Gwelet an tarzh evit Fes

{| class="infobox" style="font-size:90%;"
{{Infobox/Titl| فاس‎ / Fes / ⴼⴰⵙ|c22229|talbenn map|fff}}
|- align="center"
| colspan="2" |
<imagemap>
Restr:Vue medina fes.jpg|250px
rect  10 10 2640 1520 [[Fes al-Bali]]
rect  10 1540 1340 2530 [[Bâb Bou Djeloud]]
rect  1370 1540 2640 2530 [[Bou Inania Madrasa]]
rect  10 2560 885 3310 [[Kivijerezh Chouara]]
rect  910 2560 1800 3310 [[Zawiya Moulay Idris II]]
rect  1830 2555 2640 3310 [[Skol-veur Al-Qarawiyyin]]
rect  10 3990 2645 2990 [[Ur straed e Fes]]
</imagemap>
''(Bukit war ar skeudennoù)''
|-
| colspan="2" | <hr>
|- align="center"
| colspan="2" |
[https://www.google.com/maps/place/34%C2%B002'00.0%22N+5%C2%B000'00.0%22W/@34.0925331,-4.9944991,8z/data=!4m5!3m4!1s0x0:0x0!8m2!3d34.033333!4d-5?hl=en 34° 3′ 00″ N - 4° 58' 59″ K]
<div style="position: relative">
[[Restr:Morocco Topography.png|250px]]
<div style="position: absolute; left:167px; top:42px">
[[Restr:Dark Red 800000 pog.svg|5px|فاس‎ / ⴼⴰⵙ]]&nbsp;<small>'''Fes'''</small>
</div>
</div>
|- bgcolor="#c22229"
| colspan=2" align="center" style="color:#fff;" | '''Melestradur'''
|-
| '''[[Riez]] || {{Maroko}}
|-
| '''[[Rannvroioù Maroko|Rannvro]]''' || [[Fes-Meknes]]
|-
| colspan="2" | <hr>
|-
| '''Diazez''' || [[789]]
|-
| '''Diazezer''' || [[Idris Iañ]]
|-
| colspan="2" | <hr>
|-
| '''[[Maer]]''' || Idris Azami al-Idrisi<br><small>([[2015]])</small>
|-
| '''Gouarnour''' || Said Zniber
|-
| colspan="2" | <hr>
|-
| '''[[Rann-eur]]''' || [[UTC]]
|-
| '''[[Pellgomz|Kod-pellgomz]]''' || +212 (55)
|- bgcolor="#c22229"
| colspan=2" align="center" style="color:#fff;" | '''Douaroniezh'''
|-
| '''Gorread''' || 320&nbsp;km²
|-
| '''Uhelder''' || 410 m
|-
| colspan="2" | <hr>
|-
| '''[[Poblañs]]''' <small>([[2014]])</small><br>&nbsp;• Kêr<br>&nbsp;• Renk<br>&nbsp;• Anv annezidi || <br>1 112 072<br>Eilvet<br>''Fasi''
|-
| '''[[Stankted ar boblañs|Stankter]]''' <small>([[2014]])</small> || 3 475 ann./km²
|-
| colspan="2" | <hr>
|-
| '''Kenelioù'''<br>[[Berbered arabekaet]]<br>[[Berbered]]<br>[[Morisked]]<br>All || <br>53,6%<br>32,7%<br>10,2%<br>3,5%
|-
| colspan="2" | <hr>
|-
| '''Internet''' || [https://web.archive.org/web/20181001182453/https://www.fescity.com/ www.fescity.com]
|- bgcolor="#c22229"
| colspan="2" | <div style="height:3px;"></div>
|- bgcolor="#f8f0fa"
| colspan=2" align="center" style="color:#c22229;" | <big>'''Medina Fes'''</big>
|- bgcolor="#f8f0fa"
| colspan=2" align="center" style="color:#c22229;" | <span style="font-variant:small-caps;">'''glad bedel UNESCO'''</span>&nbsp; &nbsp;[[Restr:World Heritage Logo global.svg|32px]]<hr>
|-
| '''Riez''' || {{Maroko}}
|-
| '''Rummad''' || [[Sevenadur]]
|-
| '''Dezverkoù''' || [http://whc.unesco.org/fr/criteres/ '''ii''' & '''iv''']
|-
| '''Gorread''' || 280 [[hektar|ha]]
|-
| '''Tolead''' || [[Stad]]où [[Arabed|arab]]
|-
| '''Marilh''' || [http://whc.unesco.org/fr/list/170 170]
|-
| '''Bloaz''' || [http://whc.unesco.org/archive/1981/cc-81-conf003-6f.pdf 1981 (5{{vet}} dalc'h)]
|- bgcolor="#c22229"
| colspan="2" | <div style="height:3px;"></div>
|}
'''Fes''' ([[arabeg]] : <big>'''فاس'''</big> '''Fes''', [[berbereg]] : '''ⴼⴰⵙ Fas''', [[galleg]] : '''Fès''')<ref>Fas / Fes : etre /a/ hag /e/ eo distagadur an <big>'''ا'''</big> ''alif'' arabek ; '''Fès''' eo ar skrivadur [[gallek]] ofisiel e gouarnamant Maroko.</ref> eo [[kêr-benn]] rannvro [[Fes-Meknes]] e [[Maroko]] an [[Norzh]]. Gant tremen ur milion a annezidi ez eo eil kêr pobletañ Maroko goude [[Casablanca]].<br>
Emañ ouzh troad [[gwalarn]] an [[Menezioù Atlas|Atlas Krenn]], e kroashent kêrioù bras holl rannvroioù Maroko : 209 [[metr|km]] eus [[Tanger]] er gwalarn, 169&nbsp;km eus [[Rabat]] er [[Kornôg|c'hornôg]], 247&nbsp;km eus Casablanca er [[mervent]]-kornôg ha 387&nbsp;km eus [[Marrakech]] er mervent.

Diazezet e voe kêr e [[789]] gant ar [[Berbered|Berber]] [[Idris Iañ]] war ribl su [[Oued|Oued Fes]], ar stêr Jawhar ; ur pennkêr all anvet <big>'''العالية'''</big> «&nbsp;Al-'Aliya&nbsp;» ("An Uhel") a voe staliet war ribl all ar stêr e [[808]] gant ar [[Rejañs|rejant]] [[tunizia]]n Rachid ben Morchid, ha buan e voe kevezerezh etre an div gêriadenn. E [[809]] e stalias Idris Iañ kêr-benn tiriad an [[Tierniezh Idris|diernierzh Idris]] ([[788]]-[[974]]) e Fes, betek [[927]].<br>
Degemerus ha habask e voe ar Verbered : ken abred ha [[817]]-[[818]] e tegemerjont 8&nbsp;000 familh [[Islam|vuzulman]], 800 anezho o vout Berbered deuet eus [[Al-Andalus]], hag e [[824]] e teuas un 2&nbsp;000 bennak a familhoù [[Arabed|arab]] eus [[Kairouan]] e [[Tunizia]] da chom er c'hêriadennoù nevez, alese tresoù arabek Fes ; [[yuzevien]] a erruas ivez en hevelep mare.

Goude diskar an dierniezh Idris e voe perc'hennet tolead Fes gant meur a c'halloud an eil war-lerc'h egile betek ma voe unanet an div gêr e [[1070]] gant ar [[sultan]] [[Almoravided|almoravid]] [[Yousouf ibn Tachfin]] ([[1009]]-[[1106]], ren adalek [[1061]]), anezhañ diazezer Marrakech e [[1062]], hag a adstummas kêr da sevel ar pezh a zo hiziv karter Fes al-Bali er biz da greiz kêr. Dindan ren an Almoravided ([[1040]]-[[1147]]), Fes a c'hounezas brud a-drugarez d'e skolioù islamek ha d'he marc'hadoù. Diwezhatoc'h, dindan ren an [[Almohaded]] ([[1147]]-[[1269]]), e voe Fes unan eus kêrioù brasañ ar bed.

En he barr e voe Fes da vare ren ar [[Benimerined|Venimerined]] ([[1248]]-[[1465]]) : savet e voe ar [[moskeenn]]où, ar skolioù (<big>'''مدرسة‎'''</big> ''[[madrasa]]''), an ensavadurioù relijiel (<big>'''زاوية‎'''</big> ''[[zawiya]]'') ha [[Dorioù kêr Fes|dorioù kêr]] (<big>'''باب'''</big> ''bâb'') a c'heller gwelout hiziv c'hoazh. Da batromoù ar [[Arkitektouriezh|savouriezh]] [[Maoured|vaour]] ha marokat e vezont lakaet. Palezioù ha liorzhoù a voe savet gant ar Venimerined ivez e karter Fes al-Djedid e kreiz kêr. D'ar mare-se ivez e kreskas an niver a yuzevien e karter ar [[Mellah]] (<big>'''ملاح‎'''</big> "palud-holen")<ref>''Mellah'' a reer e Maroko eus karter ar yuzevien en ur gêr abaoe donedigezh ar yuzevien e Fes ; ur [[ghetto]] eo e gwirionez, dre ma vez mogerioù ouzh e zisrannañ diouzh ar gêr vuzulman.</ref>, ar pezh a zesachas Yuzevien deuet eus broioù all ar [[Maghreb]].<br>
War ziskar ez eas Fes a-gevret gant tierniezh ar Venimerined, Marrakach o tont da vout kreizenn [[politikerezh|bolitikel]] ha sevenadurel Maroko, met chom a reas Fes kêr-benn ar [[Stad]] betek [[1912]].

Hiziv an deiz ez eus daou garter kozh mogeriet (<big>'''القديمة‎ المدينة '''</big> ''al-madīnah al-qadīmah'' "ar gêr gozh") oc'h ober kalon Fes : Fes al-Bali ha Fes al-Jedid. Gronnet int gant ar gêr nevez ''(Ville Nouvelle)'' bet savet gant an drevadennerien [[Bro-C'hall|c'hall]] hag a zalc'has Maroko adalek 1912 betek [[1956]].<br>
Dre skol-veur Al-Qarawiyyin bet diazezet e [[859]] hag o vont en-dro c'hoazh, dre [[kivijerezh|givijerezh]] Chouara eus an {{XIvet kantved}} hag abalamour da aspadennoù istor meur a sevenadur en he mogerioù e voe marilhet «&nbsp;[[Mekka]] ar C'hornôg&nbsp;», «&nbsp;[[Aten]] [[Afrika]] &nbsp;» e Glad Bedel an [[UNESCO]] e [[1981]].

Unan eus kreizennoù meur [[sevenadur]] an islam eo kêr Fes, a-live gant [[Baghdad]], [[Córdoba (Spagn)|Córdoba]], [[Damask]], [[Isfahan]], [[Istanbul]], [[Jeruzalem]], [[Kaero]] ha [[Samarkand]].

== Orin an anv ==
Kement ha "[[pigell]]" e talv ar ger arabek <big>'''فأس'''</big> ''fa's''.<br>
Hervez ar vojenn e reas Idris Iañ gant ur bigell [[aour]] hag [[arc'hant]] evit tresañ trolinenn kêr war an douar<ref>[[Ibn Battuta]], ''op. cit.'' & Dumper, ''op. cit.'' & O'Meara, ''op. cit.''</ref>.<br>
<big>'''فاس البالي'''</big> ''Fas al-Bali'', "Ar Bigell Gozh", e voe anv Fes e-pad ren Idris Iañ ha betek an unaniezh e 1070, ma voe graet "Fes" hepken eus an unvez stummet diwar kêrioù Fas al-Bali hag Al-'Aliya.

== Istor == 
===789 – 1070 :Eus an Idrised d'ar Vaghrawaed===
Nebeut a ouzer e gwirionez a-zivout Fes an Idrised, abalamour d'an diouer a deulioù klok hag a destenioù savouriezhel ; hervez ar mammennoù e oa maeziat a-walc'h, pell diouzh live sevenadurel kêrioù meur Al-Andalus hag [[Ifriqiya]].

E 789 e voe diazezet Fes al-Bali gant ar Berber Idris Iañ war glann ar stêr Jawhar. Er bloaz 808 e teuas ur rejant tunizian da staliañ un eil pennkêr war ribl all ar stêr, a anvas Al-'Aliya. Evit plaenaat ar c'hevezerezh etre an div gêriadenn hag evit startaat e zalc'h war an tolead e stalias Idris Iañ e gêr-benn e Fas al-Bali e 809 ; "Fas al-Qarawyin" e voe anv kêr neuze.<br>
E 817-818 e teuas 800 familh verber hag a oa bet skarzhet eus Al-Andalous el [[Ledenez iberek]] a-c'houde un emsavadeg enep an [[Omeyad]] e Córdoba ; e 824 e teuas 2&nbsp;000 familh arab hag a oa bet forbannet eus Kairouan (Tunizia) goude un emsavadeg all – ganto e voe roet he neuz arabek d'ar gêr verber.<br>
E Fas al-Bali, ar gêr gozh, en em stalias ar Verbered eus Al-Andalous, ha "Fas al-Andalus" e voe anv kêr ; Arabed Tunizia a chomas er gêr nevez (Al-'Aliya, e gwirionez), war ribl all Oued Fes. Buan e voe niverusoc'h an Arabed eget ar Verbered ; a-hed yaouankiz kêr e teuas ar re ziwezhañ-mañ eus maezioù ar Maghreb da boblañ ar c'harter andalous da gentañ, e Fes al-Jedid diwezhatoc'h.

Goude marv Idris Iañ e [[828]] e voe rannet tiriad an dierniezh etre e vibien, ha rannet galloud an Idrised ivez – biken ne voe adunanet ; Mohammed ibn Idris, ar mab henañ, en devoe Fes da hêrezh hag a renas betek e varv eno er bloaz [[836]] ; e vab Ali ibn Muhammad (Ali Iañ) a renas betek 848. E-kerzh ren e vab Yahya ibn Mohammed (Yahya Iañ, [[829]]-[[864]], ren adalek [[848]]) e voe savet moskeenn Al-Qarawiyyin (859) – unan eus ar re goshañ ha brasañ en Afrika – hag he skol-veur, a zo oberiant hiziv c'hoazh.<br>
Yahya ibn Yahya (Yahya II) a renas eus 864 betek [[874]]. Pevar bloaz goude ma pignas war an tron, e [[868]], e savas ar Verbered Khariki eus rannvro Fes enep an dierniezh Idris ; goude marv Yahya II e 874 e voe kemeret ar galloud e Fes gant ar sultan Ali ibn Omar (Ali II), a voe lazhet gant ar Gharikied e [[883]] hag a gemeras kêr. En hevelep bloaz e voe adkemeret Fes hag ar galloud gant e vreur Yahya ibn Al-Qasim (Yahya III), a enepstourmas ouzh an alouberien hep galloud biken stagañ o ziriadoù ouzh e sultanelezh.<br>
Pa varvas Yahya III e [[904]] e yeas ar sultanelezh gant Yahia ibn Idris ibn Umar (Yahya IV), a renas betek [[917]]. Er bloaz-se end-eeun e voe taget Fes gant Berbered Aljeria, ar [[Miknasaed|Viknasaed]], en anv Arabed tunizian [[Kalifiezh Fatimid]]. Ar Fatimided a redias Yahya IV da anzav o fennaotrouniezh kent e zigadoriañ e [[921]] ; mistri Fes e voent betek [[925]], pa voe adkemeret ar galloud gant an Idrisad Al-Hajjam al-Hasan, met hennezh e voe an ezel diwezhañ eus an dierniezh Idris o ren eno : e [[927]] e rankas tec'hel kuit a-zirak ar Viknasaed ha klask repu e menezioù ar gwalarn, e Hajar an-Nasar (<big>'''حجر النسر'''</big> ''Karreg an Erered''), anezhañ kreñvlec'h an dierniezh ; alese e klaskas an Idrised adc'hounit ar galloud kent fazi an Idris diwezhañ, Al-Hasan ibn Kannun, hag a asantas da veli ar Fatimied : paket e voe gant an Omeyaed ha kaset da Górdoba ma voe lazhet e [[985]].
[[Restr:Fes Mosquee El Qaraouiyyine.jpg|thumb|upright=1.2|Feunteun ''madrasa'' Al-Qarawiyyin]]
Echu ganti bout kêr-benn an dierniezh Idris e 927 e voe Fes dindan beli ar Fatimied, a stalias eno Berbered deuet eus Ifriqiya – eus reter Aljeria hiziv ha Tunizia hiziv en he fezh — anvet [[Miknasaed]] ; ur rann eus ar poblad verber [[Zenataed|Zenata]] hag a veve e tiriadoù en em lede eus Maroko betek [[Egipt]] ar c'hornôg e oa ar Viknasaed.<br>
Skarzhet eus Fes e voe ar Viknasaed e [[980]] gant ur boblad Zenata all, ar [[Maghrawaed|Vaghrawaed]] hag a oa kevredet gant [[Kalifiezh Córdoba]]. Da neuze e c'hourc'hemennas [[Almansor]], anezhañ penn ar Galifiezh, d'ar Vaghrawaed ma vije adsavet hag adannezet moskeen Al-Qarawiyyin, evit he neuziañ evel m'emañ hiziv. An [[Emirelezh|emir]] Dunas al-Maghrawi a lakaas sevel tiez war an tachennoù goullo etre Fes hag Al-'Aliya ha war glannoù ar stêr a redas neuze etre mogerioù diavaez an div geoded. Gant e vibien e voe lakaet ar mogerioù-tro da vogerioù-difenn.

E [[1033]] e voe kemeret kêr Fes gant Berbered Zenata all, ar boblad Banu Ifran ("mibien Ifran") deuet eus o c'hêr-benn [[Tlemsen]] en Aljeria. Dre ma oa [[Enepyuzevegezh|enepyuzev]] o fenn Tamim<ref name="ARN">Arnold, ''op. cit.''</ref> e voe drouklazhet tremen 6&nbsp;000 yuzev e kêr, ha prizoniet e voe ar yuzevezed. A-hed miz Mae ha miz Mezheven e padas drouklazhadeg Fes.

Er bloavezhioù [[1038]]-[[1040]] e voe adc'hounezet kêr gant ar Vaghrawaed, a redias Tamim da dec'hout betek [[Salé]] e-kichen Rabat. Ar mogerioù-difenn bet aozet gant mibien Dunas al-Maghrawi ne c'halljont ket mirout ouzh an emir almoravid Yousouf ibn Tachfin da gemer Fes e [[1070]] goude sezizoù diniver hag un dekbloavezhiad tremenet o vrezeliñ ouzh ar re Zenata en trowardroioù ha pelloc'h.
;<span style="color:#00528c;">♦</span> 1070 – 1472 <span style="color:#00528c;">•</span> Eus ar Vaghrawaed d'ar Wattasided
Diouzhtu pa gemerjont ar galloud e Fes e 1070, an Almoravided a lakaas diskar ar mogerioù etre Fes al-Bali hag Al-'Aliya ; [[pont]]où a voe savet dreist ar stêr Jawhar ha mogerioù a liammas difennoù kornôgel ha reterel an div gêr kenetrezo, da stummañ un unvez kreñvlec'hiet hepken. Koll a reas Fes he statud a gêr-benn avat, pa voe Marrakech hini an Almoravided, met mirout a reas he brud war tachenn kelennadurezh glasel ar <big>'''مالكي‎'''</big> ''[[maliki]]'', unan eus peder skol an [[islam sunnit]], ha dont a reas da vout ur greizenn hollbouezus evit ar [[Kenwerzh|c'henwerzh]]. Ker bras e voe levezon an Almoravided war diorroadur kêr Fes ma vez lakaet ar sultan Yousouf ibn Tachfin da eil diazezer kêr goude Idris Iañ.

Er bloaz [[1145]] e voe Fes e dalc'h [[Almohaded|tierniezh an Almohaded]] ([[1121]]-[[1269]]). Brasaet e voe kêr, ar pezh a zisteraas he neuz vaeziat, dre an arbenn ma teuas tud eus Al-Andalus ha ma voe degaset gwellaennoù en danframmoù : diskaret e voe mogerioù an Idrised hag an Almoravided evit sevel reoù nevez a-benn gronnañ ur gorread brasoc'h a-galz ; ar mogerioù-se a weler hiziv c'hoazh tro-dro da garter Fes al-Bali. Dindan ren an Almohaded e kreskas kêr Fes betek dont da vout unan eus ar re vrasañ er bed er bloavezhioù [[1170]]-[[1180]], gant ur boblañs vrasjedet a 200&nbsp;000 a dud<ref>{{en}} ''Morocco 2009'', Oxford Business Group, 2009 {{ISBN|978-1-9070-6507-1}} [https://books.google.fr/books?id=hEvCpNW2qBwC&pg=PA252&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false p. 252]</ref>.
[[Restr:Plan Fes Merinides.PNG|thumb|Fes da vare ar Verimerined]]
Goude tierniezh an Almohaded e voe Fes dindan beli hini ar [[Benimerined|Venimerined]] adalek [[1248]]<ref>Ilahiane, ''op. cit.''</ref>, hag e [[1250]] e voe kêr-benn a-nevez.<br>
E [[1276]] e c'hoarvezas un eil [[pogrom]] enep ar yuzevien ; 14 anezho a voe lazhet kent ma voe saveteet ar re all a-drugarez d'an emir<ref>Abou Mohammed Salih, ''op. cit.''</ref>.<br>
Gant ar Venimerined e voe diazezet Fes al-Djedid ("Fes Nevez"), o c'hreizenn velestradurel ha milourel. Da vare an dierniezh-se e voe Fes en he barr, en abeg d'he brud war an dachenn speredel dreist-holl<ref name="ARN" /> – ar Verimerined eo a ziazezas ar skolioù ''(madrasa)'' kentañ e Fes hag e Maroko<ref>Shatzmiller, ''op. cit.''</ref>.<br>
Da vare ar Venimerined ivez e voe savet an darn vuiañ eus ar monumantoù a weler hiziv er ''medina'' (Fes al-Bali, ar gêr gozh) ; pa savjont seizh ''madrasa'' etre [[1170]] ha [[1180]] e ouezjont kemmeskañ hengoun Al-Andalus ha hini an Almohaded, ar pezh a lakaer hiziv da bimpatrom savouriezh Fes.
[[Restr:ضريح مولاي دريس.jpg|thumb|left|upright=1.2|Bez Idris II]]
E miz Genver [[1438]], dindan ren an emir benimerid diwezhañ, Abd al-Haqq II, e voe adkavet bez Idris II e Fes pan oad oc'h ober labourioù e moskeenn Choufara ; da ''zawiya'' e voe lakaet, ha buan e troas da lec'h pouezus ur birc'hirinded<ref>Powers, ''op. cit.'', p. 14 – [https://books.google.fr/books?id=5jANDYfAV8QC&pg=PA14&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false Lenn en-linenn]</ref>.<br>
En hevelep bloaz e voe savet ar Mellah, e-kichen palez an emir e Fes al-Djedid. Er penn-kentañ e voe poblet gant yuzevien deuet eus Fes al-Bali ; abred avat e teuas yuzevien verber eus Menezioù Atlas ha familhoù yuzev divroet diouzh Al-Andalus.

Da [[cherif]]ed (''chorfa''-ed en arabeg ar Maghreb), da lavarout eo diskennidi eus ar [[profed]] [[Mohammed]] dre unan eus mibien e verc'h [[Fatima]], en em lakae ar Venimerined. Peogwir e oa chorfaed ivez eus an Idrised e voe broudet o azeul a-c'houde kavadenn bez Idris II, ha roet yalc'hadoù da familhoù cherif gant ar Vernimerined, kement-se evit reizhwiriañ o beli [[Laikelezh|lik]]. Adalek deroù ar {{XIVvet kantved}}, kantadoù a diegezhioù e Maroko a zisklêrias bout diskennidi eus Idris Iañ, e Fes hag e menezioù ar [[Rif (Maroko)|Rif]] pergen ; dre-se e seller outo evel kentidi an tierniezhoù cherif a renas diwezhatoc'h e Maroko.

E [[1465]], cherifed Fes a savas ur ''[[djihad]]'' – ur stourm – enep ar yuzev Aaron ben Batash, <big>'''وزیر'''</big> [[wizir]] – pennmaodiern ha kuzulier – an emir Abd al-Haqq II. Da-heul dic'houzougadur ar wizir e voe drouklazhet hogosik holl yuzevien Fes, ha lazhet an emir.<br>
Ker bras e voe ar c'habaduilh e Fes, ar gêr-benn, ma tennas roue [[Portugal]], [[Alfonso V Portugal|Alfonso V]], splet anezhañ evit kemer Tanger.<br>
Goude an emsavadeg e voe lakaet Mohammed ibn Imram, penn cherifed Fes, da sultan<ref>Beck, ''op. cit.''</ref> ; buan avat e trenkas e ren en abeg d'ur stourm evit ar galloud etre ar cherifed - dalc'hidi azeul Idris II – hag an djihaderien (<big>'''مجاهدين‎'''</big> ''moudjahidin''), anezho dalc'hidi un dierniezh verber zenata anvet [[Wattasided]] ([[1472]]-[[1554]])<ref>Bennison, ''op. cit.''</ref>. E 1472 e voe diskaret ar sultan cherif gant ar wattasid [[Mohammed ach-Shaykh al-Wattasi|Abou Abd Allah ach-Cheikh Mohammed ibn Yahya]], hag a voe ar sultan wattasid kentañ o ren war Maroko ha Fes. E-pad e ren, a badas betek [[1504]], e klaskas chom feal da lezennoù ar Venimerined, kuit a vrochañ emsavadegoù nevez mar daoubennje kempouez bresk pobl Fes.

=== 1472 – Bremañ-  Eus sultanelezh ar Wattasided da rouantelezh Mohammed IV===
C'hwec'h sultan Wattasid a renas war Fez goude 1504 ha betek 1554. E-kerzh ren an eil ([[1504]]-[[1526]]), e [[1522]], e voe skoet Fes gant ur [[Kren-douar|c'hren-douar]] hag a zistrujas un tamm mat eus kêr ; kempennet, adsavet pe erlerc'hiet e voe kalz savadurioù<ref>{{en}} [https://www.riad-layalina-fes.com/ryad-fez/tourism-fez-history-of-fes/ ''Riad Layalina Fez]</ref>.

Un dierniezh all, ar [[Saadied]], a oa o ren war Maroko ar Su abaoe ar bloaz [[1509]], gant Marrakech da gêr-benn. Anzavet o devoa beli ar sultaned wattasi betek [[1528]], hogen abalamour ma kreske o galloud e tagjont Fes e [[1549]] hag e skarzhjont ar sultan wattasid diwezhañ. Hennezh, gant sikour an [[Impalaeriezh otoman|Otomaned]], a zeuas a-benn da adkemer Fes e deroù 1554 gant skor troadeien an [[arme]] otoman, hogen lazhet e voe gant ar Saadied en Emgann Tadla (hanter hent etre Fes ha Marrakech) e miz Gwengolo ; d'an 13 a viz Gwengolo 1554 ez eas Mohammed ach-Cheikh, ar rener saadi, tre e Fes. Diouzhtu e voe lakaet da sultan Fes ha Maroko a-bezh, o voulc'hañ an dierniezh hag o kas hini ar Wattasied da get.<br>
E [[1557]] avat e voe drouklazhet gant an Otomaned a oa en Aljeria, a glaskas aloubiñ ar vro dindan ren o fenn Hasan Pacha, anezhañ mab [[HayreDin Pacha]]. Goude Emgann Wadi al-Laban (Meurzh-Ebrel 1558) en Norzh da Fes, Abdallah al-Ghalib, eil sultan Saadi Maroko, a redias Hashan Pacha da zistreiñ da Aljeria ma prientas e zifennoù enep ar [[Spagnol]]ed hag a dagas [[Mostaganem]] en hevelep bloaz. Maroko neuze e voe ar Stad norzhafrikan nemeti o faezhañ an Otomaned.

Goude marv Abdallah al-Ghalib e [[1574]] e renas e vab Abu Abdallah Mohammed II Saadi e-pad daou vloaz hepken : e eontr Abu Marwan Abd al-Malik I Saadi, hag a oa tec'het da [[Kergustentin|Gergustentin]] kerkent hag e niz war an tron, a zistroas d'ar Maghreb bloaz war-lerc'h ; en Aljeria otoman e savas un armead a 10&nbsp;000 soudard [[Turkia|turk]] hag e deroù [[1576]] ez aloubas Maroko kent kemer Fes e miz Meurzh ha skarzhañ e niz<ref>Oliver, ''op. cit.''</ref>. Hennezh a dec'has da Bortugal, ma c'houlennas skoazell evit adc'hounez e dron. Asantiñ a reas ar roue [[Sebastião Iañ]], ha d'ar {{Deiziad|4|Eost|1578}} e voe [[Emgann an Tri Roue]] e [[Ksar El Kebir|Ksar al-Kebir]] nepell diouzh Tanger. Faezhet e voe an niz hag e gevreded, met koulz an eontr ha roue Portugal a voe lazhet war an aerva. Chom dizalc'h a reas Fes ha Maroko, hag ar saadi [[Ahmed al-Mansour]] a voe sultan Maroko betek[[1603]].

Dek sultan saadi a renas war Maroko betek diwezh an dierniezh e [[1659]]. Kenderc'hel d'ober finborte a reas Fes, anezhi ur greizenn genwerzh veur e rann verber Afrika an Norzh ; betek an {{XIXvet kantved}} e voe al lech nemetañ ma kaved an doare togoù [[feltr]] a anver <big>'''طربوش'''</big> ''ṭarbūsh'' en arabeg ha «&nbsp;[[fez]]&nbsp;» dre ar bed a-bez. E dibenn hent kenwerzh an aour edo Fes, ar penn all o vout [[Tombouktou|Timbuktu]]. Brudet e oa kêr ivez a-drugarez d'he [[broderezh]] ha d'he zraezoù [[lêr]] evel an <big>'''درع'''</big> ''daraqa'', a oa [[skoed]] hengounel ar Vaored e Spagn – un ''adarga'' a vez atav gant Sancho Panza, floc'h [[Don Quijote de la Mancha]].

E [[1790]] e voe dizalc'h Fes diouzh Stad Maroko; ne badas ket avat, pa voe adarre dindan beli Maroko e [[1795]]. Div wech e savas kêr enep ar Stad, e [[1819]]-[[1821]] hag e [[1832]].
{{clr|left}}
===='''{{XXvet kantved}}'''====
[[Restr:Fes City Modern.jpg|thumb|upright=1.4|Er ''Ville nouvelle'']]
Goude [[Enkadenn Agadir]], digoret gant Bro-C'hall pa gasas rannarmeadoù e diabarzh Maroko e [[1911]], e voe sinet [[Feur-emglev Fes]] d'an {{Deiziad|30|Meurzh|1912}} : asantiñ a reas ar sultan [[Abd al-Hafid Maroko]] ([[1875]]-[[1932]]) ma vije Maroko ur [[Garezveli|vro warezet]] gant Bro-C'hall. Kabaduilh a voe e Fes, ma voe distrujoù bras hag ur pogrom all ; e dalc'h ar C'hallaoued e voe, evel ur rann eus [[Gwarezveli Bro-C'hall e Maroko]], betek ar {{Deiziad|7|Ebrel|1956}} pa voe dizalc'h Stad Maroko a-nevez. Kêr-benn ar Stad warezet e chomas Fes betek [[1925]], pa zivizas ar jeneral [[Hubert Lyautey]] lakaat Rabat da gêr-benn en abeg da demz-spered rebell poblañs Fes ; en hevelep bloaz ez eas ar jeneral war e leve, ha Rabat a chomas kêr-benn Maroko betek bremañ.

E [[1920]] e voe digoret levraouegoù foran<ref>{{en}} ''World Encyclopedia of Library and Information Services'', {{ISBN|978-0-8389-0609-5}}</ref> hag un ugent vloaz diwezhatoc'h, e [[1942]], e c'hallas an dud mont d'ar ''Rex'', sal [[sinema]] gentañ kêr Fes ; digor eo hiziv c'hoazh, a-douez dek sal all<ref>{{en}} [http://cinematreasures.org/theaters/morocco/fez?status=all ''Movie Theaters in Fez'']</ref>.<br>
E [[1946]] e voe diazezet ar c'hlub [[mell-droad]] [[Maghreb Association Sportive de Fès]] (MAS), ha daou vloaz goude un eil klub, ar [[Wydad Athletic de Fès]] (WAF).

Goude dizalc'hiezh Maroko diouzh Bro-C'hall e voe digoret ar skol-veur al-Qarawiyyin en-dro, e [[1963]].<br>
E [[1981]] e voe marilhet ''medina'' Fes e Glad bedel an UNESCO.<br>
Ar gourhent A2 Fes-Meknes-Khémisset-Rabat, 190&nbsp;km e hirder, a voe boulc'het e [[1998]] hag echuet e [[1999]].

==='''{{XXIvet kantved}}'''===
Boulc'het e voe savidigezh kemplezh [[sport]]où Fes (45&nbsp;000 kador) evit ar MAS e [[1992]] ; e [[2003]] e voe echuet al labourioù, met ne zigoras ket kent ar bloaz [[2007]].<br>
E [[2005]] e tigoras e Fes ur skol-uhel ijinourien, an ''École nationale des sciences appliquées de Fès''.<br>
E ''medina'' Fes e voe staliet e miz Gwengolo [[2011]] an ''International Institute for Languages and Cultures'' ([http://www.inlac-institute.com/ INLAC]).

E [[2015]] e voe lakaet kêr Fes e dalc'h melestradurel rannvro Fes-Meknes.

Petra bennak ma 'z eo Fes unan eus koshañ kêrioù bras ar bed ez eur ur gêr arnevez anezhi ivez, a-drugarez d'ar c'henwerzh evel bepred ha d'an [[touristerezh]] ; dedennetoc'h c'hoazh e vez an douristed abaoe ma timezas ar roue [[Mohammed VI Maroko|Mohammed VI]] (* Rabat, [[1963]]) e [[2001]] gant ar Verberez <big>ⵍⴰⵍⵍⴰ</big> ''Lalla'' ("Itron") Salma Bennani (* Fes, [[1978]]).

== Douaroniezh ==
<gallery mode="packed" heights="220px">Panorama of Fes (5364676502).jpg|'''Ur sell war Fas al-Bali en he flaenenn ouzh troad an Atlas Krenn'''</gallery>
Staliet e voe Fes war glann ar stêr Jawhad (oued Fes), anezhañ un adstêr war ribl kleiz an [[Sebou|Oued Sebou]], en ur gompezenn lec'hiet 410 m a-us live ar mor e diazad strujus razegoù an Atlas Krenn, ouzh troad hanternozel an aridennad.

[[Meurvor]]el ha [[Mor Kreizdouarel|morkreizel]] eo an [[hin]], levezonet-bras avat gant hogen hini ar menezioù ha dezerzh ar Sahara ; dre vras e vez tommoc'h an amzer eget war aodoù Maroko.<br>
[[Heol]]iet e vez a-hed ar bloaz. Klouar ha gleb e vez er [[goañv]], sec'h ha tomm-gor en [[hañv]] ; da 21,7&nbsp;°C e savas ar [[gwrezverk]] keitat e [[2017]].

{| class="wikitable" style="margin:auto; font-size:90%;"
|- align="center"
! colspan="14" | [[Restr:Gnome-weather-few-clouds.svg|32px]]<span style="margin:100px;"><big>Doareoù hin Fes e 2017</big><ref>Mammenn : [https://www.infoclimat.fr/climatologie/annee/2017/fes-sais/valeurs/60141.html Infodimat]</ref></span>[[Restr:WPTC Meteo task force.svg|32px]]
|-
! !! GEN!!C'HWE!!MEU!!EBR!!MAE!!MEZ!!GOU!!EOS!!GWE!!HER!!DU!!KZU!!Bloaz
|- align="center" bgcolor="#fdb"
| align="right" | '''Gwrezverkoù izelañ''' (°C)||'''-2.0'''||0.0||0.9||5.2||8.7||9.5||9.9||13.9||10.5||9.7||4.9||1.8||'''-2.0'''
|- align="center" bgcolor="#ffcd43"
| align="right" | '''Gwrezverkoù keitat''' (°C)||10.6||13.3||14.9||19.5||23.4||27.9||28.7||29.8||25.1||23.7||17.0||12.7||'''21.7'''
|- align="center" bgcolor="#ff7100"
| align="right" | '''Gwrezverkoù uhelañ''' (°C)||23.1||25.4||34.3||37.8||38.8||43.9||'''46.4'''||45.7||40.2||36.9||29.2||23.7||'''46.4'''
|- align="center" bgcolor="#babaff"
| '''Kouezhadurioù''' ('''[[metr|mm]]''')||32.0||'''59.0'''||28.0||33.7||18.0||3.0||2.0||15.0||9.0||7.0||32.0||10.0||'''248.7'''
|}

== Savadurioù heverk ==
[[Restr:Medina Fez 2.jpg|thumb|upright=0.73|left|E ''medina'' Fes]]
;<span style="color:#00528c;">♦</span> ''Medina'' Fes
Kement ha "kêr" e talvez <big>'''مدينة'''</big> ''medina'', da lavarout eo ar gêr istorel a voe diazezet e 789 war glann ar stêr (Fes al-Bali). Pelloc'h e voe graet ''medina'' ivez eus ar gêr nevez a voe savet uheloc'h en XIIIvet kantved (Fes al-Djedid), pa 'z eo liammet ouzh Fes al-Bali. Disrannet eo ''medina'' Fes, n'eus nemet 2,8&nbsp;km² dezhi, diouzh ar ''Ville Nouvelle'' vras bet savet gant ar C'hallaoued en XXvet kantved ha brasaet a-galz betek 320&nbsp;km² a-hed ar c'hantved betek hiziv.<br>
E Fes al-Bali emañ skol-veur al-Qarawiyyin ha ''zawiya'' Idris II ; dre zor ar c'hornôg (Bâb Bou Djeloud) ez eer tre e Fes al-Djedid m'emañ palez ar sultaned, a zo hiziv c'hoazh annez roue Maroko pa zeu da Fes. Pa guitaer Fes al Djedid dre zor ar su (Bâb Semmarine) ez eer tre er Mellah, ar c'harter yuzev.

Dre m'eo bet savet ar gêr gozh a-hed un dek kantved bennak, o veskañ meur a zoare deuet eus meur a sevenadur (andalouzian, berber, arab) ez eo ''medina'' Fes unan eus ar chêrioù istorel er bed hag a zo bet miret ar gwellañ, alese he marilhadur e Glad bedel UNESCO e 1981.

En arbenn da finborte an touristelezh e ''medina'' Fes ez eus bet estrenien o postañ arc'hant evit neveshaat tiez hengounel enni e-sell da ober eilannezioù anezho pe d'o reiñ e feurm d'an douristed.
{{clr|left}}
;<span style="color:#00528c;">♦</span> Skolioù hengounel Fez
[[Restr:Al-Attarine Madrasa YAC 2017.jpg|thumb|upright=1.3|Ar ''madrasa'' Al-Attarin]]
A-viskoazh ez eo bet Fes ur greizenn relijiel bouezus er bed islamek, dre he skolioù pergen. An hini vrudetañ anezho eo <big>'''مدرسة'''</big> ''(madrasa)'' Al-Qarawiyyin, a zo ur skol-veur (<big>'''جامعة'''</big> '' djami'a '') hiziv ; kement ha "ploueziz" e talv <big>'''القرويين'''</big> ''qarawiyyin''. Ur voskeenn e oa er penn-kentañ, bet staliet e 859 gant Fatima al-Fihri, anezhi ul lennegez merc'h d'ur marc'hadour pinvidik deuet eus Kairouan e Tunizia ; buan e voe staget ur skol ouzh ar voskeenn, hag ar skol-se eo an hini gentañ er bed a gement a zereas diplomoù, hervez UNESCO.

En XIIIvet kantved, pa oa Fes kêr-benn relijiel ha politikel ar Stad dindan ren ar Venimerined, e klaskas ar sultan Abu Yaqub Yusuf an-Nasr (ren [[1286]]-[[1307]]) plaenaat an tennderioù etre lenneien relijiel ar gêr gozh, an [[oulema]]ed, dre lakaat sevel skolioù hervez kelennadurezh glasel ar ''maliki''. Ar c'hentañ ''madrasa'' bet savet gant ar sultan eo hini Al-Saffarin ([[1280]]), teir all a voe krouet e Fes al-Bali c'hoazh : alese e teu brud vras Fes e bed an islam. Meur a ''vadrasa'' all a zigoras e Maroko, hag e vab a gendalc'has betek ma voe ur skol vrudet e pep kêr vras ar sultanelezh.<ref name="PEN">Pennell, ''op. cit.''</ref><br>
E [[1349]] e voe staget ul levraoueg ouzh Al-Qarawiyyin. E [[1670]] e voe savet Chiratin, brasañ skol Fes al-Bali, gant ar sultan [[Alawited|alawit]] [[Al-Rachid Maroko|Al-Rachid]] (ren [[1666]]-[[1672]]) ; honnezh hag Al-Qarawiyyin eo an div skol nemeto ha na voent ket diazezet da vare ar Venimerined.
;<span style="color:#00528c;">♦</span> Kivijirioù
[[Restr:Leather tanning, Fes.jpg|thumb|Er givijerezh Chouara]]
Kerkent ha diazez Fes en em stalias kivijerien enni, hag a-hed kantvedoù o deus padusaet doareoù hen o micher. Teir stal-labour zo e kêr, an hini vrasañ o vout Chouara adalek an XIvet kantved.<br>
Ar pezh heverk e kivijerezh Chouara eo he listri [[maen]] leun a livegennoù liesliv hag ar re ma 'z eus dourennoù gwenn (graet diwar [[troazh]] [[buoc'h]]ed, [[kaoc'h]] [[dube]] [[raz-bev]], [[holen]] ha [[dour]]) ma souber [[Kroc'hen|krec'hin]] buoc'hed, [[dañvad|deñved]], [[gavr|givri]] ha [[dremedal]]ed e-pad daou zevezh pe dri evit o gweñvaat betek ma vefent mezelladus a-walc'h evit lonkañ al livadurioù. Goude-se e vezont lakaet da soubañ e dourennoù-livañ graet diwar [[plant]] evel an [[indigo]] ''(Indigofera tinctoria)'' da gaout [[Glas (liv)|glas]], an [[henne]] ''(Lawsonia inermis)'' evit an [[Orañjez (liv)|orañjez]] pe ar [[roz-aer]] ''(Papaver rhoeas)'' da livañ e [[Ruz (liv)|ruz]]. Goude al livadur e vez lakaet ar c'hrec'hin da sec'hañ e heol. Dreist eo perzh al lêr a farder en doare-se, gant an [[dorn]], hep [[ardivink]] na [[mekanik]] ebet.
;<span style="color:#00528c;">♦</span> Savouriezh vilourel
[[Restr:Bab Chorfa.jpg|thumb|Bâb Chorfa, dor Kasbah an-Nouar]]
Gronnet a vogerioù enno eizh dor e voe Fes al-Bali en IXvet kantved. En XIvet kantved, goude bout bodet Fes al-Bali hag Al-'Aliya, an Almoravided a savas dorioù meur ha tourioù-ged kranellet. An Almohaded a zistrujas an danframmoù-se hag o adsavas en un doare all er c'hantved war-lerc'h ; gant ar Venimerined e voent klokaet er c'hantvedoù XII betek XVI, a-stur gant diazez Fes al-Djedid a-vaez d'an eizh dor : mogerioù nevez teir dor all enno evel Bâb al-Amer a voe savet etre an div gêr. An Alawited a doullas dorioù all, Bâb Bou Djeloud en o zouez e [[1913]]. Gwardet gant soudarded ha serret da noz e veze dorioù kêr.<ref name="PEN" /> Pevarzek dor veur a c'heller gwelout e Fes hiziv.

Ouzhpenn mogerioù-difenn ha dorioù gwarded e voe savet meur a [[Gwikadell|wikadell]] (<big>'''قَـصْـبَـة‎'''</big> ''qaṣbah'') a-feur ma tremene an amzer. An Idrised o devoa savet tourioùigoù-ged, met da vare an Almoravided e voe Fes kêr warzinon ar Maghreb ha kreisteiz [[Europa]] diouzh tu an Norzh, ha betek ar stêr [[Senegal (stêr)|Senegal]] er Su. Divizet e voe neuze sevel tourioù all ha gwikadelloù da sparlañ ouzh aloubadegoù. Trizek ''qaṣbah'' a voe savet tro-dro d'ar gêr gozh a-hed ar c'hantvedoù, an hini vrasañ o vout [[Kasbah an-Nouar]] ("Gwikadell ar Bleunioù") bet savet gant an Almohaded e penn gwalarn Fes al-Bali ; Bâb Chorfa ha Bâb Mahrouk eo an dorioù kozh a ro tremen er c'hornôg d'ar pezh a zo hiziv ur c'harter annezet<ref>[https://www.google.com/maps/place/Qasbah+En+Nouar,+Fes,+Morocco/@34.0638901,-4.9850088,18z/data=!3m1!4b1!4m5!3m4!1s0xd9ff4a585d879db:0xf37db0a1959b8bf3!8m2!3d34.0642935!4d-4.982501?hl=en ''Google Maps'']</ref>. Ur wikadell heverk all eo Kasbah Cherarda, a-vaez da Fes al-Bali, hag a voe savet en amzer ar Saadied er XVvet kantved ha lakaet da greñvlec'h gant ar sultan alawit Al-Rachid tro-dro d'ar bloaz 1670. Burdj ach-Chamal ("Tour an Norzh") zo ur c'hreñvlec'h hag a voe savet gant ar saadi Ahmed al-Mansour e [[1582]] diwar ur patrom portugalat. An Alawited eo a savas ar wikadell nevesañ, Kasbah Dar Debibagh, e [[1729]], a-vaez da gêr war hent Tanger.
;<span style="color:#00528c;">♦</span> Azeuldioù
Div voskeenn istorel ha tregont zo er ''medina'', lod anezho stag ouzh ur skol, ur ''zawiya'' pe ur wikadell. Unan eus ar re goshañ evel-just eo moskeen Al-Qarawiyyin (859), met ker kozh all eo hini muzulmaned Al-Andalus, <big>'''مسجد الأندلسيين'''</big> ''masdjid al-Andalusiyyin'' ([[860]]), gant he [[minared]] bet savet er bloaz [[956]]. Goude-se e voe staliet moskeennoù Ali Boughaleb ([[1090]]), Bou Djeloud ([[1191]]-[[1214]]) ha hini Kasbah an-Nouar (''c.'' [[1200]]). Meur a voskeenn a voe savet da vare ar Venimerined, en o zouez moskeen-veur Fes al-Djedid ([[1279]]), hini Abou al-Hasan ([[1341]]), re Chraliyin ([[1342]]) hag al-Hamra ([[1350]]) ; war bevenn hanternozel Fes al-Bali emañ moskeenn Bâb Giza, a voe savet gant Abou al-Hasan ivez ha kemmet-digemmet e-kerzh ar c'hantvedoù. Ar voskeenn nevesañ eo hini al-Rasifou, bet savet pa oa ar sultan alawit [[Moulay Souleiman]] o ren ([[1792]]-[[1822]]).<br>
Er Mellah ez eus ur [[sinagogenn]] bet savet er XVIIvet kantved, hini Ibn Danan.
[[Restr:Batha Museum (4317468784).jpg|thumb|upright=0.7|Dar Batha]]
;<span style="color:#00528c;">♦</span> Bolzoù
E kreiz Fes a-Bali emañ ''zawiya'' Idris II savet war bez eil rener kêr, gant ur voskeen stag outi ; er gêr gozh ivez ez eus ur ''zawiya'' heverk all gant he moskeen, hini Sidi Ahmed al-Tijani, anezhañ diazezer an urzh [[Soufiegezh|soufi]] <big>'''الطريقة التجانية'''</big> ''al-Ṭarīqah al-Tijāniyyah'' "Hent Tijani" en XVIIIvet kantved<ref>{{en}} [https://archnet.org/sites/1737 ''Sidi Ahmed al-Tijani Zawiya'']</ref>.<br>
Bered-veur ar Venimerined zo e tu hanternozel ar gêr gozh.
;<span style="color:#00528c;">♦</span> Tavarnioù ha palezioù
Tremen kant <big>'''فندق'''</big> ''foundouq'', tavarnioù hengounel evit ar veajourien hag ar varc'hadourien, zo e Fes c'hoazh ; unan eus ar re heverkañ eo Foundouq al-Nadjariyyin ("Tavarn ar Gilvizien"), bet savet gant ar sultan alawit Amin Adiyil en XVIIIvet kantved evit pourchas bod, boued hag etrepaouez d'ar varc'hadourien niverus hag a rae finborte kêr ; unan all eo Foundouq Achich, bet savet er XVIvet kantved.<br>
Dar al-Makhzen ("Ti ar Stal"), anvet ivez ''Palais Royal'', e oa palez ar sultaned war 80 hektar e Fes al-Djedid ; annez roue Maroko eo hiziv, ha n'eo ket digor d'an dud. Meur a balez all zo bet troet da sezioù servijoù melestradurel ; unan anezho, Dar Batha, bet savet gant ar sultan alawit Moulay Abdelaziz e [[1897]], zo ur mirdi abaoe [[1915]].

== Skeudennaoueg ==
<gallery mode="packed" heights="220px">
Fez pogrom 1912.jpg|Goude pogrom 1912
Fes (5364359893).jpg|Er <big>'''سوق'''</big> ''souq'', ar marc'had
Old Windows (4783655312).jpg|Straed ar Venimerined,<br>er Mallah
Aissawa Fes Morocco.event traditional folklore In PortraitDSC03878.JPG|Festival ar Sonerezh Sakr, [[2013]]
</gallery>

== Levrlennadur ==
<div style="font-size:90%;">
* {{ar}} <span style="font-variant:small-caps;">ABD AL-WAHID AL-MARREKOSHI</span> (aozer) & {{en}} <span style="font-variant:small-caps;">DOZY, R.</span> (raklavar) : ''The History of the Almohades'', Leyden, E. J. Brill, 1881 [https://archive.org/details/historyofalmohad00abda/page/n314 Lenn en-linenn]
* {{fr}} <span style="font-variant:small-caps;">ABOU MOHAMMED SALIH IBN 'ABD AL-HALIM</span> : ''Roudh el-kartas. Histoire des souverains du Maghreb (Espagne et Maroc) (Éd.1860)'', Hachette / BnF, 2012, {{ISBN|978-2-01-276834-5}} [https://books.google.fr/books?id=1eqtODKlq1cC&pg=PA459&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false Lenn en-linenn]
* {{en}} <span style="font-variant:small-caps;">ABUN-NASR, Jamil M.</span> : ''A History of the Maghrib in the Islamic Period'', Cambridge University Press, 1987 {{ISBN|978-0-521-33767-0}}
* {{fr}} <span style="font-variant:small-caps;">AGABI, C. & SANTUCCI, J.-C.</span> : ''Fès (Fas)'', 1997, en ''Encyclopédie berbère, 18 / Escargotière – Figuig'' [https://journals.openedition.org/encyclopedieberbere/2048, Lenn en-Linenn]
* {{en}} <span style="font-variant:small-caps;">ARNOLD, Sir Thomas W.</span> : ''E.J. Brill's First Encyclopaedia of Islam 1913-1936'', Brill, 1987 {{ISBN|978-90-04-08265-6}}
* {{pt}} <span style="font-variant:small-caps;">ASSALEH, Abu Mohammed</span> : ''Historia dos soberanos mohametanos: das primeiras quatro dysnastias e de parte da quinta, que reinarao na Mauritania'', Lisboa, Academia Real das Sciencias, 1828, pp.&nbsp;116–117 [https://books.google.fr/books?id=WFUpAAAAYAAJ&printsec=frontcover&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false Lenn en-linenn]
* {{en}} <span style="font-variant:small-caps;">BECK, Herman L.</span> : ''L'image d'Idris II, ses descendants de Fas et la politique sharifienne des Sultans Marinides - 656-869/1258-1465'', Brill, 1989 {{ISBN|978-90-04-09054-5}}
* {{en}} <span style="font-variant:small-caps;">BENNISON, Amira K.</span> : ''Jihad and its Interpretation in Pre-Colonial Morocco'', Routledge, 2002 {{ISBN|978-0-7007-1693-7}}
* {{en}} <span style="font-variant:small-caps;">BENNISON, Amira K. & GASCOIGNE, Alison L.</span> : ''Cities in the Pre-Modern Islamic World: The Urban Impact of Religion, State and Society'', Routledge, 2000 {{ISBN|978-1-1340-9650-3}}
* {{en}} <span style="font-variant:small-caps;">BIANCA, Stefano</span> : ''Urban Form in the Arab World. Past and Present'', Zürich, Hochschulverlag AG, 2000 {{ISBN|978-3-7281-1972-8}}
* {{en}} <span style="font-variant:small-caps;">BOSWORTH, Edmund C.</span> : ''Historic Cities of the Islamic World'', Leiden, Koninklijke Brill, 2007 {{ISBN|978-90-04-15388-2}}
* {{en}} <span style="font-variant:small-caps;">BOUM, Aomar & PARK, Thomas K.</span> : ''Historical Dictionary of Morocco'', Scarecrow Press, 2006 {{ISBN|978-0-8108-6511-2}}
* {{en}} <span style="font-variant:small-caps;">DUMPER, Thomas & RICHARD, Michael & STANLEY, Bruce</span> : ''Cities of the MiDle East and North Africa'', ABC-CLIO, 2006 {{ISBN|978-1-57607-919-5}}
* {{fr}} <span style="font-variant:small-caps;">EL-KARTAS, Roudh</span> : ''Histoire des souverains du Maghreb (Espagne et Maroc) et annales de la ville de Fès'', Paris, 1850 https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=hvd.32044066172081;view=1up;seq=13 Lenn en-linenn]
* {{en}} <span style="font-variant:small-caps;">HADAD, Heskel M.</span> : ''Jews of Arab and Islamic Countries – History, Problems and Solutions'', Shengold Publishers, 1984 {{ISBN|978-0-88400-100-3}}
* {{en}} <span style="font-variant:small-caps;">IBN BATTUTA</span> (aozer) & <span style="font-variant:small-caps;">MACKINTOSH-SMITH, Tim</span> (kempenner) : ''The Travels of Ibn Battutah'', Pan Macmillan, 2003 {{ISBN|978-0-330-41879-9}}
* {{en}} <span style="font-variant:small-caps;">ILAHIANE, Hsain</span> : ''Historical Dictionary of the Berbers (Imazighen)'', Scarecrow Press, 2006, {{ISBN|978-0-8108-6490-0}}
* {{fr}} <span style="font-variant:small-caps;">JULIEN, Charles-André</span> : ''Histoire del'Afrique du Nord - Des origines à 1830'', Payot, 1994, {{ISBN|978-2-228-88789-2}}
* {{en}} <span style="font-variant:small-caps;">KISSLING, Hans J.</span> : ''The Last Great Muslim Empires – Volume III'', Markus Wiener Publishers, 1995, {{ISBN|978-1-55876-112-4}}
* {{en}} <span style="font-variant:small-caps;">MERI, Josef W.</span> : ''Medieval Islamic Civilization'', Routledge, 2005, div levrenn {{ISBN|978-0-415-96690-0}}
* {{fr}} <span style="font-variant:small-caps;">MÉTALSI, Mohammed</span> : ''Fès, la ville essentielle'', ACR, 2003 {{ISBN|978-2-86770-152-8}}
* {{en}} <span style="font-variant:small-caps;">OLIVER, Roland</span> : ''The Cambridge History of Africa - ''c.'' 1050-''c.'' 1600'', Cambridge University Press, 1977 {{ISBN|978-0-521-20981-6}}
* {{en}} <span style="font-variant:small-caps;">O'MEARA, Simon</span> : ''Foundation Legend of Fez'', e Bennison & Gascoigne, ''op. cit.''
* {{en}} <span style="font-variant:small-caps;">PENNEL, C. R.</span> : ''From Empire to Independence'', Oneworld Publications, 2003 {{ISBN|978-1-85168-303-1}}
* {{en}} <span style="font-variant:small-caps;">POWERS, David S.</span> : ''Law, Society and Culture in the Maghrib, 1300-1500'', Cambridge University Press, 2002 {{ISBN|978-0-521-81691-5}}
* {{en}} <span style="font-variant:small-caps;">SHATZMILLER, Maya</span> : ''The Berbers and the Islamic State'', Markus Wiener Publishers, 2017 {{ISBN|978-1-55876-224-4}}
* {{en}} <span style="font-variant:small-caps;">SYED, Muzaffar Husain</span> : ''A Concise History of Islam'', New Delhi, VIJ Books, 2011 {{ISBN|978-93-81411-09-4}}
</div>

== Liammoù diavaez ==
{{Commons}}
* {{fr}} [https://web.archive.org/web/20181030070052/http://www.minculture.gov.ma/fr/ ''Royaume du Maroc – Ministère de la Culture et de la Communication'']
* {{fr}} [https://ouedaggai.wordpress.com/2018/01/09/une-ville-dart-fes/ ''Une ville d'art : Fès'']

== Notennoù ==
{{Daveoù|bannoù=2}}

[[Rummad:Maroko]]
[[Rummad:Kêrioù Maroko]]