Gwelet an tarzh evit Vulgat

[[File:Gutenberg Bible, Lenox Copy, New York Public Library, 2009. Pic 01.jpg|thumb|upright=1.8|Ar ''Vulgata'' moullet gant Gutenberg e 1455]]
Ar '''''Vulgata'''''<ref>[[Geriadur Ménard]] p. 1412.</ref> zo un droidigezh eus ar [[Bibl]] e [[latin]] graet etre [[382]] ha [[405]] gant [[Hieronimos]] (~[[347]] – [[420]]) e [[Bethlehem (Palestina)|Bethlehem]], a-douez tud arall.<br>
E-kerzh ar [[XVvet kantved]] e teuas labour Hieronimos da vout an droidigezh ofisiel en [[Iliz katolik roman]] ; ganti e vez graet c'hoazh hiziv an deiz en [[Iliz latin]] ''(Ecclesia latina)''.

==Gerdarzh==
Goude ''versio vulgata'' "troidigezh voutin" diwar al latin [[krennamzer]]el ''vulgata'', eus al latin uhel ''vulgata'' "boutin, hollek, poblek" a gaver er bomm ''vulgata editio'', "embannadur poblek". Ar wrizienn eo al latin klasel ''vulgata'', anv-gwan-verb benel ar verb ''vulgare'' "boutinaat, skignañ e-touez ar bobl", diwar ''vulgus'' "ar bobl voutin".<br>
''Vulgata'' a voe dibabet e dibenn ar {{XVIvet kantved}} da anv troidigezh Hieronimos abalamour ma lakaas ar Bibl da vout lennus evit tud voutin [[Henroma]].

==Istor==
[[File:Vulgata Sixtina.jpg|thumb|''Vulgata Sixtina'', [[1590]]]]
En amzer-se e oa al latin yezh ofisiel [[Impalaeriezh Roma]] hag an Iliz katolik roman.<br>
Betek neuze e oa bet troet skridoù diwar an [[gresianeg]], a oa yezh ar [[Pevar Aviel]], d’al latin : gant ar ''[[Vetus Latina]]''-se "[troidigezh] latin gozh" e veze graet en Iliz. Meur a droidigezh latin a oa, ha disheñvel e oa ar stummoù hervez ar broioù. C’hoant unvaniñ a oa bet neuze, hag er bloaz 382 e c'houlennas ar [[pab]] [[Damasus Iañ]] digant Hieronimos adwelet pevar [[Aviel]] an [[Testamant Nevez]] er ''Vetus Latina''.<br>
E-unan e tivizas Hieronimos mont pelloc'h ha treiñ an darn vuiañ eus levrioù ar Bibl ; un degemer kalonek a voe graet d'e droidigezhioù nevez, ha gant red an amzer ez eas ar ''Vetus Latina'' er-maez a voaz. En [[XIIIvet kantved]] e voe staliet an doare nevez da vat hag anvet ''versio vulgata''.

Tremen daou c'hant vloaz diwezhatoc'h e voe anvet ''Vulgata'' pa voe lakaet da Vibl ofisiel an Iliz katolik roman e [[Sened-Iliz Trento]] ([[1545]]–[[1563]]). Al levr kentañ bet moullet gant [[Johannes Gutenberg]] e [[1455]] e voe.

E [[1590]] e voe embannet ar ''Vulgata Sixtina'' (vg<sup>s</sup>) diwar urzh ar pab [[Sikstus V]] ; an embannadur-se eus ar ''Vulgata'' e voe an hini kentañ bet aotreet gant ur pab. Ne badas ket avat, pa voe embannet e [[1592]] ar ''Vulgata Sixtina Clementina'' (vg<sup>cl</sup>) diwar intrudu ar pab [[Klemañs VIII]]. Ofisiel e chomas betek [[1979]], pa voe embannet an ''Nova Vulgata Bibliorum Sacrorum Editio'' gant ar pab [[Yann-Baol II]]. E [[1982]] e voe adembannet, diwar urzh Yann-Baol II bepred.

==Labour Hieronimos==
[[Restr:Domenico Ghirlandaio - St Jerome in his study.jpg|thumb|left|''Sant [[Hieronimos]] en e sal-studi''<br>Murlivadur gant Domenico Ghirlandaio, [[1480]] – <small>[[Iliz Ognissanti (Firenze)|Iliz Ognissanti]], [[Firenze]]</small>]]
Dre an niver bras a lizheroù bet skrivet gant an troer e ouzer diwar-benn e labour.<br>
E 382 e krogas Hieronimos da adtreiñ ar Pevar Aviel diwar an gresianeg ; echuet e oa al labour pa varvas Damasus Iañ e [[384]]. Gant tud arall e voe troet an nemorant eus an Testamant Nevez ; goulakaet ez eus bet o devije [[Tyrannius Rufinus]], [[Rufinus a Siria]] ha [[Pelagius]] graet ul lodenn da nebeutañ eus an droidigezh<ref>Houghton, p. 36.</ref> Er bloaz [[410]] d'an diwezhatañ e voe embannet ar skrid klok nevez, pa'z eus meneg anezhañ e displegadennoù Pelagius diwar-benn lizheroù [[Paol Tars]]<ref>Houghton, p. 41.</ref>.

Er bloaz [[385]] e voe skarzhet Hieronimos eus [[Roma]] ; e Bethlehem en em stalias neuze. Eno e c'hallas labourat war un dornskrid eus an [[Testamant Kozh]] en [[hebraeg]], 6 levrenn dezhañ anvet an ''Hexapla'' diwar an gresianeg Ἑξαπλᾶ "c'hwec'hkement", m'en devoa an [[doueoniezh|doueoniour]] [[Origenes]] (''c.'' 18 – ''c.'' 253) savet un daolenn ma keñverie ger evit ger ar [[Tanac'h|Bibl hebraek]] (an Tanac'h) gant ar ''[[Bibl an Dek ha Tri-Ugent|Septuaginta]]'' gresianek. Diwar kement-se e voulc'has Hieronimos un droidigezh nevez eus [[Levr ar Salmoù]], echuet e [[389]], hag a voe anvet ''Versio Gallicana'' diwezhatoc'h abalamour ma voe skignet e [[Galia]] adalek an {{IXvet kantved}}<ref>Canellis, pp. 213, 217.</ref>.

War a hañval e reas Hieronimos gant an ''Hexapla'' evit sevel troidigezhioù nevez d'al latin diwar ar ''Septuaginta'' ; [[Levr Job]] hepken zo deuet betek ennomp.<br>
Adalek [[390]] betek 405 e troas diwar an hebraeg holl levrioù an Tanac'h, en o zouez an doare nevez all eus Levr ar Salmoù a anvas ''iuxta Hebraeos'' "tost da [[Hebreed|Hebreiz]]" hag a zo e ''Versio Gallicana''.

E ''Vulgata'' Hieronimos, al levr hebraek [[Levrioù Ezra|Ezra-Nehemiah]] zo ul levr hepken petra bennak ma oa bet kinniget ober daou levr anezhañ peogwir emañ 1 Ezra ha 2 Ezra er ''Septuaginta'' hag er ''Vetus Latina'' ; hervez an troer avat n'eo an daou levr-se nemet daou zoare eus an hevelep levr orin. Heñvel a reas gant [[Levrioù ar Rouaned]] ha [[Levrioù an Danevelloù]].

Ar ''Vulgata'' zo anzavet evel an droidigezh kentañ eus an Tanac'h hebraek d'al latin hep tremen dre ar ''Septuaginta'' henc'hresianek, met diaes eo bout sur abalamour d'an niver bras a zisplegadennoù bet skrivet e gresianeg ha d'e droidigezhioù diwar bannoù gresianek an ''Hexapla''<ref>Kamesar, p. 97.</ref>. [[Eosten Hippo]] avat a fizias e labour Hieronimos en e skrid ''[[Keoded Doue|Dē cīvitāte Deī contrā pāgānōs]]'' :
«&nbsp;''En hon amzer-ni ar beleg Hieronimos, ur gouizieg meur mestr war an teir yezh, en deus graet un droidigezh latin, neket diwar an gresianeg, war-eeun diwar an hebraeg orin ne lavaran ket.''&nbsp;», hogen goulenn a reas digant an troer labourat ivez diwar ar ''Septuaginta'' gresianek, ar pezh a voe nac'het war zigarez ma oa bet "kollet dre zizonestiz un den bennak"<ref>{{en}} {{cite web|url=http://www.newadvent.org/fathers/1102172.htm|title=Goudeskrid d'ul lizher da Eosten e 416|accessdate=29/09/2019}}</ref>.

P'edo Hieronimos o treiñ an Tanac'h e kasas e notennoù ha displegadennoù da ouizieien arall ; al lizheroù niverus-se a yeas da ober raklavaroù lod levrioù eus ar ''Vulgata''. Enno e lenner penaos, hervez an troer, e oa amwir al levrioù er ''Septuagenta'' ha ne oant ket er skrid hebraek<ref>{{la}} {{cite web|url=http://www.thelatinlibrary.com/bible/prologi.shtml|title=''Incipit Praefatio Sancti Hieronymi In Libro Regum'' § 6|accessdate=26/09/2019}}</ref>. Ne voe ket heuliet gant an Iliz, p'emañ al levrioù-se er ''Vulgata'' bremañ.<br>
A-douez al levrioù-se e troas [[Levr Tobit]] ha [[Levr Youdith]] diwar an [[Yezhoù aramaek|aramaeg]] ; klokaat [[Levr Ester]] a reas ar ''Septuaginta'' diwar ar gresianeg ha [[Levr Daniel]] diwar labour [[Theodotion]] hag en devoa troet an Tanac'h e gresianeg war-dro ar bloaz [[240]]. Un ''[[obelus]]'' ('''†''') a laake evit diskouez ar pezh en devoa ouzhpennet. Nac'hañ a reas avat treiñ [[Barouc'h|Levr Barouc'h]] ha [[Lizher Yeremia]], skridoù da vout ouzhpennet da [[Levr Yirmia]], hag evit gwir ne voent ket kavet er ''Vulgate'' e-pad pevar c'hantved ; kalz hiroc'h eget er ''Septuaginta'' eo Levr Yirmia er ''Vulgate'' koulskoude, abalamour ma voe troet koulz ar skrid hag an evezhiadennoù bet degaset gant ar ''massorah'', chadenn an hengoun evit a sell ouzh skrivadur ha distagadur an Tanac'h ; disheñvel diouzh hini an Tanac'h eo urzh ar pennadoù e troidigezh Hieronimos.<br>
Skridoù latin kozh Levr Barouc'h ha Lizher Yeremia kempennet gant [[Theodulfus Aurelianensis]] (~[[755]]–[[820]]) a voe lakaet e lod embannadurioù eus ar ''Vulgata'' en {{IXvet}} kantved<ref>''Biblia Sacra Vulgata'', p. XXXIV.</ref>. Adalek an {{XIIIvet}} e voe embannet e [[Pariz]] ar ''Vulgata'' soft-kont e stumm ul levrenn hepken, enni Levr Barouc'h hag ha Lizher Yeremia strobet dindan an anv "Levr Barouc'h". Adalek an {{IXvet}} kantved ivez e voe embannet dornskridoù eus ar ''Vulgata'' ma kaved Levr Ezra dindan an anv "1 Ezra" ha Levr Nehemiah dindan an anv "2 Ezra" ; an hevelep doare a voe en embannadurioù Pariz en {{XIIIvet}} kantved, ma teuas Levr Ezra an Tanac'h da vout "3 Ezra" ha "4 Ezra".<br>
Levrioù all bet troet gant Hieronimos a gaver e meur a zoare eus ar ''Vulgata'' : [[Levr ar Furnez]], [[Levr Furnez Sirac'h]], [[Levrioù ar Vakabeed]] ha [[Menashe (roue Yehouda)|Pedenn Menashe]] ; lod skridoù, na gaver nag en Tanac'h nag er ''Septuaginta'' evel Levrenn 4 Ezra (a zo 2 Ezra hiziv) hag al Lizher d'al Laodikeianed, ez eo anat doare Hieronimos enno.

Goude bout troet 38 levr an Testamant Kozh (mar konter Levr Ezra-Nehemiah evel ul levr hepken) e vevas Hieronimos e-pad 15 vloaz c'hoazh o skrivañ kalz displegadennoù diwar-benn [[Levrioù ar Brofeded]], en ur gemer e droidigezhioù da vammenn. Lod eus e ginnigoù evit gwellaat ar skridoù a voe lakaet er ''Vulgata''.
==Hêrezh==
[[File:King-James-Version-Bible-first-edition-title-page-1611.png|thumb|''King James Version'', 1611]]
Adalek war-dro ar bloaz [[400]] betek [[1530]] e voe ar ''Vulgata'' an embannadur implijetañ eus levezonusañ levr [[Europa ar C'hornôg]]. Er Grennamzer e voe ar Bibl nemetañ anavezet gant an darn vuiañ eus ar gristenien.
;Protestantiezh
Petra bennak ma klaskas ar [[Protestantiezh|brotestanted]] embann ar Bibl en ur stumm aes evit ar bobl e kendalc'hjont da ober gant ar ''Vulgata'' en o breutadennoù doueoniel. [[Jean Calvin]] e-unan a ziazezas e sermonoù war labour Hieronimos. Heñvel a c'hoarvezas gant ''[[King James Version]]'', an droidigezh [[saoznek]] bet skoret gant ar roue ''([[Jakez Iañ (Bro-Saoz)|James VI and I]])'' implijet en [[Iliz Bro-Saoz]] adalek [[1611]].
;Troidigezhioù
Ar ''Vulgata'' e voe mammenn an holl droidigezhioù poblek er bed betek lizher-meur ''Divino afflante Spiritu'' ("Awenet gant ar Spered santel") ar pab [[Pi XII]] d'an [[30 a viz Gwengolo]] [[1943]], ma c'houlennas troidigezhioù nevez eus ar Bibl e yezhoù ar bed diwar ar skridoù orin<ref>{{de}}{{en}}{{es}}{{fr}}{{it}}{{pt}} {{cite web|url=http://w2.vatican.va/content/pius-xii/en/encyclicals/documents/hf_p-xii_enc_30091943_divino-afflante-spiritu.html|title=''Divino afflante Spiritu''|accessdate=26/09/2019}}</ref>.
==Levrlennadur==
*{{la}} ''Biblia Sacra Vulgata – Edition quinta'', Deutsche Bibelgesellschaft, 2007 {{ISBN|978-3-438-05303-9}}
*{{fr}} Aline Canellis : ''Jérôme – Préfaces aux livres de la Bible'', Éditions du Cerf, 2017, {{ISBN|978-2-204-12618-2}}
*{{en}} H. A. G. Houghton : ''The Latin New Testament : A Guide to its Early History, Texts, and Manuscripts'', Oxford University Press, 2018, {{ISBN|978-0-19-880065-1}}
*{{en}} Adam Kamesar : ''Jerome, Greek Scholarship, and the Hebrew Bible: A Study of the Quaestiones Hebraicae in Genesim'', Oxford University Press, 1993, {{ISBN|978-0-19-814727-5}}
==Liammoù diavaez==
{{Commonscat|Vulgata}}
*{{La}} {{cite web|url=http://vulsearch.sourceforge.net/html/index.html|title=Skrid latin ar ''Vulgata Sixtina Clementina'', embannadur elektronek|accessdate=26/09/2019}}
*{{fr}} Samuel Berger, {{cite web|url=http://www.archive.org/stream/histoiredelavul00berggoog#page/n12/mode/2up|title=''Histoire de la Vulgate pendant les premiers siècles du Moyen Age'' (Paris 1893)|accessdate=26/09/2019}}.
==Notennoù==
{{Daveoù|bannoù=4}}

[[Rummad:Bibl]]
[[Rummad:Vulgat]]
[[Rummad:Kristeniezh]]