Restr:Indigofera tinctoria0.jpg|thumb|''Indigofera tinctoria'']]
En [[Henamzer]] c'hoazh ne veze livet danvez nemet e ruz, gwenn pe zu gant ar [[Impalaeriezh roman|Romaned]] hag an [[Henc'hres]]ianed ; ne veze ket implijet ar glaz, ar melen hag ar gwer, petra bennak ma'z anavezed ar [[kailh|c'hailh]] anvet [[azurit]] [[Kouevr|Cu]]<sub>3</sub>([[Karbon|C]][[Oksigen|O]]<sub>3</sub>)<sub>2</sub>(O[[Hidrogen|H]])<sub>2</sub> a ro livegennoù glas. En [[Henegipt]] e veze fardet traezoù glas diwar ar mein dambrizius [[lapis lazuli]] "maen glas" a lakaed dont eus an dachenn a zo [[Afghanistan]] hiziv ; ken koustus e oa an doare avat ma rankas Henegiptiz aozañ o livegenn dezho adalek –2500 dre zrailhañ ur meskaj dioksidenn [[silikiom]] ([[Silikiom|Si]]O<sub>2</sub>), [[kali]], [[kouevr]] ha [[raz]] ([[Kalkiom|Ca]]O) a domment betek 800-900[[Gwrezverk|°C]]<ref>{{en}} Brill, Robert H. : ''Science and Archaeology'', Massachussets Institute of Technology Press, 1971, {{ISBN|978-0-262-02061-9}}</ref>.<br />
Ar [[Kelted|Gelted]] hag ar [[Germania|C'hermaned]] a implije ingal ar blantenn ''Isatis tinctoria'', anvet "kerboullenn" e brezhoneg<ref>[[Geriadur Favereau]], 1992 – pp. 399b & 1038a</ref>, evit fardañ liv glas goude un hir a steudad labourioù war an [[indigo (liv)|indigo]] <span style="background-color:#4b0082; color:#4b0082;">000</span> a zo en he delioù.<br>
Pobladoù ar [[Reter-Nesañ]] ivez a implije ar glaz, a fardent diwar ar blantenn [[indigo (plantenn)|indigo]] ''(Indigofera tinctoria)'' a lakaent dont eus Afrika hag Azia (eus "[[Indez]]" end-eeun e teu anv ar blantenn, ''indicum'' e [[latin]]) ; kalz kreñvoc'h ha padusoc'h eo ar glaz-se eget an hini a gaver dre ar gerboullenn.<br>
Ken abred hag an {{IXvet kantved}} e ouie [[Sina]]iz ober gant [[kobalt]] evit kinklañ o zraezoù [[porselen]].

Dister e oa implij ar glaz er [[Krennamzer|Grennamzer]] ; ruz pe vouk e veze dilhad ar binvidien, ar beorien hepken a farde livioù arc'hlas dibad diwar ''Isatis tinctoria'' evit livañ gwiadoù.<br>
En {{XIIvet kantved}} e c'hoarvezas ur c'hemm bras er [[relijion]] [[kristeniezh|gristen]] pa voe lakaet he [[doue]] en [[neñv]]. Etre [[1130]] ha [[1140]] e voe adsavet [[iliz|penniliz]] [[Saint-Denis (Seine-Saint-Denis)|Saint-Denis]] ha staliet enni [[gwerell]]où livet e glas gant kobalt, ar pezh a leunias an iliz gant gouloù glas. Adal ar mare-se e voe glas an oabl war ar skeudennoù – [[Aour|alaouret]], du, gwenn pe ruz e veze betek neuze. En he barr e oa an deoliezh d'ar [[Gwerc'hez Vari|Werc'hez Vari]], a voe lakaet en neñv ivez ha gwisket gant ur vantell c'hlas. Da heul an darvoud-se teuas an dilhad glas diouzh ar c'hiz, ha [[greanterezh|greantel]] e voe implij ''Isatis tinctoria'' adalek an {{XIIIvet kantved}}, ''Indigofera tinctoria'' o vezañ evit ar binvidien hepken en abeg ma teue a bellvro. Glas e voe liv roueed [[Bro-C'hall]] adalek [[Fulup II an Aogust]] ([[1165]]-[[1223]]), ha liv ar [[brientinelezh|vrientinelezh]] e voe kent dibenn ar c'hantved.<br>
Broudet e voe [[gounezerezh]] ar gerboullenn en Europa neuze, ha diwarnañ e pinvidikaas [[Pikardi]], kontelezh [[Toloza]], [[Thüringen]] ha [[Toskana]]. Ne badas ket avat, rak indigo a voe enporzhiet eus [[Amerika]] hag [[Antilhez]], izeloc'h e briz eget hini Indez en abeg ma veze fardet gant [[sklaverezh|sklaved]]. Da get ez eas finborte Pikardi ha Toskana, tra ma pinvidikaas [[Naoned]] ha [[Bourdel]], porzhioù morianeta anezho.

[[Restr:Pigment Berliner Blau.JPG|thumb|Livegennoù glaz Prusia<br /><small>[[HTML]] <span style="background-color:#101f70; color:#101f70;">000000</span> #101f70 </small>]]
War-dro ar bloavezh [[1706]] e voe kavet ar ''Preußischblau'', "glaz [[Prusia]]", e [[Berlin]] gant ar [[kimiezh|c'himiour]] ha farder livioù Johann Jacob Diesbach. Ur glaz teñval eo, na oa ket anezhañ en amzerioù kent.<br>
E [[1850]] e voe krouet en [[SUA]] ar bragoù ''[[jeans]]'' kentañ, diwar an dilhad glas livet gant indigo a veze douget gant pesketaerien [[Genova]], ''Genoa'' e [[saozneg]], alese an anv.
==Argeladurezh ar glaz==
Ur pezh argeladurel zo da bep liv diazez e [[sevenadur]] [[Mab-Den]], pa c'hall al livioù merkañ pe dreuzkas kealioù, degas fromoù, aozañ bonegoù pe reizhiadoù, sikour da rummata, da urzhasaat ha da enebiñ.<br>
Diwezhat en istor Mab-Den ez erruas al liv glas er sevenadurioù kornôgel, marteze abalamour ma oa ken diaes e fardañ, setu ez eo chomet dister an disterañ en argeladurezh ar vuhez kevredigezhel, er relijionoù hag en arzoù pa oa du, gwenn ha ruz tri liv diazez an holl gevredigezhioù hen.
===Henamzer===
Merzet ez eus bet ur gudenn e yezhoù ar C'hornôg evit envel ar glaz : ne oa ger resis ebet a gement a verke al liv-se – en {{XIXvet kantved}} e klaskas lod gouizieien gouzout hag-eñ e oa gouest tud an [[Henamzer]] da welet an arlivioù glas evel m'o gwelomp-ni hiziv an deiz, ar pezh a ziskouez pegen skoemp e veze dere ar glaz kent hon amzer.<br>
Unan eus skridoù koshañ an denelezh eo ar [[Bibl]], a zo bet troet en hogosik an holl yezhoù a-feur ma voe ar [[kristeniezh|Gristeniezh]] oc'h aloubiñ ar bed a-bezh. Seul niverusoc'h an troidigezhioù gant an amzer, seul niverusoc'h ivez an daveoù da livioù na oant ket meneget a-ratozh-kaer er skridoù [[Hebraeg|hebraek]] ; da skouer : p'emañ "skedus" en hebraeg e kaver "gwenn"" pe "ruz" e [[latin]] ; an hebraeg evit "teñval" pe "lovr" zo "du" pe c'hoazh "gwer" ; pa vez an hebraeg hag ar [[gresianeg]] o lavaret "disliv" e kaver "gwenn", "gwer" e latin hag e yezhoù all ; "pinvidik" en hebraeg a ro "mouk". Abalamour da gement-se ez eo diaes-bras termeniñ lec'h ar glaz e pobloù ar Bibl.

Liv ar [[Barbared|Varbared]] – ar Gelted hag ar Germaned – e oa ar glaz en Henroma. Liv ar [[marv]], an [[ifern]] hag ar c'hañv e oa ivez. Dispriziet e veze an daoulagad glas : da [[Gasterezh|c'histi]] e veze lakaet ar merc'hed ; katellerien, barbared pe istrogelled a veze graet eus ar baotred.<br />
Koulskoude e rae ar Romaned gant al liv glaz evit unwiskoù o morlu ha glas e oa liv gwiskamant an amiral a c'houneze un emgann<ref>Cassius Dio, roet gant Raffaele D'Amato, ''Imperal Roman Naval Forces 31BC-AD 500'', Men-at-Arms, Osprey Publishers, 2009, p.18.</ref> ha pa voe savet Sextus Pompeius da "Praefectus Classis et Orae Marittimae" (Amiral al lestraz hag Aodoù Roma) gant ar Sened e oa gwisket gant ur vantell c'hlas<ref>''Ibid.''</ref>. Graet e veze gant al liv glas evit ar morlu dre ma oa liv sakr [[Neptunus]], doue ar mor<ref>''Ibid.'' p.19</ref>.<br>
Betek deroù ar Grennamzer e padas dere izel ar glaz en Europa, ne oa pouez ebet dezhañ e-tal ar gwenn, an du hag ar ruz a oa an tri liv diazez er vuhez kevredigezhel ha relijiel evel en Henroma.
===Krennamzer===
Glas e oa an dilhad da vare ar [[Meroveed|Veroveed]] (~[[450]]-[[752]]) koulskoude, dre levezon ar Gelted hag ar Germaned bepred. Adal kreiz an {{VIIIvet kantved}} hag ar [[Karolingidi|Garolingidi]] e tistroas boazioù ar Romaned ; ar gouerien hepken a gendalc'has da livañ o dilhad e glaz.<br />
N'eus roud ebet eus ar glaz en anvioù-lec'hioù pe en anvioù-tud eus ar mare-se, ha pa vefe e latin pe en teodyezhoù. N'eus meneg ebet eus ar glaz el liderezh [[Katoligiezh|katolik]], ne gaver arouez pe ardamez glas ebet e kevredigezhioù ar mare ; evel-se e chomas an traoù betek kreiz an {{XIIvet kantved}}, pa voe fardet ar c'hentañ gwerelloù o foñs glas.
[[Restr:Flag of Europe.svg|thumb|Liv glas ar Werc'hez<br>zo war [[banniel Europa]]]]
Adal an {{XIIvet kantved}} e teuas al liv glas da vout diouzh ar c'hiz er Gornaoueg : liv ar vrientinelezh e voe, kreskiñ a reas pouez ar glaz en [[armerzh]] ha forzh pegement e voe implijet en arzoù.<br>
Gwiskamant ar Werc'hez en arzoù end-eeun e voe pennabeg ar gemmadenn dic'hortoz-se. Liv ar c'hañv a veze lakaet warni en amzerioù kent, peogwir e oa marvet he mab war ar groaz : du, gris, gell, mouk teñval pe gwer teñval ; teñval-tre e veze ar glaz pa veze implijet. Adal deroù an {{XIIvet kantved}} hag ar roue gall [[Loeiz VII (Bro-C'hall)|Loeiz VII]] e voe gwisket gant ur glaz frankoc'h, splannoc'h ha skedusoc'h. War-dro ar bloavezhioù [[1140]] e krouas ar werellourien ur glaz anvet <q> glas Saint-Denis </q> evit penniliz [[Saint-Denis (Seine-Saint-Denis)|Saint-Denis]] ; buan e voe skignet, ha krouet e voe <q> glaz [[Chartres]] </q> ha <q> glaz [[Le Mans]] </q> ; gant an amzer, emdroadur an teknikoù ha hini an armerzh e voe krouet arlivioù glas nevez. [[Loeiz IX (Bro-C'hall)|Loeiz IX]] ([[1214]]-[[1270]]) e voe ar [[roue]] gall kentañ o wiskañ dilhad glas war ar pemdez.
[[Restr:Blason imaginaire Arthur.svg|thumb|120px|Skoed "klasel" ar roue Arzhur<br /><small>''En glazur e deir c'hurunenn en aour, 2, 1''</small>]]
[[Restr:Hb-arthur.jpg|thumb|120px|Skoed Arzhur (1580)<br /><small>''En glazur e drizek<br />kurunenn en aour,<br />4, 4, 4, 1''</small><ref>{{fr}} [[Hierosme de Bara]] (1581) : [http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k79082r ''Le blason de armoiries'']. Ne oa ket eus an ardamezouriezh da vare Arzhur ; 3, 6 pe 9 c'hurunenn zo bet lakaet war e skoed, 13 o vezañ un droukveskadenn etre ''treis'' (3) ha ''treize'' (13).</ref>]]
En [[ardamezouriezh]] ivez e kavas ar glaz e lec'h. <q> ''En glazur hadet a flourdiliz en aour'' </q> eo skoed-ardamez rouaned Bro-C'hall, ar glaz – a splann da deñval – oc'h aroueziañ ar Werc'hez ha, drezi, ar relijion gristen.<br>
Studiet eo bet ar c'hementad a liv glas a zo en ardamezouriezh Europa etre kreiz an {{XIIvet}} ha deroù ar {{XVvet kantved}} : 5% a oa ''circa'' [[1200]], 15% ''c.'' [[1250]], 25% ''c.'' [[1300]] ha betek 30% war-dro [[1400]] ; e-keit-se e tigreskas al liv ruz eus 60% ''c.'' 1200, 50% ''c.'' 1300 betek 40% war-dro 1400<ref>{{fr}} Pastoureau, Michel : ''Traité d'héraldique'', Éditions A. & J. Picar, 2007, {{ISBN|978-2-7084-0807-4}}</ref>.<br>
N'eus skoed glas ebet e boneg al livioù ar [[Roue Arzhur|c'helc'hiad arzhuriek]] – a zo du, gwenn, gwer pe ruz – met a-hed ar [[XIVvet kantved]] e kemmas o argeladurezh er romantoù [[marc'hegiezh]] ha marc'heien c'hlas a zeuas war wel, al liv glas oc'h aroueziañ o c'halonegezh, o lealded hag o fealded ; reoù zister e oant er penn-kentañ ha tamm-ha-tamm e voe graet pennharozioù anezho<ref>{{en}} Brault, Gerald J. (1656) : ''Early Blazon – Heraldic Terminology in the Twelfth and Thirteen Centuries with Special Reference to Arthurian Heraldry'', Boydell Press, 1998, {{ISBN|0851157114}}</ref>.<br>
E dibenn ar Grennamzer e voe ar glaz – liv ar Werc'hez, hini ar roue Arzhur ha hini ar rouaned c'hall – lakaet da aroueziañ al lealded, ar peoc'h, ar frealz, al levenez hag ar garantez. Ul liv nobl e voe, a zidronas ar ruz. Adal ar mare-se e voe kemmet argeladurezh al livioù e kevredigezhioù ar Gornaoueg, pa voe dilezet ar reizhiad gwenn-du-ruz a gaver ivez er mojennoù kozh evel [[Kabellig Ruz]], [[Gwenn-erc'h hag ar seizh Korrig]] hag er fablenn hen <q> Ar vran hag al louarn</q> gant [[Aisopos]]. War c'hwec'h liv ec'h eo diazezet ar reizhiad nevez : du, glas, gwenn, gwer, melen ha ruz, ha kontrol d'ar ruz e voe lakaet ar glaz, ar pezh a zo gwir hiziv c'hoazh.

===Azginivelezh===
Etre ar XVvet hag ar {{XVIIvet kantved}} e troas ar glaz da liv [[buhezegezh]]el dre levezon al liv du.<br>
E kreiz ar {{XIVvet}} kantved e voe embannet gant pennadurezhioù ar gristeniezh un aridennad lezennoù evit reoliañ buhezegezh ar c'hevredigezhioù europat. Enep an nevezentioù, ar merc'hed hag ar yaouankizoù e voent savet dreist-holl. Livioù ar gwiskamantoù pergen a voe reoliet-strizh : dre al liv e ranked gouzout dere pep den er gevredigezh. Berzet e voe an dilhad ruz, re goustus en abeg da briz al livegennoù prizius, hag ar re c'hlas flamm, evit an hevelep abeg. E du en em wiskas ar binvidien neuze, ar pezh a lakaas al livadennerien da ijinañ doareoù da gaout liv du don ha padus. Buan e teuas an du da vezañ diouzh ar c'hiz en Europa a-bezh, ar pezh a badas a-hed ar {{XVvet kantved}} ; kreñvaet e voe an tech-se gant ar [[protestantiezh|brotestantiezh]], a droas tamm-ha-tamm da lakaat ar glaz par d'an du evel liv an dereadegezh, ar vertuz, an onestiz, an dilontegezh hag ar gristeniezh.
===An oadvezh modern===
E dibenn ar {{XVIIvet kantved}} e voe ijinet arlivioù glas nevez, a-drugarez d'an indigo bezañ marc'hatmatoc'h. Da get ez eas implij ar gerboullenn adalek [[1737]], re wan ma voe e-tal an indigo ha glaz Prusia. Aloubet e voe sevenadur Europa gant al liv glas war kement tachenn a zo : dilhad, arzoù-kaer, lennegezh (''Die Leiden des jungen Werther'' [[Johann Wolfgang von Goethe]]), barzhoniezh ha sonerezh (ar ''[[blues]]'', bet ganet war-dro [[1870]]). Ul liv romantel, hunvreel ha melkonius eo ar glaz da neuze. Ouzhpenn-se, ul liv [[politikerezh|politikel]] eo evit Bro-C'hall, liv ar [[Republik]] ha liv ar vammvro goude bezañ bet hini he rouaned.<br />
Adalek an {{XXvet kantved}} e voe ar glaz liv karetañ tremen 50% eus tud ar Gornaoueg, dirak ar gwer (20%), ar gwenn (8%) hag ar ruz (8%)<ref>{{fr}} Descamps, Marc-Alain : ''Psychosociologie de la mode'', P. U. F., 1984, {{ISBN|978-2-13-038547-9}}</ref>.
==Livouriezh==
En [[arz]] al [[livouriezh]] ec'h eo al liv glas unan eus an tri liv diazez, gant ar [[ruz (liv)|ruz]] hag ar [[melen]]. Sellout a reer outañ, en amzer a-vremañ, evel ul liv yen, hag al liv [[orañjez (liv)|orañjez]] <span style="color:#ff6600; background-color:#ff6600;">0000</span> zo bet lakaet da liv klokaus dezhañ, dre m'eo orañjez ar meskaj ruz + melen.<br>
Kalz livioù a c'heller kavout dre veskañ al liv glas gant an daou liv diazez all : glas + ruz = mouk <span style="background-Color:blue; color:blue;">000</span><span style="background-color:#6a0dad; color:#6a0dad;">000</span><span style="background-color:red; color:red;">000</span> ha glas + melen = gwer <span style="background-color:blue; color:blue;">000</span><span style="background-color:green; color:green;">000</span><span style="background-color:yellow; color:yellow;">000</span>, an arlivioù anezho o vezañ diouzh kementad pep liv.

A-bouezh eo bet ar glaz e oberennoù [[Pablo Picasso]] (ar « marevezh glas »),[[Yves Klein]] ha [[Geneviève Asse]] .

==Moullerezh ha stlenneg==
Er [[moullerezh]] ec'h eo al liv glas unan eus ar pevar liv diazez ar reizhiad [[CMYK]] a implijer evit ar moullañ e [[pevarliverezh]]<ref>CMYK : teskanv [[saoznek]] evit '''''C'''yan'' (glas, <span style="background-color:#00ffff;">&nbsp;&nbsp;#00ffff&nbsp;&nbsp;</span>), '''''M'''agenta'' (ruz, <span style="background-color:#ff00ff;">&nbsp;&nbsp;#ff00ff&nbsp;&nbsp;</span>), '''''Y'''ellow'' (melen, <span style="background-color:#ffff00;">&nbsp;&nbsp;#ffff00&nbsp;&nbsp;</span>) '''''K'''ey'' (alc'hwez / [[du (liv)|du]], #000000) ; ''CMJN'' eo e [[galleg]], evit ''Cyan, Magenta, Jaune, Noir''.</ref>.

Er [[Urzhiataerezh|stlenneg]] ec'h eo al liv glas unan eus al livioù diazez ar reizhiad [[RGB]] ''('''R'''ed, '''Gr'''een, '''B'''lue)'' a implijer evit diskouez ar skeudennoù war ar [[skramm]]où.<br>
Er pajennoù [[Internet|web]] ez implijer ar boneg <code>#0000ff</code> evit diskouez al liv glas "glan" <span style="color:#0000ff; background-color:#0000ff;">0000</span>, da lavaret eo an arliv 450&nbsp;nm er skalfad tredanwarellek.
==Glazoù nevez==
D'an [[19 Mae]] [[1960]], an arzour gall [[Yves Klein]] ([[1928]]-[[1962]]) a lakaas marilhañ an <span style="color:#201bc0; background-color:#201bc0;">0000</span> ''Internatinal Klein Blue'', a c'heller kodiñ en [[HTML]] dre <kbd>#201bc0</kbd>.

E [[2016]], ar gompagnunezh Shepherd Color a lakaas war ar marc'had ul livegenn c'hlas nevez anvet ''YInMn Blue'' a oa bet kavet dre zegouezh gant skipailh ar c'helenner Mas Subramanian en Oregon State University e [[2009]]<ref>{{en}} [http://pubs.acs.org/doi/abs/10.1021/ja9080666 ''Mn<sup>3+</sup> in Trigonal Bipyramidal Coordination: A New Blue Chromophore'', 09/11/2009]</ref>.<br>
''YInMn Blue'' eo anv al livegenn abalamour ma teu diwar ur meskaj [[Itriom]] ('''<math>{}_{\ 39}^{89}\operatorname{Y}</math>'''), [[Indiom]] ('''<math>{}_{\ 49}^{115}\operatorname{In}</math>''') ha [[Manganez]] ('''<math>{}_{\ 25}^{55}\operatorname{Mn}</math>''').
<gallery mode="packed" heights="200px" style="margin-top:20px;">
IKB 191.jpg|''IKB 191''<br>Yves Klein (1962)
YMnO3 P63mmc Wiki Image.png|Luniadezh strink<br>''YInMn Blue''
</gallery>
==Pennadoù kar==
*[[Disheñvelout gwer diouzh glas er yezhoù]]
==Liammoù diavaez==
*{{en}} [http://www.color.org/index.xalter ''International Color Consortium''] <small>— Tizhet 24/03/2019</small>
*{{en}} [https://web.archive.org/web/20130730002605/http://www.webexhibits.org/pigments/ ''Pigments through the Ages''] <small>— Tizhet 24/03/2019</small>
==Levrlennadur==
*{{fr}} Pastoureau, Michel : ''Bleu – Histoire d'une couleur'', Seuil, 2000, {{ISBN|978-2-7578-4001-6}}
*{{fr}} Pastoureau, Michel & Simonnet, Dominique : ''Le petit livre des couleurs'', Éditions du Panama, 2005, {{ISBN|978-2-7578-4153-2}}
*{{fr}} Pastoureau, Michel : ''Une histoire symbolique du Moyen-Âge oocidental'', Points, 2014, {{ISBN|978-2-7578-4106-8}}
* {{fr}} Moore, Christopher : ''Sacré Bleu'', Équateurs, 2015, {{ISBN|978-2-84990-385-8}}
== Notennoù ==
{{Daveoù|bannoù=2}}
{{Commons|Category:Blue}}
{{Wikeriadur|glas}}
{{Livioù}}

[[Rummad:Livioù]]