Gwelet an tarzh evit Brest

{{Implijoù all}}
{{Infobox kumunioù Breizh
| anv = Brest
| anvOfisiel = ''Brest''
| skeudenn = Vue brest 800x600 ArM.jpg
| alc'hwez = Brest gwelet eus ar c'hastell.
| ardamezioù = Blason ville fr Brest (Finistere).svg
| bro = {{Bro-Leon}}
| departamant = {{Penn-ar-Bed}}
| arondisamant = [[Arondisamant Brest|Brest]]
| etrekumuniezh = [[Brest Meurgêr ar Mor]]
| bro velestradurel = [[Bro Brest]]
| kanton = Pennlec'h 5 [[Kantonioù Penn-ar-Bed|kanton]]
| insee = 29019
| cp = 29200
| maer = [[François Cuillandre]]
| amzer-gefridi = [[2020]]-[[2026]]
| gorread = 49.5
| hedred = -4.485556
| ledred = 48.390834
| uk = 34
| ubi = 0
| ubr = 103
| lec'hienn web = [http://breton.brest.fr/ Ti-kêr]
}}
'''Brest''' ({{LFE|[ˈbʀest]}}, a-wechoù {{LFE|[ˈbʀeːst]}}) eo trede kêr [[Breizh]] goude [[Naoned]] ha [[Roazhon]], e kornôg pellañ ar vro, e [[Breizh-Izel]] hag e [[Bro-Leon]]. E [[departamant gall|departamant]] [[Penn-ar-Bed]] emañ, [[Kemper]] o vezañ e bennlec'h. Ur [[Porzh (bagoù)|porzh]] hag un diazezlec'h bras eus ar [[morlu (Frañs)|morlu gall]] eo. Kêr a oa enni 139 456 annezad e 2020, ha 202 060 er [[Brest Meurgêr|meurgêr]] e [[2018]].

Ur porzh a-bouez abaoe [[Duged Breizh]], diorroet e voe evel porzh milourel hepken gant Bro-C'hall goude ma voe staget Breizh outi. Abalamour d'he rol milourel, ha dreist pep tra he bon splujerezioù, e voe bombezet taer gant ar [[Kevredidi an Eil Brezel-bed|Gevrididi]] e-pad an [[Eil Brezel Bed]], o tistrujañ al lodenn vrasañ eus ar gêr.

Hiziv e gaver e Brest [[Skol-veur Breizh-Izel]] ha skolioù all, en o zouez skolioù ijinourien. Ur pol imbourc'h hag armerzh pennañ war dachenn ar mor eo deuet da vezañ. Sez sokial an [[IFREMER]] eo, koulz ha [[Servij Hidrografek hag Oseanografek ar Verdeadurezh]] (SHOM), [[Ensavadur skol-veur europat ar mor]] (ESEM) hag [[Ensavadur Gall Paul Emile Victor evit ar Poloù]].

== Douaroniezh ==
Kêr vrasañ departamant [[Penn-ar-Bed]] eo Brest met n'eo ket e bennlec'h. Da [[Kemper|Gemper]] e voe roet ar statud-se gant ar [[Bodadeg Vonreizhel|Vodadeg Vonreizhel]] e [[1791]] rak ur [[prefeti mor]] e oa d'an amzer-se dija.

Ur gêr stag ouzh ar mor eo. Lec'hiet war ul ledenez n’he deus krec'h ebet. War du ar Su e kaver al lenn-vor hag emañ ledenez [[Kraozon]] en tu all. War du ar [[reter]] emañ harpet he levezon gant [[Landerne]] ha [[Montroulez]].

War bladenn [[Bro-Leon]] emañ Brest, war lein [[tornaod]]où hogozik a-blom hag a furm unan eus jeloù pennañ [[Torosad Arvorig]]. N'eo torret ar voger-se nemet gant un [[aber]] gev, ar [[Penfell]], ur blegenn eus [[naoz]] kozh ar [[Stêr Aon]]. Ur porzh naturel peurvat eo ar Penfell. Gwarezet eo gant ur roc'h, 200 metr hec'h hirded, dour en he zro war daou gostez ha disrannet diouzh an douar gant ur stankenn war an trede. War ar c'hreñvlec'h naturel-se e voe savet [[Kastell Brest]].
=== Kumunioù amezek ===
{{Lec'hiadur kêr|kêr=''Brest''|gwalarn=[[Gwiler-Leon]], [[Boc'harzh]]|norzh=[[Boc'harzh]], [[Milizag]], [[Ar Vourc'h-Wenn]]|biz=[[Gouenoù]]|kornôg=[[Plouzane]]|reter=[[Gwipavaz]]|gevred={{Splannañ|#CCEAFF|''[[Morlenn Brest]]''}}, [[Plougastell-Daoulaz]]|su={{Splannañ|#CCEAFF|''[[Morlenn Brest]]''}}|mervent={{Splannañ|#CCEAFF|''[[Mulgul Brest]]''}}, [[Roskañvel]]|enklozadur=}}
== Poblañs ==
Poblañsoù hervez an niveradeg a zo bet graet e [[2021]]<ref>{{fr}} [https://www.insee.fr/fr/statistiques/zones/7725600 INSEE].</ref>.
*[[Brest]] : 139 619
*[[Gwipavaz]] : 15 460
*[[Boc'harzh]] : 3 615
*[[Gwiler]] : 8 170
*[[Plouzane]] : 13 473
*[[Plougastell-Daoulaz]] : 13 445

== Anv ==
Testenioù koshañ anv ker Brest eo : ''Bresta super Caprellam'' e 1019<ref name="BT">Bernard Tanguy ( 1990)</ref> ; (Havre et ville de) ''Brest'', en {{XIIvet kantved}}<ref name="BT" /> ; ''Villa, castrum et portus de Brest'', e 1239 <ref name="BT" /> ; ''Le Duc Bresta super Cap(r)ellam'', er {{XIVvet kantved}}<ref name="EV">Erwan Vallerie (1995)</ref> ; ''Brast'' e 1383<ref name="EV" /> ; ''Breste'' e 1398<ref name="EV" /> ; ''Breest'' e 1378<ref name="EV" /> ; ''Bresta'' e 1516<ref name="EV" />. "Brest" a lavarer abaoe 1630 d'an nebeutañ. 

Hervez [[Hervé Abalain]]<ref>Hervé Abalain, ''Noms de lieux bretons'', Éditions Jean-Paul Gisserot, 2000.</ref>, e kaver en hec'h anv an elfenn /bre/, kavet alies e toponomiezh e Breizh dindan ar stummoù /bran/, /bre/, /brec’h/, /bren/, /bri/, a dalvez « savenn, roz, menez »<ref>E [[kembraeg]] e kaver ar ger kevatal /bryn/.</ref>. Tostaet eo bet anv Brest d'ar ger [[Galianeg|galianek]] ''brista'', emgann, a gaver ivez er ger brezhonek ''brezel''{{Daveoù a vank}}.

Hervez lod en dije kemeret Brest anv unan eus torgennoù ar gêr ''Bresta super Caprellam'' ("Brest-war-ar-C'havrig") {{Daveoù a vank}}. Graet e veze Gavrig eus ar [[Penfell]] gwezhall. Mont a reas an anv-se da Vrest pa adkrogas ar gêr da greskiñ.

Anv kozh Brest a oa marteze ''Urbs Ossismii'' pe ''Civitas Occismorum''{{Daveoù a vank}}. Koll a reas anezhañ er {{Vvet}} kantved pa voe damzistrujet gant an [[Huned|Huned <small>(daveoù mar plij).</small>]]. [[Kêr-benn]] meuriad an [[Ossismii]] a voe kaset da ''Castrum Pauli'' ([[Kastell-Paol]] hiziv) {{Daveoù a vank}}.

== Ardamezioù ==
{|
|-
|[[Restr:Blason ville fr Brest (Finistere).svg|60px]]
|
:Rannet : ouzh 1 en glazur e deir flourdilizenn en aour, ouzh 2 en erminoù<ref>Da lavaret eo, rannet etre Frañs ha Breizh, a oa merk ar galloud da vare [[Proviñs Breizh]] ; adalek war dro [[1683]] (d'Hozier, [[1696]]) ha kadarnaet gant Charlez X, d'an [[28 a viz Here]] [[1826]] ; Lejion a Enor, Kroaz ar Brezel, Kroaz an Dieubadur.</ref>.
|}

== Istor ==
===[[Henamzer]]===
N'eus roud ebet eus ur [[kreñvlec'h|c'hreñvlec'h]] a-raok hini ar [[Henroma|Romaned]] met lec'hienn ar c'hastell a zo hini un [[oppidom stanket]], un [[uhelgompezenn]]ig a-us d'an dour mor a c'hleb kostezioù al [[ledenez]]ig.
Gant meuriad galian an [[Osismied]] e voe dalc'het lec'hienn Brest goude an aloubidigezh roman. N'eo ganet ar gêr nemet en {{IIIe kantved}}, pa savas ar [[Impalaeriezh roman|Romaned]] ur c'hreñvlec'h gant meur a dour (ouzhpenn 20 war a seblant) da zifenn an aod diouzh ar [[morlaer|vorlaeron]] saoz hag ouzh ar ''Bagaudae'' a gase skrapadegoù war ar maez. Ar "c'hastrum"-se a voe savet en hevelep amzer ha mogerioù [[Gwened]], [[Naoned]] ha [[Roazhon]] gant mein ar monumantoù publik, ar pezh a ziskouez moarvat e oa mall bras war ar saverien. Ouzhpenn-se e oa an impalaeriezh oc'h aozañ ur frammadur milourel nevez hag a voe anvet ''[[Tractus armoricanus et nervicanus]]'' er c'hantved war-lerc'h, gant ur [[morlu]], ''Classis armoricana'' hec'h anv. Ul [[lejion]] a voe staliet er gêr met n'eas ket Brest da gêr-benn an Osismied. E ''Vorgium'' ([[Karaez]]) e chomas ar gêr-benn betek donedigezh ar Vrezhoned.

War [[manati]]où e voe diazezet frammadur relijiel ar Vretoned kozh, a pezh a zispleg perak ne oa [[eskopti]] ebet e [[Bro-Leon]] kent an {{VIIIvet kantved}}. Pa voe krouet unan e oa re vihan Brest da vezañ choazet.

Ar c'hreñvlec'h roman a voe damzistrujet gant [[goprsoudard]]ed [[Huned|hunat]] er {{Vvet kantved}} met Kont [[Morvan Leon]] en adsavas da wareziñ ar rannvro diouzh ar [[Vikinged]]. E-barzh ar [[moger]]ioù-se e kreskas kêr e-pad ar [[Krennamzer|Grennamzer]]. Ar gêr vogeriet a yeas d'ur c'hastell er {{XVIvet kantved}} pa'z eas hec'h annezidi da chom er [[fabourzh]]ioù.

=== [[Krennamzer]] hag [[Azginivelezh]]===
Un darn eus Dugelezh Breizh e oa Brest e-pad ar Grennamzer. Goude stagidigezh Breizh ouzh [[Bro-C'hall]] e roas ar roue [[Herri IV a Vro-C'hall|Herri IV]] an titl a [[kêr|gêr]] dezhi e [[1593]]. E [[1631]] e lakaas [[Richelieu]] sevel ur porzh brezel eno. Ar [[porzh (bagoù)|porzh]] arnevez hag an [[arsanailh]]où a oa savet neuze. Lojerisoù evit ar vicherourien a lakaas sevel ivez.
<gallery mode="packed" heights="220px">
17-10-2005-659châteaudebrest.jpg|[[Kastell Brest]]
</gallery>
=== [[Renad Kozh]] ===
[[Restr:Maison de la Fontaine-Brest.jpg|thumb|upright=1.15|Ti ar Feunteun, unan eus an tiez koshañ e Brest]]
E [[1683]] e kreñvaas [[Vauban]] ar gêr hag ar vorlenn. E fin ren [[Loeiz XIV]] e oa 15 000 annezad enni. E Brest eo e tilestras kannadourien roue [[Siam]] e [[1686]]. Diwarno e voe anvet [[Straed Siam]].

En {{XVIIIvet kantved}} e savas an ijinour brestat [[Antoine Choquet de Lindu]] savadur ar galeoù a zlee degemer prizonidi betek an {{XIXvet kantved}}. Unan eus e brizonidi vrudetañ a oa [[Eugène-François Vidocq]].

===[[Dispac'h gall]]===
*[[1790]] : gant lezenn ar 26 a viz C'hwevrer e voe lakaet Brest da benn ur [[bann]]<ref>J. B. Duverger, ''Collection complète des lois, décrets, ordonnances, règlemens avis du Conseil d'Etat'', Levrenn gentañ, Eil embannadur, Pariz, 1834, p.105</ref>.
* Dekred ar 26 a viz Du 1790 war al le diouzh ret : e penn-kentañ 1791 e voe graet al le ouzh [[Lezenn evit lakaat ar gloer da vezañ keodedourien|ar Roue, ar vro hag al lezennoù]] gant tri beleg ha tregont eus parrezioù Rekourañs ha Sant-Loeiz, nac'het e voe gant an daou berson ha pevar c'hure<ref>[[Kristof Jezegoù]], ''Hor Bro e-pad ar Revolusion'', Ti-moullañ Ar Bobl, Karaez, 1915, pajennoù 40 ha 41</ref>.
* Ur pouez bras he doe Brest e-pad an Dispac'h. Eus tu an dispac'herien e voe e [[1789]] ha tud eus Gward broadel Brest a gemeras an [[Tuileries]] e [[1792]] gant ar [[Marsilha|Varsilhiz]].
* Goude taol-stad [[tud ar menez]], kêr Vrest, jirondin e oa, en em savas a-enep d'ar galloud kreiz. Ur c'hwitadenn e voe, avat, ha d'ar [[5 a viz C'hwevrer]] [[1794]] e voe kemeret gant Bréard, unan eus "kannaded ar bobl e kefridi", an diviz da sevel ul lez-varn dispac'hel, pevar barner enni (Goarant, kadoriad, Lignières, Palis, Barz), un tamaller, Huges, gant Granjean da erlerc'hier, ur grefier, Dayot, ha daouzek jure. He c'hefridi a oa ''barn an holl sitoianed tamallet da vezañ graet un dra bennak enep al liberte, ar bobl, gouarnamant ar republik''. Staliet e voe al lez-varn d'ar [[21 a viz C'hwevrer]] [[1794]], ha kerkent e roas Huges urzh d'ar c'huzul-kêr ''lakaat war blasenn al Liberte, a-benn seizh eur, warc'hoazh, ar c'hilhotin santel'', pezh a voe graet. Tri den a voe barnet da vervel diouzhtu, ul letanant a vor, Claude-Robert Rougemont, 36 vloaz, ha daou vartolod, Charles-Marie Le Dall de Kereon, eus Kemper, 19 vloaz, hag Herri-Louis Monteclair, 18 vloaz, ha kaset e voent war eeun d'ar c'hilhotin. Ragmey a voe lakaet da brezidant al lez-varn, Donze-Verteuil da damaller ha Fouquier-Tinville da c'hrefier. D'an [[13 a viz Meurzh]] e voe barnet d'ar marv ha dibennet an aotrou Kozh, person didou [[Poullaouen]], bet serret eno e penn-kentañ ar miz; d'ar [[25 a viz Meurzh]] e c'hoarvezas memes mod gant Jean Drevez, kure e Rekourañs, bet tamallet abalamour d'ur badeziant e [[Plonger]]. E dibenn miz [[Mae]] e voe barnet 30 melestrour eus departamant [[Penn-ar-Bed]]: didamallet e voe pevar anezhe, tri all na voent ket barnet dre m'edont pell eus an departamant, ar 26 melestrour a chome a voe kondaonet d'ar marv ha dibennet diouzhtu war-lerc'h. En holl e voe kondaonet 70 a dud d'ar c'hilhotin<ref>[[Kristof Jezegoù]], ''Hor Bro e-pad ar Revolusion'', pajennoù 176-182, Ti-moullañ Ar Bobl, Karaez, 1915</ref>{{,}}<ref>Le Bot, ''Terreur à Brest'', p. 198</ref>.
* Adsavet eo ar [[morlu]] gant [[André Jeanbon Saint André]].
* Keloù eus marv [[Robespierre]] a erruas diwezhat a-walc'h e Brest hag ar c'huzul kêr [[jakobin]] a oa kaset kuit e miz Gwengolo. Pennoù bras kozh a adkavas o galloud e dilennadeg [[1875]] met koll a rae ar gêr he fouez strategel en abeg da c'hronn ar Saozon.

==={{XIXvet kantved}}===
* Armerzh ar gêr a rousinas betek an [[Eil Impalaeriezh]]. E [[1856]] ec'h aotre [[Napoleon III]] ar gêr da sevel ur pont war ar [[Penfell]]. Gweladenniñ a reas ar gêr etre an 9 hag an 12 a viz Eost [[1858]]. Brasaat a reas an arsanailh, astenn a reas div linenn [[hent-houarn]] betek Brest ha sevel a reas ar porzh kenwerzh.

==={{XXvet kantved}}===
'''[[Brezel-bed kentañ]]''' : Brest a oa unan eus ar porzhioù ma tilestras an [[SUA|Amerikaned]] e [[1917]] e fin ar [[brezel bed kentañ]]; soudarded eus ar [[Rouantelezh-Unanet]] a zilestras eno ivez, da skouer soudarded eus an [[Antilhez]]<ref name="Commonwealth War Graves Commission">[http://www.cwgc.org/search/cemetery_details.aspx?cemetery=33936&mode=1 Commonwealth War Graves Commission]</ref>.
;[[Eil Brezel-bed]]
*[[1939]]-[[1940]]: pourvezioù ha kirri arme ar [[Rouantelezh-Unanet]] (''British Expeditionary Force'') a zilestre e Brest. Dre Vrest ec'h eas kuit ivez ar pezh a chome anezhe, mui soudarded eus [[Kanada]] a oa o paouez dilestrañ, p'edo an [[Alamagn|Alamaned]] oc'h aloubiñ [[Bro-C'hall]]<ref name="Commonwealth War Graves Commission"/>.
* D'an 19 a viz Even 1940 ec'h aloubas an Alamaned ar gêr. Un diazezlec'h evit al [[lestr-spluj|listri-spluj]] a savjont enni. Bombezadegoù ar gevredidi a zeraouas e 1941. Kenderc'hel a raint betek dieubidigezh ar gêr e Gwengolo 1944 goude un emgann 43 devezh. Hogozik peurzistrujet e voe ar gêr. An [[Tour Tangi]], [[straed Sant-Maloù]] hag ar [[Kastell Brest|c'hastell]] eo al lec'hioù espernet nemeto.
* Ar porzh e 1940 ha diazezlec'h al listri-spluj
<gallery>
Bundesarchiv Bild 101II-MW-5683-29A, Brest, Hafen, gekentertes U-Boot.jpg|Ur vag kaset d'ar strad en Arsanailh Brest, miz Even 1940
Bundesarchiv Bild 101II-MW-2746-45, Brest, U-Boot-Bunker.jpg|Diazlec'h al listri-spluj
Bundesarchiv Bild 101II-MW-6059-08, Frankreich, Brest, U-Bootbunker.jpg|Paread (?) ul lestr-spluj
Bundesarchiv Bild 101II-MW-2849-03, Brest, Bau von U-Boot-Bunkern.jpg|Diazlec'h al listri-spluj
Hole in the roof of a U-boat pen in Brest.jpg|Un toull e toenn unan eus lochoù diazlec'h al listri-spluj goude bombezadegoù [[Aerlu]] ar [[Rouantelezh-Unanet]], luc'hskeudenn graet e miz Gwengolo 1944
Concrete U-boat pens at Brest.jpg|Diazlec'h al listri-spluj goude bombezadegoù [[Aerlu]] ar [[Rouantelezh-Unanet]], miz Eost 1944
</gallery>
* Implijet e voe ar mikve (ar c'hibelldi yuzev) d'ober ur [[fouzhlec'h]] evit ar soudarded [[Alamagn|alaman]].
<gallery>
Bundesarchiv Bild 101II-MW-1019-07, Frankreich, Brest, Soldatenbordell.jpg|Milourion [[Alamagn|alaman]] dirak ar mikve
Bundesarchiv Bild 101II-MW-1019-12, Frankreich, Brest, Soldatenbordell.jpg
Bundesarchiv Bild 101II-MW-1019-21, Frankreich, Brest, Soldatenbordell.jpg
Bundesarchiv Bild 101II-MW-1019-16, Frankreich, Brest, Soldatenbordell.jpg
Bundesarchiv Bild 101II-MW-1019-03, Frankreich, Brest, Soldatenbordell.jpg
Bundesarchiv Bild 101II-MW-1019-05, Frankreich, Brest, Soldatenbordell.jpg
Bundesarchiv Bild 101II-MW-1019-10, Frankreich, Brest, Soldatenbordell.jpg
Bundesarchiv Bild 101II-MW-1019-04, Frankreich, Brest, Soldatenbordell.jpg
</gallery>
* Un nijerez alaman [[Heinkel He 72]] (marilhet WNr 1236) a gouezhas e Brest d'an [[22 Kerzu|22 a viz Kerzu]] [[1940]]; gloazet e voe he levier<ref>[http://www.absa3945.com/Pertes%20Bretagne/Finistere/pertes_luftwaffe_finistere.html Pertes Luftwaffe Finistère]</ref>.
* Nijerezioù ar Re Gevredet aet d'ar strad e Brest: d'an [[2 a viz Meurzh]] [[1941]] e kouezhas un nijerez [[Vickers Wellington|Wellington Ic]] marilhet R3279 ha kodet KO-DR eus ''115th Squadron'' ar [[Royal Air Force]] ([[aerlu]] ar [[Rouantelezh-Unanet]]) er mor nepell eus Brest; lazhet e voe e voe he c'hwec'h nijour, kavet e voe ur c'horf hepken, douaret eo e Felton ([[Bro-Saoz]]). D'ar [[6 a viz Ebrel]] [[1941]] e voe taolet un nijerez [[Bristol Beaufort|Beaufort]] marilhet N1016 ha kodet OA-X eus an ''22nd Squadron'' eus ar Royal Air Force d'an diaz gant ar [[Flak]] er mor e-tal Kastell Brest; lazhet e voe he fevar nijour, douaret int e Bered Kerfaotraz e Brest; deuet a oa al laz a-benn eus e daol koulskoude: tizhet e oa bet al lestr-brezel alaman ''Gneisenau'' gant un darzherez. D'an [[10 a viz Ebrel]] [[1941]] e kouezhas un nijerez [[Vickers Wellington|Wellington IC]] marilhet R1442 ha kodet HA-D eus ar ''218th Squadron'' ar R.A.F. e donvor Brest; lazhet e voe he seizh nijour, douaret e voe daou anezhe e Bered Kerfaotraz e Brest, ne voe ket kavet ar re all. D'ar [[1 Gouere|1{{añ}} a viz Gouere]] [[1941]] e kouezhas un nijerez [[Vickers Wellington|Wellington]] marilhet R1343 ha kodet OJ-B eus ''149th Squadron'' ar RAF er porzh kenwerzh e Brest; lazhet e voe he femp nijour, douaret int e Bered Kerfaotraz e Brest<ref>[http://www.absa3945.com/Pertes%20Bretagne/Finistere/pertes_raf_finistere.html Pertes RAF Finistère]</ref>; d'ar [[26 a viz C'hwevrer]] [[1943]] e kouezhas ur c'harr-nij [[Consolidated B-24 Liberator|B-24]]D-5-CO (marilhet 41-23820 ha kodet KY-C) eus [[aerlu]] ar Stadoù-Unanet (''[[United States Army Air Forces]]'' - 480th Antisubmarine Group / 1st th BS), gant dek den en e vourzh er mor e donvor Brest, ne voent ket adkavet; d'ar [[1 Mae|1añ a viz Mae]] [[1943]] e kouezhas ur c'harr-nij [[Boeing B-17 Flying Fortress|B-17]]F-20-VE (marilhet 42-5784 ha kodet GY-?) eus an U.S.A.A.F. e [[Lenn-vor Brest]] gant dek milour en e vourzh; ne voe kavet korf ebet; d'an [[28 Mezheven|28 a viz Even]] [[1943]] e kouezhas ur B-17 F-70-BO (anvet "Argonaut II", marilhet 42-29817 ha kodet YB-D, 351{{vet}} Bomb Group, 508 {{vet}} Squadron) eus an United States Army Air Forces er mor e tu Brest gant dek milour en e vourzh; tapet e voe pevar anezhe gant an Alamaned, ne voe ket kavet korfoù ar re arall; er memes devezh e kouezhas ur B-17 F-70-BO (anvet "Thunderbird II", marilhet 42-5724 ha kodet LG-T, 351{{vet}} Bomb Group, 508 {{vet}} Squadron) eus an USAAF er mor tu Brest gant dek milour en e vourzh; tapet e voe unan anezhe gant an Alamaned, daou a zeuas a-benn da achap, ne voe ket kavet korfoù ar re arall; d'an [[18 a viz Du]] [[1943]] e kouezhas ur c'harr-nij [[Consolidated B-24 Liberator|B-24]]H (marilhet 42-7640 ha kodet JU-?, 446{{vet}} Bomb Group, 707{{vet}} Squadron) eus an United States Army Air Forces e "Kerinou" e Brest gant dek milour en e vourzh; tapet e voe c'hwec'h nijour gant an Alamaned, daou all a zeuas a-benn da achap, mervel a reas an daou vilour arall; d'ar [[5 a viz Kerzu]] [[1943]] e kouezhas ur c'harr-nij B-17 G-70-BO (anvet "Bucket Of Bolts", marilhet 42-37747 ha kodet XM-A, 94{{vet}} Bomb Group, 332{{vet}} Squadron) eus an USAAF;er mor er gwalarn da Vrest gant dek milour en e vourzh; ne voe kavet korf ebet; d'an [[9 a viz Eost]] [[1944]] e kouezhas ur c'harr-nij [[Martin B-26 Marauder|B-26-C45]] (marilhet 42-107636 ha kodet Y5-H, 344{{vet}} Bombing Group, 495{{vet}} Bombing Squadron) eus an USAAF war vord Porzh Brest gant c'hwec'h nijour en e vourzh; lazhet e voent holl, douaret int er [[Zachary Taylor]] National Cemetery e [[Louisville (Kentucky)|Louisville]] ([[SUA]])<ref>[http://www.absa3945.com/Pertes%20Bretagne/Finistere/pertes_usaaf_finistere.html Pertes USAAF Finistère]</ref>.
* Emgann Brest: soudarded [[SUA]] o stourm evit dieubiñ Brest
<gallery>
US Army field gun in action.jpg
Battle of Brittany - Brest 02.jpg
Battle of Brittany - Brest 01.jpg
Battle of Brittany - Brest 03.jpg
</gallery>
* D'ar [[16 a viz Mae]] [[1945]] e voe kavet korf un den eus ar gumun, ezel eus ar Rezistañs, bet boureviet, lazhet ha mañsonet d'an [[13 a viz Gouere]] [[1944]] gant al lu [[Alamagn|alaman]] e [[kreñvlec'h Pentevr]] e [[Sant-Pêr-Kiberen]]<ref>René Le Guénic, ''Morbihan - Mémorial de la Résistance'', 1998, pajenn 329</ref>.
* Goude ar [[Eil Brezel Bed|brezel]] ec'h adsavas an annezidi (repuet er [[Sarthe]] dreist-holl) ur gêr nevez hervez raktresoù an tisavour [[Jean-Baptiste Mathon]]. Echuet e voe adsevel anezhi e [[1961]]. An arsanailh a voe an andon a leve pennañ evit kêr betek fin an {{XXvet kantved}} hag e ziskar a voe abeg d'un enkadenn armerzhel er rannvro. Treiñ a raio neuze ar gêr eus tu an imbourc'h diwar-benn ar mor hag an teknologiezhioù nevez.

=== Darvoudoù pennañ istor Brest ===
* 250-350 savadur ar "castellum"
* 410-420 emsavadeg [[Arvorig]] a-enep [[Henroma|Roma]]{{Daveoù a vank}}
*[[452]] damzistrujet eo kêr gant goprsoudarded hunat{{Daveoù a vank}}
*[[1240]] [[Yann Iañ (dug Breizh)|Yann Iañ]] a bren ar gêr digant kont [[bro-Leon|Leon]] [[Herve III]]
*[[1341]] [[Yann Moñforzh]] a gemer ar gêr ha mogeriañ a ra anezhi
*[[1386]]-[[1387]] [[Yann IV (dug Breizh)|Yann IV]] a seziz en aner ar gêr dalc'het gant ar Saozon
*[[Richarzh III (Bro-Saoz)|Richard III Bro-Saoz]] a ro en-dro ar gêr da [[Yann IV (dug Breizh)|Yann IV]] en eskemm ouzh ur gwerzh-daspren
*[[Anna Breizh]] a weladenn kêr
*[[1512]] Emgann [[La Cordelière]]
*[[1593]] [[Herri IV (Bro-C'hall)|Henri IV]] a ro ar gwir-bourc'hizelezh da gêr Vrest
*[[1629]] Ar [[Kardinal Richelieu|C'hardinal Richelieu]] a gas d'Infreville da Vrest.
*[[1639]] Ar [[Kardinal Richelieu|C'hardinal Richelieu]] a grou an arsanailh hag ar porzh brezel
*[[1681]] [[Loeiz XIV]] a stag [[Rekourañs]] ouzh Brest
*[[1683]] [[Vauban]] a grog ar raktres da sevel kreñvlec'hioù en-dro da Vrest
*[[1685]] Donedigezh kannadourien roue Siam
*[[1694]] Raktres aozadur kêr gant [[Vauban]]
*[[1702]] Bennigadenn iliz Sant-Loeiz
*[[1746]]-[[1784]] Savadurioù bras an ijinour [[Antoine Choquet de Lindu]]
*[[1752]] Savidigezh [[Akademiezh ar Morlu]]
*[[1778]] Emgann ar ''Belle Poule''
*[[1785]] Disparti ergerzhadeg [[La Pérouse]]
*[[1789]] Dilennadeg ar gannaded vrestat d'ar [[Stadoù Jeneral]]
*[[1800]] Anvet eo ar prefed morel kentañ [[Cafarelli]]
*[[1801]] Krouidigezh [[Skol ar Morlu]]
*[[1852]] Divizet ez eus kas ar c'haleourion da [[Gwiana|Wiana]]
*[[1856]] Dekred diwar-benn savidigezh ur pont war ar [[Penfell]]
*[[1858]] Gweladenn [[Napoleon III]] hag an impalaerez [[Eujeni]]
*[[1858]] ([[1 Gwengolo|1{{añ}} miz Gwengolo]]) serret eo ar galeoù
*[[1859]] Dekred diwar-benn krouidigezh ur porzh kenwerzh e Porzh-Trein
*[[1861]] Digoret eo ar pont
*[[1861]] - [[1889]] Ar porzh-kenwerzh a ya eus ar [[Penfell]] da boull Porzh-Trein.
*[[1865]] Erruout a ra an [[hent-houarn]] e Brest
*[[1891]] [[Brest-Pariz-Brest]] kentañ
*[[1917]]-[[1918]] An Amerikaned a zilestr e Brest.
*[[1930]] Digoridigezh ar [[pont Albert Louppe]], anvet ivez pont [[Plougastell]]
*[[1940]] ([[19 a viz Even]]) Al lu alaman a antre e Brest
*[[1941]] Bombezadegoù kentañ war kêr
*[[1941]] ([[22 Meurzh]]) Ar vorrederien alaman [[Scharnhorst (1936)|Scharnhorst]] ha [[Gneisenau (1938)|Gneisenau]]
*[[1942]] ([[11 C'hwevrer]]), ar vorrederien a ya kuit eus kêr
*[[1943]] (28 Genver) an dud n'eo ket ret dezhe chom a dle mont kuit eus kêr
*[[1943]] Studioù kentañ diwar-benn ar raktres adsevel kêr
*[[1944]] ([[9 Gwengolo]]) Tarzhadenn ar [[Goudorenn Sadi-Carnot|c'houdorenn Sadi-Carnot]] (373 annezad ha kantadoù a soudarded alaman a zo lazhet)
*[[1944]] ([[18 Gwengolo]]) Ar [[gwarnizon]] en em zaskor
*[[1945]] Krouidigezh Brest Vras dre stagidigezh [[Lambezelleg]], [[Kerbêr-Kilbignon]] ha [[Sant-Mark (Brest)|Sant-Mark]]
*[[1947]] [[Tarzhadenn an Ocean Liberty]]. Distrujet ez eus un darn eus karter [[Sant-Mark (Brest)|Sant-Mark]]
*[[1946]] - [[1961]] Adsavidigezh kêr
*[[1950]] Lazhet eo ar micherour [[Édouard Mazé]] gant ar polis e-kerzh ur vanifestadeg d'ar [[17 a viz Ebrel]].
*[[1960]] Krouidigezh Skolaj ar Skiantoù, a yelo da [[Skol-veur Breizh-Izel]]
*[[1960]] ([[7 Gwengolo]]) Kêr a zegemer Medalenn ar [[Rezistañs]]
*[[1974]] ([[1añ Genver|1{{añ}} Genver]]) Krouidigezh [[Brest Meurgêr ar Mor]]
*[[1994]] Digoridigezh [[Pont Kanol Iz]]
*[[2000]] Krouidigezh [[Bro Brest]]

===XXIañ kantved===
* Mafia Jeorjia a glaskfe gwriziennañ e Brest<ref>[https://www.letelegramme.fr/ig/generales/regions/bretagne/mafia-en-bretagne-des-signaux-d-alerte-depuis-2003-14-12-2013-2338522.php ''Le Télégramme'', 14/12/2013]</ref>.

== Sevenadur ==
* {{fr}} [http://www.mairie-brest.fr/biblio/ Porched al levraouegoù], Levraoueg Ti-kêr Brest : rouedad levraouegoù Brest a zo enni dek levraoueg-karter

=== Mirdioù ===
* {{fr}} [http://www.musee-marine.fr/index.php?lg=fr&nav=108&flash=1 Mirdi ar morlur]
* {{fr}} [http://www.mairie-brest.fr/brest/tour_tanguy.htm Mirdi an tour Tanguy]
* {{fr}} [http://www.mairie-brest.fr/brest/musee_beauxarts.htm Mirdi an arzoù]
* Mirdi an Eñvor

=== Brezhoneg ===
{{Pennad pennañ|Brest el lennegezh vrezhonek}}

==== Ya d'ar brezhoneg ====
* D’ar 16 a viz Mezheven [[2006]] e oa bet votet ar garta [[Ya d'ar brezhoneg]] gant kuzul-kêr ar gumun.
* D'ar 7 a viz Kerzu [[2017]] e oa bet votet gant Kuzul-kêr Brest mont war-zu live 2 ar garta [[Ya d'ar brezhoneg]].
* D'an 20 a viz Ebrel 2018 eo bet roet al label live 1 da gêr Vrest evit bezañ kaset da benn eizh ober a-du gant ar yezh

==== Deskadurezh ====
* Div skol [[Diwan]] a zo e Brest, an hini gentañ, krouet e [[1978]], zo e karter Kerango hag an eil e karter ar Gwelmeur.
* Un hentad divyezhek [[Div Yezh]] a zo er [[Skol Jacquard]].
* E distro-skol 2023 e oa enskrivet 698 skoliad er skolioù [[Diwan]] hag er c'hlasoù divyezhek publik (6,1 % eus skolidi ar gumun evit a sell ouzh ar c'hentañ derez)<ref>[https://web.archive.org/web/20150419065150/http://www.opab-oplb.org/98-kelenn.htm Ofis Publik ar Brezhoneg]</ref>.

==== Bugaligoù ====
*Ar vagouri "P'tit Mousse" a zo gant un tañva d'ar yezh.

=== Sport ===

==== Mell-droad ====
*[[Stade Brestois|Stad Brest]]

==== Marc'h-houarn ====
[[Tro Bro-C'hall]]:
*[[24 a viz Gouere]] [[1906]] : 11{{vet}} tennad-hent [[Tro Bro-C'hall war varc'h-houarn 1906|Tro Bro-C'hall]] etre [[Naoned]] ha Brest ; trec'h eo [[Louis Trousselier]].
*[[26 a viz Gouere]] [[1906]] : loc'hañ a ra 12{{vet}} hag 2{{l}} diwezhañ tennad-hent [[Tro Bro-C'hall war varc'h-houarn 1906|Tro Bro-C'hall]] eus Brest war-du [[Caen]] ([[Calvados]]).
*[[30 a viz Gouere]] [[1907]] : 12{{vet}} tennad-hent [[Tro Bro-C'hall war varc'h-houarn 1907|Tro Bro-C'hall]] etre [[Naoned]] ha Brest ; trec'h eo [[Gustave Garrigou]].
*[[1añ Eost|1{{añ}} a viz Eost]] [[1907]] : loc'hañ a ra 13{{vet}} hag 2{{l}} diwezhañ tennad-hent [[Tro Bro-C'hall war varc'h-houarn 1907|Tro Bro-C'hall]] eus Brest war-du Caen]] (Calvados).
*[[4 a viz Eost]] [[1908]] : 12{{vet}} tennad-hent [[Tro Bro-C'hall war varc'h-houarn 1908|Tro Bro-C'hall]] etre Naoned ha Brest ; trec'h eo [[François Faber]] ([[Luksembourg]]).
*[[6 a viz Eost]] [[1908]] : loc'hañ a ra 13{{vet}} hag 2{{l}} diwezhañ tennad-hent [[Tro Bro-C'hall war varc'h-houarn 1908|Tro Bro-C'hall]] eus Brest war-du Caen] (Calvados).
*[[27 a viz Gouere]] [[1909]] : 12{{vet}} tennad-hent [[Tro Bro-C'hall war varc'h-houarn 1909|Tro Bro-C'hall]] etre Naoned ha Brest ; trec'h eo [[Gustave Garrigou]].
*[[29 a viz Gouere]] [[1909]] : loc'hañ a ra 13{{vet}} hag 2{{l}} diwezhañ tennad-hent [[Tro Bro-C'hall war varc'h-houarn 1909|Tro Bro-C'hall]] eus Brest war-du Caen (Calvados).
*[[27 a viz Gouere]] [[1910]] : 13{{vet}} tennad-hent [[Tro Bro-C'hall war varc'h-houarn 1910|Tro Bro-C'hall]] etre Naoned ha Brest ; trec'h eo [[Gustave Garrigou]].
*[[29 a viz Gouere]] [[1910]] : loc'hañ a ra 14{{vet}} hag eil diwezhañ tennad-hent [[Tro Bro-C'hall war varc'h-houarn 1910|Tro Bro-C'hall]] eus Brest war-du Caen (Calvados).
*[[23 a viz Gouere]] [[1911]] : 12{{vet}} tennad-hent [[Tro Bro-C'hall war varc'h-houarn 1911|Tro Bro-C'hall]] etre [[ar Roc'hell]] ([[Charente-Maritime]]) ha Brest ; trec'h eo [[Marcel Godivier]].
*[[26 a viz Gouere]] [[1911]] : loc'hañ a ra 13{{vet}} tennad-hent [[Tro Bro-C'hall war varc'h-houarn 1911|Tro Bro-C'hall]] eus Brest war-du [[Cherbourg]] ([[Manche]]).
*[[21 a viz Gouere]] [[1912]] : 12{{vet}} tennad-hent [[Tro Bro-C'hall war varc'h-houarn 1912|Tro Bro-C'hall]] etre ar Roc'hell (Charente-Maritime) ha Brest ; trec'h eo [[Louis Heusghem]] ([[Belgia]]).
*[[24 a viz Gouere]] [[1912]] : loc'hañ a ra 13{{vet}} tennad-hent [[Tro Bro-C'hall war varc'h-houarn 1912|Tro Bro-C'hall]] eus Brest war-du Cherbourg (Manche).
*[[3 a viz Gouere]] [[1913]] : 3{{vet}} tennad-hent [[Tro Bro-C'hall war varc'h-houarn 1913|Tro Bro-C'hall]] etre Cherbourg (Manche) ha Brest ; trec'h eo [[Henri Pélissier]].
*[[5 a viz Gouere]] [[1913]] : loc'hañ a ra 4{{vet}} tennad-hent [[Tro Bro-C'hall war varc'h-houarn 1913|Tro Bro-C'hall]] eus Brest war-du ar Roc'hell (Charente-Maritime).
*[[2 a viz Gouere]] [[1914]] : 3{{vet}} tennad-hent [[Tro Bro-C'hall war varc'h-houarn 1914|Tro Bro-C'hall]] etre Cherbourg (Manche) ha Brest ; trec'h eo [[Emile Engel]].
*[[4 a viz Gouere]] [[1914]] : loc'hañ a ra 4{{vet}} tennad-hent [[Tro Bro-C'hall war varc'h-houarn 1914|Tro Bro-C'hall]] eus Brest war-du ar Roc'hell (Charente-Maritime).
*[[3 a viz Gouere]] [[1919]] : 3{{vet}} tennad-hent [[Tro Bro-C'hall war varc'h-houarn 1919|Tro Bro-C'hall]] etre Cherbourg (Manche) ha Brest ; trec'h eo [[Francis Pélissier]].
*[[5 a viz Gouere]] [[1919]] : loc'hañ a ra 4{{vet}} tennad-hent [[Tro Bro-C'hall war varc'h-houarn 1919|Tro Bro-C'hall]] eus Brest war-du [[Les Sables-d'Olonne]] ([[Vañde]]).
*[[1añ Gouere|1{{añ}} a viz Gouere]] [[1920]] : 3{{vet}} tennad-hent [[Tro Bro-C'hall war varc'h-houarn 1920|Tro Bro-C'hall]] etre Cherbourg (Manche) ha Brest ; trec'h eo [[Henri Pélissier]].
*[[3 a viz Gouere]] [[1920]] : loc'hañ a ra 4{{vet}} tennad-hent [[Tro Bro-C'hall war varc'h-houarn 1920|Tro Bro-C'hall]] eus Brest war-du Les Sables-d'Olonne (Vañde).
*[[30 a viz Mezheven]] [[1921]] : 3{{vet}} tennad-hent [[Tro Bro-C'hall war varc'h-houarn 1921|Tro Bro-C'hall]] etre Cherbourg (Manche) ha Brest ; aet ar maout gant [[Léon Scieur]] ([[Belgia]]).
*[[2 a viz Gouere]] [[1921]] : loc'hañ a ra 4{{vet}} tennad-hent [[Tro Bro-C'hall war varc'h-houarn 1921|Tro Bro-C'hall]] eus Brest war-du Les Sables-d'Olonne (Vañde).
*[[29 a viz Mezheven]] [[1922]] : 3{{vet}} tennad-hent [[Tro Bro-C'hall war varc'h-houarn 1922|Tro Bro-C'hall]] etre Cherbourg (Manche) ha Brest ; trec'h eo [[Robert Jacquinot]].
*[[1añ Gouere|1{{añ}} a viz Gouere]] [[1922]] : loc'hañ a ra 4{{vet}} tennad-hent [[Tro Bro-C'hall war varc'h-houarn 1922|Tro Bro-C'hall]] eus Brest war-du Les Sables-d'Olonne (Vañde).
*[[28 a viz Mezheven]] [[1923]] : 3{{vet}} tennad-hent [[Tro Bro-C'hall war varc'h-houarn 1923|Tro Bro-C'hall]] etre Cherbourg (Manche) ha Brest ; trec'h eo [[Henri Pélissier]].
*[[30 a viz Mezheven]] [[1923]] : loc'hañ a ra 4{{vet}} tennad-hent [[Tro Bro-C'hall war varc'h-houarn 1923|Tro Bro-C'hall]] eus Brest war-du Les Sables-d'Olonne (Vañde).
*[[26 a viz Mezheven]] [[1924]] : 3{{vet}} tennad-hent [[Tro Bro-C'hall war varc'h-houarn 1924|Tro Bro-C'hall]] etre Cherbourg (Manche) ha Brest ; trec'h eo [[Théophile Beeckman]] ([[Belgia]]) ha [[Philippe Thys]] ([[Belgia]]).
*[[28 a viz Mezheven]] [[1924]] : loc'hañ a ra 4{{vet}} tennad-hent [[Tro Bro-C'hall war varc'h-houarn 1924|Tro Bro-C'hall]] eus Brest war-du Les Sables-d'Olonne (Vañde).
*[[25 a viz Mezheven]] [[1925]] : 3{{vet}} tennad-hent [[Tro Bro-C'hall war varc'h-houarn 1925|Tro Bro-C'hall]] etre Cherbourg (Manche) ha Brest ; trec'h eo [[Louis Mottiat]] ([[Belgia]]).
*[[26 a viz Mezheven]] [[1925]] : 4{{vet}} tennad-hent [[Tro Bro-C'hall war varc'h-houarn 1925|Tro Bro-C'hall]] etre Brest ha [[Gwened]] ; trec'h eo [[Nicolas Frantz]] ([[Luksembourg]]).
*[[30 a viz Mezheven]] [[1926]] : 6{{vet}} tennad-hent [[Tro Bro-C'hall war varc'h-houarn 1926|Tro Bro-C'hall]] etre Cherbourg (Manche) ha Brest ; trec'h eo [[Joseph van Dam]] ([[Belgia]]).
*[[2 a viz Gouere]] [[1926]] : loc'hañ a ra 7{{vet}} tennad-hent [[Tro Bro-C'hall war varc'h-houarn 1926|Tro Bro-C'hall]] eus Brest war-du Les Sables-d'Olonne (Vañde).
*[[24 a viz Mezheven]] [[1927]] : 6{{vet}} tennad-hent [[Tro Bro-C'hall war varc'h-houarn 1927|Tro Bro-C'hall]] etre [[Dinan]] ha Brest (a-benn d'an eur) ; trec'h eo [[André Leducq]].
*[[25 a viz Mezheven]] [[1927]] : 7{{vet}} tennad-hent [[Tro Bro-C'hall war varc'h-houarn 1927|Tro Bro-C'hall]] etre Brest ha Gwened (a-benn d'an eur) ; trec'h eo [[Gustaaf Van Slembrouck]] ([[Belgia]]).
*[[20 a viz Mezheven]] [[1928]] : 4{{vet}} tennad-hent [[Tro Bro-C'hall war varc'h-houarn 1928|Tro Bro-C'hall]] etre Dinan ha Brest (a-benn d'an eur) ; trec'h eo [[Pé Verhaegen]] ([[Belgia]]).
*[[21 a viz Mezheven]] [[1928]] : 5{{vet}} tennad-hent [[Tro Bro-C'hall war varc'h-houarn 1928|Tro Bro-C'hall]] etre Brest ha Gwened](a-benn d'an eur) ; trec'h eo [[Marcel Bidot]].
*[[3 a viz Gouere]] [[1929]] : 4{{vet}} tennad-hent [[Tro Bro-C'hall war varc'h-houarn 1929|Tro Bro-C'hall]] etre Dinan ha Brest ; trec'h eo [[Louis Delannoy]] ([[Belgia]]).
*[[4 a viz Gouere]] [[1929]] : 5{{vet}} tennad-hent [[Tro Bro-C'hall war varc'h-houarn 1929|Tro Bro-C'hall]] etre Brest ha Gwened ; trec'h eo [[Gustaaf Van Slembrouck]] ([[Belgia]]).
*[[4 a viz Gouere]] [[1930]] : 3{{vet}} tennad-hent [[Tro Bro-C'hall war varc'h-houarn 1930|Tro Bro-C'hall]] etre Dinan ha Brest ; trec'h eo [[Charles Pélissier]].
*[[5 a viz Gouere]] [[1930]] : 4{{vet}} tennad-hent [[Tro Bro-C'hall war varc'h-houarn 1930|Tro Bro-C'hall]] etre Brest ha Gwened ; trec'h eo [[Omer Taverne]] ([[Belgia]]).
*[[2 a viz Gouere]] [[1931]] : 3{{vet}} tennad-hent [[Tro Bro-C'hall war varc'h-houarn 1931|Tro Bro-C'hall]] etre Dinan ha Brest ; trec'h eo ar [[Breizh]]ad [[Léon Le Calvez]].
*[[3 a viz Gouere]] [[1931]] : 4{{vet}} tennad-hent [[Tro Bro-C'hall war varc'h-houarn 1931|Tro Bro-C'hall]] etre Brest ha Gwened ; trec'h eo [[André Godinat]].
*[[12 a viz Gouere]] [[1939]] : 3{{vet}} tennad-hent [[Tro Bro-C'hall war varc'h-houarn 1939|Tro Bro-C'hall]] etre [[Roazhon]] ha Brest ; trec'h eo ar [[Breizh]]ad [[Pierre Cloarec|Pêr Gloareg]].
*[[13 a viz Gouere]] [[1939]] : 4{{vet}} tennad-hent [[Tro Bro-C'hall war varc'h-houarn 1939|Tro Bro-C'hall]] etre Brest hag [[an Oriant]] ; trec'h eo [[Raymond Louviot]].
*[[25 a viz Mezheven]] [[1952]] : 1{{añ}} tennad-hent [[Tro Bro-C'hall war varc'h-houarn 1952|Tro Bro-C'hall]] etre Brest ha Roazhon ; trec'h eo [[Rik Van Steenbergen]] ([[Belgia]]).
*[[13 a viz Gouere]] [[1954]] : 6{{vet}} tennad-hent [[Tro Bro-C'hall war varc'h-houarn 1954|Tro Bro-C'hall]] etre [[Sant-Brieg]] ha Brest ; trec'h eo [[Dominique Forlini]].
*[[14 a viz Gouere]] [[1954]] : 7{{vet}} tennad-hent [[Tro Bro-C'hall war varc'h-houarn 1954|Tro Bro-C'hall]] etre Brest ha Gwened ; trec'h eo [[Jacques Vivier]].
*[[2 a viz Gouere]] [[1958]] : 7{{vet}} tennad-hent [[Tro Bro-C'hall war varc'h-houarn 1958|Tro Bro-C'hall]] etre Sant-Brieg ha Brest ; trec'h eo [[Brian Robinson]] ([[Bro-Saoz]]).
*[[29 a viz Mezheven]] [[1962]] : 6{{vet}} tennad-hent [[Tro Bro-C'hall war varc'h-houarn 1962|Tro Bro-C'hall]] etre [[Dinarzh]] ha Brest ; trec'h eo [[Robert Cazala]].
*[[27 a viz Mezheven]] [[1974]] : dalc'het eo rakredadeg [[Tro Bro-C'hall war varc'h-houarn 1974|Tro Bro-C'hall]] e Brest (a-benn d'an eur) ; trec'h eo [[Eddy Merckx]] ([[Belgia]]).
*[[28 a viz Mezheven]] [[1974]] : 1{{añ}} tennad-hent [[Tro Bro-C'hall war varc'h-houarn 1974|Tro Bro-C'hall]] etre Brest ha [[Kastell-Paol]] ; trec'h eo [[Ercole Gualazzini]] ([[Italia]]).
*[[5 a viz Gouere]] [[2008]] : 1{{añ}} tennad-hent [[Tro Bro-C'hall war varc'h-houarn 2008|Tro Bro-C'hall]] etre Brest ha [[Pluveleg]] ; trec'h eo [[Alejandro Valverde]] ([[Spagn]]).

== Monumantoù ha traoù heverk ==
Brudet eo [[Pont Rekourañs]] ha [[straed Siam]] e Brest. Eus ar monumantoù savet a-raok an {{XIXvet kantved}} ne chom nemet ar [[Kastell Brest|c'hastell]], an [[Tour Tangi]] hag un nebeud tiez ha savadurioù kozh, savadurioù evit an arsanailh ha kreñvlec'hioù en o zouez. E Rekourañs e chom un darn eus [[straed Sant-Maloù]] distrujet gant [[bombezadeg]]où en [[Eil Brezel Bed]].

Anavezet eo Brest abalamour d'ar gouelioù bigi kozh aozet ganto bep pevar bloaz. Savet eo anv ar gouel diwar anv ar gêr mui ar bloavezh (Brest 2008, Brest 1992...).

=== Bezioù ar C'hommonwealth e bered ''Kerfaotraz''===
{| class="wikitable"
|+
! Bro
! Niver a soudarded
|-
|{{Aostralia}}
|3
|-
|[[Restr:Canadian Red Ensign (1921-1957).svg|24px]] [[Kanada]]
|14
|- 
|{{Rouantelezh-Unanet}}
|93
|-
|{{Zeland-Nevez}}
|1
|-
|'''Hollad''' (korfoù anavezet hepken)
|'''104'''
|}
Diwar ar 104 soudard anavezet douaret er vered ez eus 31 milour eus ar [[Brezel-bed Kentañ]] ha 73 eus an [[Eil Brezel-bed]]<ref name="Commonwealth War Graves Commission" />.

== Poblañs ==
===Emdroadur ar boblañs abaoe 1793===
<timeline>
Colors=
  id:lightgrey value:gray(0.9)
  id:darkgrey value:gray(0.7)
  id:sfondo value:rgb(1,1,1)
  id:barra value:rgb(0.6,0.7,0.8)
ImageSize  = width:900 height:300
PlotArea   = left:50 bottom:50 top:30 right:30
DateFormat = x.y
Period     = from:0 till:175000
TimeAxis   = orientation:vertical
AlignBars  = justify
ScaleMajor = gridcolor:darkgrey increment:25000 start:0
ScaleMinor = gridcolor:lightgrey increment:10000 start:0
BackgroundColors = canvas:sfondo
BarData= 
  bar:1793 text:93
  bar:1800 text:1800
  bar:1806 text:06
  bar:1821 text:21
  bar:1831 text:31
  bar:1836 text:36
  bar:1841 text:41
  bar:1846 text:46
  bar:1851 text:51
  bar:1856 text:56
  bar:1861 text:61
  bar:1866 text:66
  bar:1872 text:72
  bar:1876 text:76
  bar:1881 text:81
  bar:1886 text:86
  bar:1891 text:91
  bar:1896 text:96
  bar:1901 text:1901
  bar:1906 text:06
  bar:1911 text:11
  bar:1921 text:21
  bar:1926 text:26
  bar:1931 text:31
  bar:1936 text:36
  bar:1946 text:46
  bar:1954 text:54
  bar:1962 text:62
  bar:1968 text:68
  bar:1975 text:75
  bar:1982 text:82
  bar:1990 text:90
  bar:1999 text:99
  bar:2006 text:2006
  bar:2012 text:12
  bar:2013 text:13
  bar:2020 text:20
PlotData=
  color:barra width:14 align:left
  bar:1793 from:0 till: 24180
  bar:1800 from:0 till: 25865
  bar:1806 from:0 till: 22130
  bar:1821 from:0 till: 26361
  bar:1831 from:0 till: 29860
  bar:1836 from:0 till: 29773
  bar:1841 from:0 till: 48225
  bar:1846 from:0 till: 55820
  bar:1851 from:0 till: 61160
  bar:1856 from:0 till: 54665
  bar:1861 from:0 till: 67833
  bar:1866 from:0 till: 79847
  bar:1872 from:0 till: 66270
  bar:1876 from:0 till: 66828
  bar:1881 from:0 till: 69110
  bar:1886 from:0 till: 70778
  bar:1891 from:0 till: 75854
  bar:1896 from:0 till: 74538
  bar:1901 from:0 till: 84284
  bar:1906 from:0 till: 85294
  bar:1911 from:0 till: 90540
  bar:1921 from:0 till: 73960
  bar:1926 from:0 till: 67861
  bar:1931 from:0 till: 69841
  bar:1936 from:0 till: 79342
  bar:1946 from:0 till: 74991
  bar:1954 from:0 till: 110713
  bar:1962 from:0 till: 136104
  bar:1968 from:0 till: 154023
  bar:1975 from:0 till: 166826
  bar:1982 from:0 till: 156060
  bar:1990 from:0 till: 147956
  bar:1999 from:0 till: 149634
  bar:2006 from:0 till: 144548
  bar:2012 from:0 till: 139676
  bar:2013 from:0 till: 139386
  bar:2020 from:0 till: 139456
  </timeline>
<ref>Cassini hag [[EBSSA]]</ref>

== Imbourc'h ha deskadurezh uhel ==
Dre m'emañ kreizenn armerzhel kêr-benn [[Breizh-Izel]] eno ez eus kalz skolioù-meur hag annezadennoù imbourc'h e Brest.
* [[Skol-veur Breizh-Izel]] enni [[skol uhel stummañ kelennerien]] Breizh.
* Skolioù uhel
** [[Skol Vroadel Ijinourien Brest]]
** [[Skol Uhel Pellgehenterezh Breizh]]
** [[Skol Uhel Vroadel Ijinourien ar Studioù ha Teknikoù an Armoù]]
** [[Skol Uhel kenwerzh Breizh]]
** [[Skol ar Morlu]]
** [[Ensavadur meur war an elektronik hag an teknologiezhioù niverel]]
* [[Ensavadur]]ioù imbourc'h
** [http://www.cerv.fr/ CERV] : Kreizenn europat reolder amwir
** [[Ifremer]] Ensavadur Gall Imbourc'h evit Gounezerezh ar mor ([http://www.ifremer.fr/brest/ liamm diavaez])
** [http://www.ifremer.fr/ifrtp/] : [[Ensavadur Gall Pennahelel - Paul Émile Victor]] (ex-IFRTP)
** [http://www.le-cedre.fr// le CEDRE] 
** [http://www.ifremer.fr/ird/ IRD/ORTSTOM] : Ensavadurioù Imbourc'h evit an Diorroadur.
** [http://www.shom.fr/ SHOM]

== Melestradurezh ==
[[Restr:Brest_mairie-Foire_Saint-Michel.jpg|thumb|upright=1.4|Ti-kêr Brest e [[Plasenn ar Frankiz]]]]
{| class="wikitable"
|+ Roll ar vaered
!Dilennadeg !! Anv !! Titl
|-
| align=right| [[2001]]- || [[François Cuillandre]] || Maer
|-
| align=right| [[1989]]-[[2001]] || [[Pierre Maille]] || Maer
|-
| align=right| [[1985]]-[[1989]] || [[Georges Kerbrat]]|| Maer
|-
| align=right| [[1983]]-[[1985]] || [[Jacques Berthelot]]|| Maer
|-
| align=right| [[1982]]-[[1983]] || [[Pierre Maille]] || Maer
|-
| align=right| [[1977]]-[[1982]] || [[Francis Le Blé]]|| Maer
|-
| align=right| [[1973]]-[[1977]] || [[Eugène Berest]]|| Maer
|-
| align=right| [[1959]]-[[1973]] || [[Georges Lombard]] || Maer
|-
| align=right| [[1958]]-[[1959]] || Auguste Kervern || Maer
|-
| align=right| [[1954]]-[[1958]] || [[Yves Jaouen]]|| Maer
|-
| align=right| [[1954]]-[[1954]] || Lucien Chaix || Maer
|-
| align=right| [[1953]]-[[1954]] || [[Yves Jaouen]]|| Maer
|- 
| align=right| [[1947]]-[[1953]] || Alfred Pierre Marie Chupin || Maer
|-
| align=right| [[1945]]-[[1947]] || Jules Lullien || Maer
|-
| align=right| [[1944]]-[[1945]] || Victor le Gorgeu || Prezidant an Delegasion Ispisial
|-
| align=right| [[1942]]-[[1944]] || Victor Eusen || Maer
|-
| align=right| [[1929]]-[[1941]] || Victor le Gorgeu || Maer
|-
| align=right| [[1921]]-[[1929]] || Léon Nardon || Maer
|-
| align=right| [[1920]]-[[1921]] || Hippolyte Masson || Maer
|}
Kalz brasoc'h eo teuas Brest da vezañ e 1945 pa voe staget teir c'humun all outi : [[Lambezelleg]], [[Kerbêr-Kilbignon]] ha [[Sant Mark]].

=== Kantonioù Brest ===
Dre 5 [[kanton]] eo rannet.
* [[kanton Brest-1]] : Brest/Bellevue • Brest/Lambezelleg
* [[kanton Brest-2]] : Brest/Kreiz-kêr • Brest/Rekourañs
* [[kanton Brest-3]] : Brest/Kerbêr • [[Plouzane]]
* [[kanton Brest-4]] : [[Boc'harzh]] • Brest/An Ermitaj • Brest/Ar Gazeg Wenn • [[Gouenoù]] • [[Gwiler-Leon]]
* [[kanton Brest-5]] : Brest/Kerichen • Brest/Sant-Mark

== Tud ==
* [[Georges Thierry d'Argenlieu]], [[amiral]].
* [[André Colin]], den politikel.
* [[Édouard Corbière]], paramantour ha skrivagner gallek.
* [[Béatrice Dalle]], aktourez.
* [[Yves Guéna]], den politikel.
* [[André Guilcher]], [[douaroniezh|douaroniour]].
* [[Marie Lénéru]], skrivagnerezh gallek.
* [[Jean Oberlé]], livour.
* [[Pierre Ozanne]], livour.
* [[Henri Queffélec]], skrivagner gallek.
* [[Alain Robbe-Grillet]], skrivagner gallek.
* [[Yvan Ropars]], [[livour]] ha [[kizellour]].
* [[Berthe Sylva]], kanerez.
* [[Yves Le Gallo]], kelenner Skol-Veur.

=== Tud bet ganet eno ===
* [[1660]] : [[Isaac Robelin (mab)]], ijinour milour [[Bro-C'hall|gall]].
* [[1748]] : [[Jean-Michel Huon de Kermadec]] (1748-1792), merdeer.
* [[1794]] : [[Prosper Garnot]], naturour ha surjian-mor [[breizhat]].
* [[1801]] : [[Prosper Levot]], istorour [[breizhat]].
* [[1803]] : [[Amable-Emmanuel Troude]], geriadurour [[brezhonek]].
* [[1826]] : [[Nathalie Lemel]], anarkourez, e [[1826]].
* [[1840]] : [[Constant Le Doré]], dispac'hour, krouer kevrenn an Etrebroadelenn e Brest.
* [[1854]] : [[Adrien de Carné]], skrivagner brezhonek
* [[1869]] : [[Emil Masson]], prederour ha stourmer peoc’hgar, saver ar gelaouenn ''[[Brug (kelaouenn)|Brug]]''.
* [[1874]] : [[Gaston Esnault]], yezhour.
* [[1875]] : [[Glaoda ar Prad]], skrivagner brezhonek.
* [[1878]] : [[Victor Segalen]], skrivagner gallek.
* [[1879]] : [[Jean Cras]], ofiser a vor ha [[sonaozouriezh|sonaozour]].
* [[1880]] : [[Louis Hémon]], skrivagner [[gallek]], brudet e romant ''Maria Chapdelaine'' (skrivet gantañ e Kebek).
* [[1896]]: Pierre Keraudren, d'an 20 a viz Kerzu, fuzuilhet d'ar 4 a viz Genver 1918 gant al lu gall e-pad ar Brezel-bed kentañ e [[Craonne]] (Bro-C'hall) evit ''« hutinerezh »''<ref>[http://www.memoiredeshommes.sga.defense.gouv.fr ''Mémoire des hommes'']</ref>.
* [[1900]] : [[Roparz Hemon]], skrivagner brezhonek hag emsaver breizhat.
* [[1905]] : [[Per Peron]], [[skeudennouriezh|skeudennour]] ha [[livouriezh|livour]].
* [[1907]] : [[Robert Micheau-Vernez]], arzour breizhat.
* [[1910]] : [[Joseph Chardronnet]], beleg katolik, istorour hag emsaver.
* [[1910]] : [[Henri Queffélec]], skrivagner gallek.
* [[1911]] : [[Fant Rozeg]] (Meavenn hec'h anv-pluenn), barzhez, romantourez ha dramaourez vrezhonek, e [[Sant-Mark (Brest)|Sant-Mark]].
* [[1920]] : [[Yves Le Gallo]], skolveuriad.
* [[1922]] : [[Alain Robbe-Grillet]], romantour ha filmour [[Bro-C'hall|gall]].
* [[1923]] : [[Pierre-Yves Moign]], sonaozour.
* [[1923]] : [[Robert Castel (kevredigezhour)|Robert Castel]], sokiologour.
* [[1937]] : [[René Abjean]], sonaozour.
* [[1939]] : [[Jean-Yves Cozan]], politikour.
* [[1955]] : [[Patrice Pellerin]], saver bannoù-treset.
* [[1959]] : [[Jean-Jacques Urvoas]], politiker.
* [[1960]] : [[Paol ar Meur]], skrivagner brezhonek.
* [[1961]] : [[Paul Bloas]], arzour.
* [[1964]] : [[Béatrice Dalle]], aktourez.
* [[1964]] : [[Christophe Miossec]], kaner gallek.
* [[1969]] : [[Frank Bodenes]], skrivagner ha troer brezhonek.
* [[1970]] : [[Yann Tiersen]], sonour.
* [[1972]] : [[Josilin Gourvenneg]], melldroader ha gourdoner.
* [[1975]] : [[Mikael Bodlore-Penlaez]], skrivagner gallek ha kartennour.
* [[1987]] : [[Gonzalo Higuaín]], melldroader arc'hantinat.

=== Tud bet marvet eno ===
* [[1728]] : [[Isaac Robelin (mab)]], ijinour milour [[Bro-C'hall|gall]].
* [[1791]] : [[Toussaint-Guillaume Picquet de la Motte]], letanant jeneral er [[morlu gall]].
* [[1878]] : [[Prosper Levot]], istorour [[breizh]]at.
* [[1885]] : [[Amable-Emmanuel Troude]], geriadurour [[brezhonek]].
* [[1909]] : [[Pêr Pronost]], barzh.
* [[1925]] : [[Kaourintin an Ourz]], kazetenner brezhonek.
* [[1930]] : [[Ivon Krog]], skrivagner brezhoneg.
* [[1932]] : [[Jean Cras]], ofiser a vor ha [[sonaozouriezh|sonaozour]].
* [[1939]] : [[Paul Émile Amable Guépratte|Émile Guépratte]], ofiser meur a vor [[Bro-C'hall|gall]].
* [[1961]] : [[Per Mokaer]], politikour ha skrivagner.
* [[1971]] : [[Jim Sevellec]], [[livouriezh|livour]] ha [[feilhañs]]our [[breizh]]at.
* [[1974]] : [[Alan-Gwenog Berr]], yezhoniour war ar brezhoneg, e [[1974]].
* [[1978]] : [[Biel Elies]], skrivagner brezhonek, e [[1978]].
* [[1988]] : [[Pêr Peron]], [[skeudennouriezh|skeudennour]] ha [[livouriezh|livour]].
* [[2003]] : [[Ronan Huon]], embanner ha skrivagner brezhonek.
* [[2005]] : [[Ivona Martin]], emsaverez.
* [[2007]] : [[Kristen Nogues]], telennourez.
* [[2008]] : [[Reun ar Glev]], yezhadurour ha geriadurour [[brezhonek]].
* [[2009]] : [[Remi Derrien]], skrivagner, kazetenner, aktour ha jubennour brezhonek.
* [[2010]] : [[Charlez ar Gall]], stourmer evit sevenadur Breizh.
* [[2013]] : [[Pierre-Yves Moign]], sonaozour.

=== Tud beziet eno ===
* [[Roparz Hemon]].

=== Ardamezeg ar familhoù ===
{|
|-
|[[Restr:Agard-d.jpg|60px]]
|
:Gaspard '''Agard''', maer Brest e 1661.
:''En gul e rodig-kentr en aour a eizh broud ; e gab gwriziet en glazur karget gant ur groaz avalaouek.''
|-
|[[Restr:Basserode de Brétigny.gif|60px]]
|
:Claude '''Basserode''', senesal Brest e 1700
:''En glazur e leon en aour krabanet ha teodet en gul.''
|-
|[[Restr:Bérard de la Seigneurais.png|60px]]
|.
:'''? Berard de la Seignerais''', senesal Brest e 1690.
:''En glazur e gebrenn en argant heuliet ouzh beg gant ur greskenn ivez en argant ; e gab en argant karget gant teir balafenn en sabel.''
|-
|[[Restr:Le Bescont.png|60px]]
|
:'''Germain Le Bescont''', maer Brest e 1651.
:''En glazur e bilikan en e wadennoù en aour.''
|-
|[[Restr:De Carné.gif|60px]]
|
:'''Marc de Carné''', kabiten Brest da vare [[Frañsez Iañ (Bro-C'hall)|Frañsez Iañ Bro-C'hall]].
|-
|[[Restr:Nail de Mescaradec.gif|60px]]
|
:'''? Nail''' ː prokulor ha noter ar roue ouzh Lez Brest e 1695.
:''En aour e gebrenn en sabel karget gant teir rozenn en argant.''
|-
|[[Restr:Ozanne de la Tour.gif|60px]]
|
:'''Julien Ozanne''', arkitektour ha tisaver labourioù ar roue, a savas klozadur kentañ Brest e 1647.
:'''Nicolas Ozanne''', teñzorer morlu Brest e 1696.
:''Rannet; ouzh 1 en sabel e dour en aour; ouzh 2, en geot e deir sourin en aour.''
|-
|[[Restr:Raby de Kerangrun.gif|60px]]
|
:'''Raby''' ː unan eus kannaded Brest ouzh Breujoù 1742 ; ul letanant fourgadenn e 1766 ; maer Brest e 1785.
:''Troc'het : ouzh 1 en argant e gi tremenant en sabel kurunet en aour hag o terc'hel en e bav dehou ur gougleze ivez en aour ; ouzh 2 en glazur e seizh gousourin en argant.''
|-
|[[Restr:Turin de la Salle.gif|60px]]
|
:'''François Turin''', maer Brest e 1649.
:''En aour e erez en sabel.''
|}

== Gevelliñ ==
;Kêrioù gevellet
* {{Gevelliñ|Denver|Stadoù Unanet|United States|bloavezh=1956}}
* {{Gevelliñ|Plymouth (Bro-Saoz)|Bro-Saoz|England|kêr=Plymouth|bloavezh=1963}}
* [[Skeudenn:Flag of Germany.svg|25px]] [[Kiel (Alamagn)|Kiel]] ([[Alamagn]], [[Schleswig-Holstein]]) abaoe 1964
* [[Skeudenn:Flag of Italy.svg|25px]] [[Taranto]] ([[Italia]], [[Puglia]]), abaoe 1964
* [[Skeudenn:Flag of Japan.svg|25px|border]] [[Yokosuka]] ([[Japan]], [[Kantō]]), abaoe 1970
* [[Skeudenn:Flag of Ireland.svg|25px]] [[Dún Laoghaire]] ([[Iwerzhon]], [[Cúige Laighean]]), abaoe 1984
* [[Skeudenn:Flag of Spain.svg|25px]] [[Cádiz]] ([[Spagn]], [[Andalucía]]), abaoe 1986
* [[Skeudenn:Flag of Burkina Faso.svg|25px]] [[Saponé]] ([[Burkina Faso]], [[Centre-Sud (Burkina Faso)|Kreiz-Su]]), abaoe 1989
* [[Skeudenn:Flag of Romania.svg|25px]] [[Constanţa]] ([[Roumania]]), abaoe 1993
;Emglevioù
* [[Bgayet]] e [[Skeudenn:Berber_flag.svg|25px]] [[Kabilia]], abaoe 1995,
* [[Haiphong]] e {{Vietnam}},
* [[Qingdao]] e {{Sina}}, abaoe 2006.

== Levrlennadur ==
* [[Jeremi Kostiou]], ''Ar marc’h-du e Brest'', e-barzh Briac, ''Avel Reter'', Plabenneg, [[Nadoz-Vor embannadurioù|Nadoz-Vor Embannadurioù]], 2015, pp.&nbsp;42–45.
* Jeremi Kostiou, ''Le commerce de chansons sur feuilles volantes à Brest, 1915-1955'', ''Les Cahiers de l’Iroise'', niv. 227, 2017, pp.&nbsp;174–182.
* Jeremi Kostiou, ''Quand Pontanezen révèle ses vestiges…'', ''Les Cahiers de l’Iroise'', niv. 225, 2017, pp.&nbsp;176–190.
*Kris hag Étienne Davodeau, ''Un den zo marvet'', Nadoz-Vor Embannadurioù, Brest, 2021.
*Pol Potier de Courcy : ''Nobiliaire et armorial de Bretagne''. Adembannadur Editions des Régionalismes. Cressé. 2011/2014
*Bernard Tanguy ː ''Dictionnaire des noms de communes, trèves et paroisses du Finistère.'' Chasse-Marée / Ar Men. 1990
*Erwan Vallerie ː ''Diazezoù studi istorel an anvioù-parrez. Corpus.'' An Here. 1995

== Liammoù diavaez ==
{| align="right"
|- valign="top"
|{{Commons|Brest, France|Brest}}
|{{Wikeriadur}}
|}
*{{fr}} [http://www.brest.fr/ Lec'hienn ofisiel an ti-kêr]
*{{br}} [https://archive.ph/20150823123526/http://www.geobreizh.bzh/geobreizh/bre/keriou-fichenn.asp?insee_ville=29019 Brest war lec'hienn Geobreizh]
{{clr}}
== Daveoù ha notennoù ==
{{Daveoù|bannoù=2}}
[[Rummad:Kumunioù Penn-ar-Bed]]
[[Rummad:Kumunioù Bro-Leon]]
[[Rummad:Brest]]
[[Rummad:Pennlec'hioù bannoù Breizh]]
[[Rummad:Bezioù-brezel ar C'hommonwealth e Penn-ar-Bed]]
[[Rummad:Diazezlec'hioù listri-spluj alaman e Breizh e-pad an Eil Brezel-bed]]
[[Rummad:Bombezadegoù ar Re Gevredet e Breizh e-pad an Eil brezel-bed]]
[[Rummad:Nijerezioù alaman aet d'ar strad e Breizh e-pad an Eil brezel-bed]]
[[Rummad:Nijerezioù ar C'hommonwealth aet d'ar strad e Breizh e-pad an Eil brezel-bed]]
[[Rummad:Nijerezioù SUA aet d'ar strad e Breizh e-pad an Eil brezel-bed]]
[[Rummad:Tud lakaet d'ar marv gant al lu alaman e kreñvlec'h Pentevr e 1944]]
[[Rummad:Porzhioù Breizh]]
|}