Gwelet an tarzh evit Ælle Sussex

[[Restr:Ella - John Speed.JPG|thumb|right|Skeudenn faltaziek eus Ælle e ''Heptarkiezh ar Saozon'', gant [[John Speed]] e 1611 .]]
'''Ælle Sussex''' (anvet ivez '''Aelle''' pe '''Ella''') a vefe bet roue kentañ [[Rouantelezh Sussex|Sussex]], hiriv e [[Bro-Saoz]], etre [[477]] betek war-dro [[514]], hervez andonioù kozh. Ken nebeut a dra a ouzer diwar e benn ma ne c'heller ket lavarout sur e oa bet anezhañ.

==Istor pe mojenn==
Hervez ar [[Kronik angl-ha-saoz|C'hronik angl-ha-saoz]] e vefe dilestret Ælle hag e dri mab e-kichen ur beg-douar (anvet [[Selsey Bill]] hiziv - dindan ar mor emañ al lec'h resis moarvat, ur reuzeulenn-draezh zo Owers hec'h anv - ha stourmet en defe ouzh ar Vrezhoned<ref name="ODNB">S. E. Kelly, « Ælle (fl. late 5th cent.) », ''Oxford Dictionary of National Biography'', Oxford University Press, 2004.</ref>. En un emgann e [[Pevensey]] e 491 o defe ar Saozon lazhet un niver bras a enebourien ha lakaet ar re all da dec'hout kuit<ref name="ODNB"/>. Daoust ma ne c'heller ket gwiriekaat munudoù an hengounoù-se e tiskouez anvioù-lec'h [[Sussex]] e oa bet poblet stank ar vro gant ar [[Saozon]] hag abred-tre, ar pezh a zamveneg e oa e-touez ar broioù kentañ da vezañ aloubet ganto.

Ælle eo ar roue kentañ meneget gant ar c'hronikour [[Beda]] en {{VIIIvet kantved}}, hag anvet e vije bet aotrou war an holl rouantelezhioù angl-ha-saoz<ref name=Bede_111>Bede, ''Ecclesiastical History'', II 5.</ref>. En {{IXvet kantved}} e ro ar [[Kronik angl-ha-saoz|C'hronik angl-ha-saoz]] an titl a "[[Bretwalda|vBretwalda]]" dezhañ daoust ma n'eus prouenn ebet e tougas anezhañ e-pad e vuhez. N'ouzer ket pegoulz e varvas Ælle ha dianav eo anv e warlerc'hiad e penn Saozon ar su<ref name="ODNB" />.

== Kenarroud istorel ==
[[Restr:Britain 500 CE.png|thumb|400px|Rouantelezhioù Preden war-dro [[500]]. Diasur eo o bevennoù.]]
Ma'z eus bet anezhañ e veve Ælle er prantad nebeutañ anavezet eus istor Bro-Saoz<ref name=CampbellTAS20>Da skouer e skriv James Campbell : "The natural vice of historians is to claim to know about the past. Nowhere is this claim more dangerous than when it is staked in Britain between AD 400 and 600" (''The Anglo-Saxons'', p. 20).</ref> E deroù ar {{Vvet kantved}} e oa [[Proviñsoù roman|roman]] [[Proviñs Britannia]] abaoe muioc'h eget tri c'hantved. An enebourien bennañ neuze e oa ar [[Pikted|Bikted]], eus [[kaledonia]], hag ar [[Gouezeled|Ouezeled]], anvet [[Scoti]] d'ar mare-se, hag a deue eus [[Iwerzhon]]. Ken dañjerus all avat e oa ar Saozon. An anv-mañ a voe roet gant ar Romaned d'an dud a oa o chom en norzh d'ar pezh a zo [[Bro-Alamagn]] hiziv, hag e su ledenez ar [[Jutland]]. Argadegoù ar Saozon en arvorioù su ha gevred Bro-Saoz a zegase kudennoù bras, ken e savas ar Romaned [[Kreñvlec'hioù an Aod Saoz|kreñvlec'hioù al ''Litus Saxonicum'']] e fin an Trede kantved, ha ma kroujont ar garg a [[Kont an Aod Saoz|gont]] da zifenn ar vro outo. Echuiñ a reas an aotrouniezh roman e Britannia e deroù ar {{Vvet kantved}}. Ar bloaz roet da gustum da verkañ fin an aotrouniezh roman en Enez-Vreizh a zo [[410]] pa gasas an [[impalaer roman]] [[Honorius]] lizhiri d'ar Vrezhoned ma lare e tlejent en em zifenn o-unan. Kaset kuit e oa bet an darn vrasañ eus al luioù roman gwarnizonet e Britannia meur a wezh da stourm evit meur zanvez-impalaer roman, hag e 410 e tispartijont da viken.<ref name=Blair_IASE_1>Hunter Blair, ''An Introduction'', pp. 1–14.</ref>{{,}}<ref name=Campbell_TAS_13>Campbell et al, ''The Anglo-Saxons'' pp. 13–16.</ref>

Goude an darvoud-se e teu ar mammennoù da vezañ ral-tre met hervez ar manac'h brezhon [[Gweltaz]] o defe goulennet ar Vrezhoned ur skoazell digant ar [[konsul|c'honsul]] roman [[Aetius]], e fin ar bloavezhioù 440 moarvat, ha nac'h reiñ skoazell a reas. Hag ar penn brezhon [[Vortigern]] neuze da gouviañ goprsoudarded eus ar c'hevandir da zont da stourm ouzh ar [[Pikted|Bikted]] a oa oc'h aloubiñ e vro. E penn ar re-se edo [[Hengist]] ha [[Horsa]], hag en em savet e vijent a-enep Vortigern goude, ma voe brezel e-pad un hir a amzer.

Deuet eo vefe an alouberien - [[Saozon]], [[Angled]] ha [[Juted]] - a-benn da gontroliñ un darn eus [[Preden]] met un emgann bras o defe kollet en [[Emgann Badon]] (ne ouzer ket e pelec'h d'ar just). Hervez klaskourien zo e vefe bet Ælle e penn al lu saoz faezhet<ref>{{cite book |last=Bradbury|first=James|title=The Routledge Companion to Medieval Warfare|pages=140|year=2004| location= New York|publisher=Routledge| isbn= 0-415-22126-9}}</ref> tra ma argas reoù arall ar mennozh-se<ref>{{cite book |last=Warner|first=Philip|title=British Battlefields: The Midlands|pages=23|year=1972|location=Reading|publisher=Osprey| oclc=60058359}}</ref>

Un distag o defe gounezet ar Vrezhoned evel-se hag e padas ar peoc'h betek an ampoent ma oa Gweltaz o skrivañ, da lâret eo eus fin ar {{Vvet kantved}} betek kreiz ar {{VIvet kantved}}<ref name=Blair_IASE_13>Hunter Blair, ''An Introduction'', pp. 13–16.</ref>{{,}}<ref name=Campbell_TAS_23>Campbell et al, ''The Anglo-Saxons'' p. 23.</ref>. Un tammig goude amzer Gweltaz e krogas ar Saozon gant o argadennoù adarre hag e fin ar {{VIvet kantved}} e oa aet tout ar su eus Preden dindan gontrol an alouberien.<ref name=Blair_RBaEE_204>Hunter Blair (''Roman Britain'', p. 204) gives the twenty-five years from 550 to 575 as the dates of the final conquest.</ref>

== Andonioù ==
[[Restr:Parker chronicle f. 5a 455-490.gif|thumb|250px|right|Ur bajenn eus an dornskrid A eus ar c'hronik angl-ha-saoz. Ele eo skrivet anv Ælle]]
Daou andon a veneg anv Ælle. An hini koshañ a zo ''Historia ecclesiastica gentis Anglorum'', un istor an iliz saoz skrivet e [[731]] gant ur manac'h saoz, [[Beda]] e anv. Beda a liv Ælle evel unan eus ar rouanez angl-ha-saoz o doa ar pezh a anve an ''Imperium'' war ''an holl broviñsoù war-du su ar stêr [[Humber]]''. Gant ''aotrouniezh'' e vez troet ''Imperium'' peurliesañ. Ul listenn a rouaned bet roet dezho an ''Imperium'' a ro Beda hag an hini kentañ eo Ælle. Menegiñ a ra ivez ne oa ket kristen ar roue-se rak livañ a ra ur roue diwezhatoc'h evel ''an hini kentañ o vont e-barzh rouantelezh an neñv''.<ref name=Bede_111 />

An eil andon a zo ar [[Kronik angl-ha-saoz|C'hronik angl-ha-saoz]], un dastumad a vloazdanevelloù strollet asambles e rouantelezh [[Wessex]] war-dro [[890]] dindan ren [[Alfred Veur]]. Teir arroudenn he deus ar c'hronik diwar-benn Ælle etre [[477]] ha [[491]]<ref name=Swanton_14>Translations are Michael Swanton's (''Anglo-Saxon Chronicle'', p. 14), from the A text of the Chronicle; except that Frank M. Stenton's translation (''Anglo-Saxon England'', pp. 17–18) of part has been substituted to keep "Andredes leag" and "Andredes cester" in the text, for subsequent explanation.</ref>.

* 477 : Ælle hag e dri mab [[Cymen]] ha [[Wlencing]] ha [[Cissa]] a zeuas da Breden gant teir bagad el lec'h anvet Aod Cymen hag eno e lazhjont kalz Kembreiz ha lakaat a rejont reoù arall da dec'hout er goadeg Andredes leag hec'h anv.
* 485 : Amañ e stourmas Ælle ar Gembreiz e-kichen bevenn Mearcred's Burn.
* 491 : Amañ e sezizas Ælle ha Cissa Andredes cester ha lazhañ a rejont tout an dud a veze o chom eno. Ne chome Brezhon ebet er gêr-se goude-se.

Kenaozet e voe ar c'hronik 400 bloaz goude an darvoudoù met gwirheñvel eo e implijas ar c'hroniker testennoù koshoc'h hag andonioù hengounel evel [[saga]]où. N'eo ket posupl da lârout avat eus pelec'h e teu al linennoù-se<ref name=Swanton_xviii>Swanton, ''Anglo-Saxon Chronicle'', pp. xviii-xix</ref> Dleout a reer notenniñ o-doa ar memes stêr krembreiz ha brezhoned d'ar mare-hont.<ref name=Swanton_14_2>Swanton, ''Anglo-Saxon Chronicle'', p. 14.</ref>

Tri eus al lec'hioù meneget a c'hell bezañ anavezet. Aod Cymen ("Cymenes ora" en destenn orin) a zo dindan ar mor hiziv met diouzh daveoù diwezhatoc'h e c'heller dezastum edo e-tro su [[Selsey Bill]] war-du ar reter eus [[Enez Wight]]. Div draezhenn a verk al lec'h hiziv<ref name=BlairRBaEE_176>Hunter Blair, ''Roman Britain'', p. 176.</ref>. "Andredes leag" a zo ar [[Weald]], a oa ur [[koadeg|goadeg]] d'ar mare-hont hag en em astenne eus [[Hampshire]] betek norzh [[Sussex]] ha "Andredes cester" a zo ar c'hastell roman savet e [[Pevensey]] war vevenn ar gêr<ref name=BlairRBaEE_176 /><ref name=Stenton_17>Stenton, ''Anglo-Saxon England'', pp. 17–19.</ref>

[[Restr:Owers sandbanks map 1780.gif|thumb|250px|left|Ur vunudenn eus ur gartenn eus 1780 a ziskouez enez Wight, Selsey Bill hag an draezhenn Owers war-zu ar su.]] Menegiñ a ra ar c'hronik Ælle ur wech arall er pennad a zanevell ar bloaz [[827]]. Eno emañ lakaet e-touez an eizh "[[bretwalda]]ed", pe "Renerien Preden". Strollañ a ra ar c'hronik ar seizh re bet meneget gant Beda gant [[Egbert Wessex]].<ref name=Swanton_60>Swanton, ''Anglo-Saxon Chronicle'', pp. 60–61.</ref> Bez e eus kalz tabutoù e-touez ar glaskourien diwar-benn ar pezh a dalvez ar ger-se ha diwar-benn lec'hed beli Ælle e su [[Bro-Saoz]]<ref name=Blair_IASE_201>Hunter Blair, ''An Introduction'', pp. 201–202.</ref>{{,}}<ref name=Campbell_TAS_53>Campbell et al, ''The Anglo-Saxons'', pp. 53–54.</ref> Merzout a reer ivez ez eus un toull bras etre Ælle hag an eil roue war listenn Beda. [[Ceawlin Wessex]] a grogas da ren e fin ar {{VIvet kantved}}, ar pezh a c'hellfe diskouez un arsav en aotrouniezh angl-ha-saoz<ref name=Stenton_17 />.

Andonioù koshoc'h eget Beda a veneg Saozon ar su met pas Ælle. Diwezhat a-walc'h eo an dave koshañ, avat, rak e [[692]] emañ : ur garta sinet gant [[Nothelm Sussex]] a en em c'halve "Roue Saozon ar Su"<ref name=Kirby_20>Kirby, ''Earliest English Kings'', pp. 20–21.</ref>. Kartaoù a zo skridoù ofisiel ma ro ur roue pe un den galloudus arall douaroù d'e dud pe d'an Iliz. Pouezus-tre ez int evit hon anaoudegezh eus istor [[Bro-Saoz]] met n'eus karta orin ebet koshoc'h eget ar {{VIIvet kantved}}<ref name=BlairRBaEE_14>Hunter Blair, ''Roman Britain'', pp. 14–15.</ref>{{,}}<ref name=Campbell_95_2>Campbell et al, ''The Anglo-Saxons'', pp.95–98.</ref>

Bez ez eus skrivagnerien arall a c'hell o skridoù sklêrijennañ mare Ælle, ha ne venegont ket anezhañ pe e rouantelezh. An taolennadur a ra [[Gweltaz]] eus stad [[Preden]] e deroù ar {{VIvet kantved}} a zo talvoudus evit a re a fell dezho kompren istor an aloudabegoù angl-ha-saoz. [[Procopius]], un istorour eus [[Bizantion (keoded)|Bizantion]] a skrive nebeut amzer goude marv Gweltaz en doa enklozet ur pennad diwar-benn Preden en e oberenn. Enni e lâr e oa ken niverus pobloù Preden - Brezhoned, Saozon ha Friziz - e tivrojont da rouantelezh ar [[Franked]] e niver bras pep bloaz<ref name=Blair_RBaEE_164>Hunter Blair, ''Roman Britain'', p. 164.</ref>

== Anvioù-lec'h e Sussex ==

Gwiriekaet eo an amzeriadoù roet gant ar C'hronik angl-ha-saoz gant un dielfennadur eus anvioù-lec'h ar vro. Eus an anvioù-lec'h e ''-ing'' o fenn, evel [[Worthing]] pe [[Angmering]] e teu an titouroù pouezusañ. Eus ur stumm koshoc'h e ''-ingas'' e teuont. ''[[Hastings]]'', evit skouer, e teu eus [[Hæstingas]], ar pezh a dalvez ''ar re oc'h heuliañ unden Hæsta e anv''.<ref name=BlairRBaEE_176_2>Hunter Blair, ''Roman Britain'', pp. 176–178.</ref>

Eus kornôg Selsey Bill da reter Pevensey e c'heller kavout ar stankder brasañ eus an hevelep seurt anvioù e [[Preden]]. Bez ez eus 45 anvioù-lec'h eus an doare-se e Sussex hag an anvioù-den e teuont anezho a oa paouezet da vezañ implijet kent ar {{VIIvet kantved}} peurliesañ, pa zeu an teulioù skrivet war wel adarre. Krediñ a reer neuze eo an anvioù-se sinoù eus bezañs kummuniezhoù saoz stabil er rannvro adalek ar {{Vvet kantved}} pe ar {{VIvet kantved}}.<ref name=BlairRBaEE_176_2 /><ref name=Blair_IASE_22>Hunter Blair, ''An Introduction'', p. 22.</ref>. Ouzhpenn-se ez eus nebeut-kenañ a anvioù-lec'h predenek e Sussex. Ne dalvez ket o deus ar Saozon lazhet pe kaset kuit an holl boblañs orin, daoust d'ar pezh zo lâret e pennad 91 ar C'hronik angl-ha-saoz. Damvenegiñ a ra, avat, e oa niverus tre an embroidi ha ne lezjont ket kalz lec'h d'ar Vrezhoned.<ref name=Stenton_17 />

Ne c'hell ket an traoù-se prouiñ eo gwir an amzeriadoù roet gant ar C'hronik pe e oa ur roue Ælle e anv, me damvenegiñ a reont un aloudabeg kozh ha diazezidigezh ur rouantelezh stabil adalek ar {{VIvet kantved}}<ref name=BlairRBaEE_176_2 /><ref name=Blair_IASE_22 />

== Ren ==

[[Restr:SE England Aelle.gif|thumb|250px|right|Kartenn eus su Bro-Saoz hag a ziskouez al lec'hioù meneget er C'hronik angl-ha-saoz e liamm gant Aelle.]] Ma'z eo rik an amzeriadoù roet gant ar C'hronik Angl-ha-Saoz emañ ren Aelle e kreiz astennerezh angl-ha-saoz ha a-raok peuraloubadeg ar vro. Gwirheñvel eo ivez e c'hoarvezas emgannoù Aelle a-raok [[Emgann Badon]]. An dra-mañ a zisplegfe an arsav hir - 50 pe 60 bloavezh - e lignez ar "bretwaldas" : ma padas ar peoc'h gounezet gant ar Vrezhoned betek an eil hanterenn eus ar {{VIvet kantved}} eo reizh na oa penn-brezel angl-ha-saoz ebet o aotrouniañ Bro-Saoz e-pad ar prantad-se. Martezeadenn un arsav e astennerezh e araokadenn an Angled-ha-Saozon a zo kreñvaet gant danevell [[Procopius]] a liv un divroerezh eus tud Preden davet rouantelezh ar Franked er {{VIvet kantved}}<ref name=Stenton_17/> Klokañ a ra [[Procopius]] gant ar pezh a anavezer diwar-benn trevadennerezh [[Breizh]]. War a seblant e teue un darn eus an drevadennerien eus [[Dumnonia]] hag anv [[Dumnonia]] ha [[Kernev]] a rojont d'ar rannvroioù kentañ a berc'hennjont.<ref name=Campbell_TAS_22>Campbell et al, ''The Anglo-Saxons'', p. 22.</ref> Un dra bennak a lakaas war sav fluz an Angled hag ar Saozon eus ar c'hevandir betek [[Preden]] d'ar mare-hont war a seblant.<ref name=Stenton_12>Stenton, ''Anglo-Saxon England'', p. 12.</ref>

Klokañ a ra amzeriadoù emgannoù Aelle gant ar pezh a anavezer diwar-benn an darvoudoù e rouantelezh ar [[Franked]] war-dro an amzer-hont. Unvaniñ ar Franked en-doa graet [[Hlodwig Iañ]] er bloavezhioù 480 ha posupl eo en-doa o c'hontrol war Mor Vreizh lakaet ar vorlaerien sakson da vont war-du Preden kentoc'h war du ar c'hevandir.<ref name=Stenton_12 />

Posupl eo neuze e oa ur roue istorel Aelle e anv a vefe dilestret eus ar c'hevandir er {{Vvet kantved}} hag en defe aloubet ar pezh a zo Sussex hiziv. Ur penn-brezel pouezus e oa marteze en defe aotrouniet ur gevredad Angled-ha-Saozon oc'h aloubiñ Preden. An dra-mañ a c'hell bezañ en orin ar brud a vroudas Beda d'e ouzhpennañ da listenn ar [[Bretwalda]]<ref name=Fletcher_17>Fletcher, ''Who's Who'', p. 17.</ref>. Klokañ a ra ivez an emgannoù meneget er C'hronik angl-ha-saoz gant un aloudabeg eus Sussex eus ar c'hornôk war du ar reter ouzh un harz kaled a-walc'h da badout 14 bloaz<ref name=Stenton_17 /> Ar rannvro a gontrolle en em astenne betek [[Hampshire]] ha traonienn an [[Tavoez]] uhel marteze, met, er c'hontrol eus ar pezh a skrive Beda, ne endalc'he ket an holl dirioù e su an [[Humber]].<ref name=Kirby_55>Kirby, ''Earliest English Kings'', p. 55.</ref>

N'eo meneget marv Aelle neblec'h ha ne anavezer netra diwar-benn e vibien pe istor [[Sussex]] betek [[675]] pa voe badezet roue Saozon ar su, [[Aethelwalh Sussex|Æthelwalh]]<ref>Stenton, ''Anglo-Saxon England'', p. 12</ref>

== Daveoù ==

{{refbegin}}

* {{cite book |last= Bede|authorlink= Bede|title= [[Historia ecclesiastica gentis Anglorum|Ecclesiastical History of the English People]]|others= Translated by Leo Sherley-Price, revised R.E. Latham, ed. D.H. Farmer|location= London|publisher= Penguin|year= 1991|isbn= 0-14-044565-X}}
* {{cite book |last= Swanton|first= Michael|title= The Anglo-Saxon Chronicle|year= 1996| location=New York|publisher= Routledge|isbn=0-415-92129-5}}
* {{cite book |last= Campbell|first= James|title= The Anglo-Saxons|coauthors=John, Eric & Wormald, Patrick|year= 1991|location=London|publisher= Penguin Books|isbn=0-14-014395-5}}
* {{cite book |last= Fletcher|first= Richard|title= Who's Who in Roman Britain and Anglo-Saxon England|year= 1989|location=London|publisher= Shepheard-Walwyn|isbn=0-85683-089-5}}
* {{cite book |last= Hunter Blair|first= Peter| authorlink=Peter Hunter Blair|title= An Introduction to Anglo-Saxon England|pages=13–16|year= 1960|location=Cambridge|publisher= Cambridge University Press}}
* {{cite book |last= Hunter Blair|first= Peter|title= Roman Britain and Early England: 55 B.C. – A.D. 871|year= 1966| location=New York|publisher= W.W. Norton & Company|isbn=0-393-00361-2}}
* {{cite book |last= Kirby|first= D.P.|title= The Earliest English Kings|year= 1992|location=London|publisher= Routledge|isbn=0-415-09086-5}}
* {{cite book |last= Stenton|first= Frank M.| authorlink = Frank Stenton|title= Anglo-Saxon England|year= 1971| location=Oxford|publisher= Clarendon Press|isbn=0-19-821716-1}}
{{refend}}
== Notennoù ==
{{reflist|2}}

{{Rouaned Sussex}}

[[Rummad:Rouaned Sussex]]