Gwelet an tarzh evit Thüringen

{{databox}}
'''Stad dieub Thüringen''' ([[alamaneg]] : ''Freistaat Thüringen'') a zo unan eus ar 16 [[Länder|Land]] a ya d'ober [[Alamagn]]. E-kreiz ar vro emañ, hag [[Erfurt]] eo ar gêr-benn. 16 200 km² eo gorread al Land, ha 2,3 milion a annezidi a zo ennañ. 
[[Restr:Thuringia Erfurt Hbf asv2020-07 img1.jpg|thumb|right|200px|Ti-gar Erfurt]]
== Douaroniezh ==
E-kreiz [[Alamagn]] emañ Stad dieub Thüringen : etre al Länder da-heul :[[Saks-Izel]], [[Saks-Anhalt]], [[Saks]], [[Bavaria]] ha [[Hessen]]. 
Stank eo ar c'hoadeier en Thüringen, ul land lesanvet ''kalon c'hlas Alamagn''. Ar c'hoadeier-se agver dreist-holl e gwalarn al land, en ''Thüringer Wald''. E norzh ar c'hoad-se e kaver un uhelgompezenn. Er gwalarn ez eus ul lodenn eus ar menezioù [[Harz]]. Torosadurioù menezioù all a gaver en Thüringen : Rhön, Dün, Kyffhäuser ha Hainich. Lodenn reter Thüringen a zo un uhelgompezenn.
Ar [[Saale]], an [[Ilm]], ar [[Werra]], an [[Unstrut]] hag ar [[Weibe Blanc]] eo ar stêrioù a gaver en Thüringen.

== Aozadur an tiriad ==
;*Arondisamantoù (''Landkreise'') ha kêrioù-arondisamantoù (''kreisfreie Städte'')


[[Restr:Landkreise Thueringen.svg|400px|center]]
{| class="wikitable sortable"
|+17 ''Landkreise'' Thüringen
!Niv.
!Arondisamant
!Pennlec'h
!Marilh
!Gorread
(km²)
!Annezidi
(2007)
|-
|1
|[[Arondisamant Altenburger Land|Altenburger Land]]
|[[Altenburg]]
|ABG
|align=right|569,08
|align=right|103 313
|-
|2
|[[Arondisamant Eichsfeld|Eichsfeld]]
|[[Heilbad Heiligenstadt|Heiligenstadt]]
|EIC
|align=right|939,82
|align=right|107 924
|-
|3
|[[Arondisamant Gotha|Gotha]]
|[[Gotha]]
|GTH
|align=right|935,59
|align=right|141405
|-
|4
|[[Arondisamant Greiz|Greiz]]
|[[Greiz]]
|GRZ
|align=right|843,52
|align=right|112 682
|-
|5
|[[Arondisamant Hildburghausen|Hildburghausen]]
|[[Hildburghausen]]
|HBN
|align=right|937,38
|align=right|69 425
|-
|6
|[[Arondisamant Ilm|Ilm]]
|[[Arnstadt]]
|IK
|align=right|843,30
|align=right|114 445
|-
|7
|[[Arondisamant Kyffhäuser|Kyffhäuser]]
|[[Sondershausen]]
|KYF
|align=right|1 035,13
|align=right|85 362
|-
|8
|[[Arondisamant Nordhausen|Nordhausen]]
|[[Nordhausen]]
|NDH
|align=right|710,91
|align=right|91 762
|-
|9
|[[Arondisamant Saale-Holzland|Saale-Holzland]]
|[[Eisenberg (Thüringen)|Eisenberg]]
|SHK
|align=right|816,99
|align=right|88 935
|-
|10
|[[Arondisamant Saale-Orla|Saale-Orla]]
|[[Schleiz]]
|SOK
|align=right|1.148,41
|align=right|90 910
|-
|11
|[[Arondisamant Saalfeld-Rudolstadt|Saalfeld-Rudolstadt]]
|[[Saalfeld/Saale|Saalfeld]]
|SLF
|align=right|1.034,58
|align=right|121 542
|-
|12
|[[Arondisamant Schmalkalden-Meiningen|Schmalkalden-Meiningen]]
|[[Meiningen]]
|SM
|align=right|1.210,14
|align=right|134 262
|-
|13
|[[Arondisamant Sömmerda|Sömmerda]]
|[[Sömmerda]]
|SÖM
|align=right|804,17
|align=right|75 257
|-
|14
|[[Arondisamant Sonneberg|Sonneberg]]
|[[Sonneberg]]
|SON
|align=right|433,36
|align=right|62 384
|-
|15
|[[Arondisamant Unstrut-Hainich|Unstrut-Hainich]]
|[[Mühlhausen/Thüringen|Mühlhausen]]
|UH
|align=right|975,48
|align=right|111 643
|-
|16
|[[Arondisamant Wartburg|Wartburg]]
|[[Bad Salzungen]]
|WAK
|align=right|1.304,84
|align=right|13 058
|-
|17
|[[Arondisamant Weimarer Land|Weimarer Land]]
|[[Apolda]]
|AP
|align=right|803,03
|align=right|86568
|}
;*6 kêr-arondisamant (kreisfreie Städte) Thüringen
* [[Eisenach]] (EA) 
* [[Erfurt]] (EF)
* [[Gera]] (G)
* [[Jena]] (J)
* [[Suhl]] (SHL)
* [[Weimar]] (WE)

== Kêrioù ==
{| class="wikitable" 
|-----
|colspan="6" align="center" bgcolor="#EFEFEF" | '''Kêrioù Thüringen'''
|-----
|rowspan="2" align="center" bgcolor="#CCCCCC" | '''niv.''' || rowspan="2" align="center" bgcolor="#CCCCCC" | '''kêr''' || colspan="3" align="center" bgcolor="#CCCCCC" | '''annezidi''' || rowspan="2" align="center" bgcolor="#CCCCCC" | '''distrig'''
|-----
|align="center" bgcolor="#CCCCCC" | '''31 a viz Kerzu 1970''' || align="center" bgcolor="#CCCCCC" | '''31 a viz Kerzu 2000''' || align="center" bgcolor="#CCCCCC" | '''30 a viz Even 2005'''
|-----
|align=right | 1. || [[Erfurt]] || align=right | 192.679 || align=right | 200.564 || align=right | 202.590 || kêr dizalc'h
|-----
|align=right | 2. || [[Gera]] || align=right | 106.841 || align=right | 112.835 || align=right | 104.737 || kêr dizalc'h
|-----
|align=right | 3. || [[Jena]] || align=right | 85.169 || align=right | 99.893 || align=right | 102.201 || kêr dizalc'h 
|-----
|align=right | 4. || [[Weimar]] || align=right | 63.985 || align=right | 62.425 || align=right | 64.361 || kêr dizalc'h
|-----
|align=right | 5. || [[Gotha]] || align=right | 57.256 || align=right | 48.376 || align=right | 47.045 || Gotha
|-----
|align=right | 6. || [[Eisenach]] || align=right | 50.059 || align=right | 44.442 || align=right | 43.858 || kêr dizalc'h
|-----
|align=right | 7. || [[Nordhausen]] || align=right | 42.018 || align=right | 45.633 || align=right | 43.781 || Nordhausen
|-----
|align=right | 8. || [[Suhl]] || align=right | 28.177 || align=right | 48.025 || align=right | 43.202 || kêr dizalc'h
|-----
|align=right | 9. || [[Altenburg]] || align=right | 47.497 || align=right | 41.290 || align=right | 38.203 || Altenburg
|-----
|align=right | 10. || [[Mühlhausen (Thüringen)|Mühlhausen]] || align=right | 46.135 || align=right | 38.695 || align=right | 37.480 || Unstrut-Hainich
|-----
|align=right | 11. || [[Saalfeld]] || align=right | 31.048 || align=right | 29.511 || align=right | 28.148 || Saalfeld-Rudolstadt
|-----
|align=right | 12. || [[Ilmenau]] || align=right | 19.634 || align=right | 27.176 || align=right | 26.713 || Ilm
|-----
|align=right | 13. || [[Arnstadt]] || align=right | 27.368 || align=right | 27.220 || align=right | 25.828 || Ilm
|-----
|align=right | 14. || [[Rudolstadt]] || align=right | 30.087 || align=right | 27.528 || align=right | 25.584 || Saalfeld-Rudolstadt
|-----
|align=right | 15. || [[Apolda]] || align=right | 29.754 || align=right | 25.899 || align=right | 24.684 || Weimar
|-----
|align=right | 16. || [[Greiz]] || align=right | 39.424 || align=right | 26.177 || align=right | 24.007 || Greiz
|-----
|align=right | 17. || [[Sonneberg]] || align=right | 29.811 || align=right | 24.837 || align=right | 23.928 || Sonneberg
|-----
|align=right | 18. || [[Sondershausen]] || align=right | 22.195 || align=right | 23.088 || align=right | 21.718 || Kyffhäuser
|-----
|align=right | 19. || [[Meiningen]] || align=right | 24.876 || align=right | 22.240 || align=right | 21.642 || Schmalkalden-Meiningen
|-----
|align=right | 20. || [[Sömmerda]] || align=right | 15.959 || align=right | 21.977 || align=right | 20.885 || Sömmerda
|}

== Istor ==
=== Ragistor ===
Roudoù pobladur e Thüringen a gaver ken abred hag e 350 000 kent JK. Korf-eskern un [[homo sapiens]] (200 000 kent JK) a zo bet kavet e-kichen [[Weimar]].

=== Roud kentañ an anv Thüringen ===
Anv Thüringen a zeu eus hini an ''Dhüringed'' a veze o chom eno e-tro an eil kantved. Tapet e voe gant ar Franked e-tro ar {{VIvet}} kantved, hag ul ''landgraf'' (kontelezh) eus an [[Impalaeriezh santel roman german]] e voe azalek [[1130]].

=== Er Grennamzer ===
Gant marv Heinrich Raspe IV e [[1247]] ez eas familh konted Thüringen da netra. Goude ar brezel a hêrezh ([[1247]]-[[1264]]) e voe dizalc'h lodenn gornôg Thüringen dindan an anv Hessen.
Ar peurrest eus Thüringen a voe perc'hennet gant konted Meissen, hag int eus familh Wettin. Dont a reas neuze da vezañ kreiz trede dukelezh Saks ha rouantelezh Saks. Pa voe rannet ar familh Wettin e daou skourr e [[1485]] e voe perc'hennet Thüringen gant an hini kentañ, ha tamm-ha-tamm e voe rannet e meur a stadig abalamour d'an hengoun sakson diazezet war rannañ an hêrezh hetre an hêred c'hourel. Graet e vez dukelezhioù sakson eus ar stadoù-se. Ar re bouezusañ a oa hini [[Saks-Weimar]], [[Saks-Eisenach]], [[Saks-Jena]], [[Saks-Meiningen]], [[Saks-Altenburg]], [[Saks-Coburg]] ha [[Saks-Gotha]]. 

=== An Disivoud ===
Da vare an [[Disivoud]] e teuas Thüringen da vezañ ur vro brotestant. E [[1520]] e voe diskaret ar gredenn gatolik : distrujet e voe ar manatioù ha skarzhet ar veleien. Dindan ren priñs-dilenner [[Mainz]] e oa distrig Eichsfeld ha katolik e chomas, evel kêr Erfurt ha tro-war-dro dezhi. 

=== An {{XIXvet}} kantved ===
[[Restr:Napoleonstein.JPG|thumb|Napoleonstein, monumant da zerc'hel soñj eus emgann Jena]]
[[Napoleon Iañ]] a adsavas an tiriad pa voe krouet kengevredad ar Roen e [[1806]]. Kemmoù a voe degaset en-dro da vare [[Kendalc'h Vienna]] ([[1814]]-[[1815]]) pa voe krouet ar C'hengevredad german. 
[[Restr:Schloss_Friedenstein_01.jpg|thumb|right|200px|Kastell Friedenstein]]
=== An {{XXvet}} kantved ===
E [[1920]] e voe kendeuzet ar stadoù-se en ur stad nemetken anvet Thüringen ha lakaet e voe [[Weimar]] da gêrbenn. Gant dileuridi [[Saks-Coburg]] e voe dibabet bezañ staget ouzh [[Bavaria]]. D'ar mare-se e oa dispac'hel an traoù e Thüringen. E miz Here [[1923]] e voe degemeret izili eus [[KPD]] e gouarnamant Thüringen. Fellout a rae dezho ma vefe aozet ur Republik kuzulioù, met ne badas ket ha flastret e voe gant an arme. 
[[Restr:ErfurterDom.jpg|thumb|right|200px|Iliz-veur Erfurt]]
E [[1937]] e vo digoret kamp-bac'h [[Buchenwald]] e-kichen Weimar.
Kalz distruj a voe e Thüringen e-pad an [[Eil Brezel-Bed]], dreist-holl e Jena hag e 
[[Nordhausen]], hag a voe bombezet kalz. An Amerikaned eo a voe ar re gentañ o tizhout Thüringen e miz Ebrel [[1945]], met azalek miz Gouere [[1945]] e voe aloubet gant an [[Arme Ruz]]. Ul lodenn eus Saks Prusia ([[Erfurt]], [[Mühlhausen (Thüringen)|Mühlhausen]] ha [[Nordhausen]]) a voe staget neuze ouzh Thüringen ha lakaet e voe [[Erfurt]] da gêrbenn. Dilennadegoù kentañ ar parlamant a voe azoet e [[1946]]. 

E [[1949]] e voe krouet [[DDR]] ha staget e voe Thüringen outi. Divodet e voe al Länder e 1952 hag aozet distrigoù (''Bezirke'') en o lec'h. Rannet e voe neuze Thüringen e tri distrig : hini Erfurt, hini Gera ha hini Suhl. Da vare ar Brezel yen e voe harzoù su Thüringen ul lodenn eus ar rideoz houarn, evel ma c'haller gwelout e Mirdi ar Voger e [[Mödlareuth]].
Adsavet e voe Land Thüringen e pa voe adunvanet Alamagn e [[1990]]. E [[1993]] e voe votet ur vonreizh nevez ha dibabet an anv ''Freistaat Thüringen''.
Abaoe an adunvanidigezh ez eo bet [[CDU]] ar strollad politikel pennañ hag e izili o deus kemeret perzh en holl c'houarnamantoù : gouarnamantoù kenunaniezh (1990-1999) pe o-unan e penn an traoù abaoe [[1999]].

=== Galloud lezenniñ ===
Gant parlamant Thüringen eo e vez votet al lezennoù. Aozet e vez dilennadegoù bep pemp bloaz. 88 dileuriad a zo el [[Landtag]]. 

=== Embregerezhioù pennañ Thüringen ===
{| border="0" align="center" style="border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF"
|-align="center" bgcolor="#ccc"
| '''Anv an embregerezh''' || '''Skourr'''
| '''Niver a implijidi''' || '''Lec'h pennañ'''
|-----
| [[Deutsche Post AG]] || Post, ensavadur kred || 5000 || [[Erfurt]], [[Nohra]]
|-----bgcolor="#EFEFEF"
| [[Deutsche Bahn AG]] || Transportoù dre hent-houarn || 4800 || Erfurt 
|-----
| [[Deutsche Telekom AG]] || Pellgehenterezh || 3300 || Erfurt
| 
|-----bgcolor="#EFEFEF"
| Helios Kliniken GmbH || Ospitalioù || 2900 || Erfurt, [[Gotha]], [[Bleicherode]]
| 
|-----
| AOK Thüringen || Assurañsoù || 2300 || Erfurt
| 
|-----bgcolor="#EFEFEF"
| [[Metro AG|Metro]] || Kenwerzh a-vunut hag a-vras || 2300 || 
| 
|-----
| Rhön Klinikum AG || Ospitalioù || 2200 || [[Bad Berka]], [[Hildburghausen]], [[Meiningen]]
|-----bgcolor="#EFEFEF"
| [[EDEKA]] || Kenwerzh a-vunut hag a-vras || 2100 || 
|-----
| Zeitungsgruppe Thüringen Verwaltungsgesellschaft mBH || Kelaouiñ || 1800
| 
|-----bgcolor="#EFEFEF"
| [[Opel]] || Sevel kirri || 1800 || [[Eisenach]]
| 
|}

== Deskadurezh ==
=== Deskadurezh uhel ===
E Thüringen e kaver nav ensavadur a zeskadurezh uhel :
* Skol-veur Friedrich Schiller e Jena
* Skol-veur [[Erfurt]]
* Skol-veur Bauhaus e [[Weimar]]
* Skol-veur teknologiezh [[Ilmenau]]
* Fachhochschule Jena, Erfurt, [[Schmalkalden]] ha [[Nordhausen]]
* Skol-uhel sonerezh [[Franz Liszt]] e Weimar

== Sevenadur ==
[[Restr:Coudr 12.jpg|thumb|right|200px|Mirdi ar [[Bauhaus]] e Weimar]]
A-bouez ez eo Thüringen en Alamagn a-fet sevenadur. A-viskoazh eo bet brudet kêr Weimar a-fet sevenadur, hag eno eo e c'hanas al luskas lennegezh anvet "Weimarer Klassik" (e-tro 1786-1805), eno e voe krouet ar [[Bauhaus]] hag e Thüringen ivez e vo skrivet kentañ bonreizh Alamagn.

=== Tud vrudet ===
Tud a-bouez bras e sevenadur Europa a zo liammet ouzh Thüringen.
[[Martin Luther]] a repuas e [[kastell Wartburg]] ma stagas gant treiñ an [[Testamant Nevez]] en alamaneg. [[Goethe]] a voe o chom eno e-pad ouzhpenn 50 vloaz, hag eno ivez eo e kejas ouzh ar barzh [[Friedrich Schiller]].
<gallery>
Wartburg-Lutherstube.02.JPG|Kambr [[Martin Luther|Luther]] e [[kastell Wartburg]]
Goethe (Stieler 1828).jpg|[[Goethe|Johann Wolfgang von Goethe]] 
Friedrich von Schiller Coloured Drawing.png|[[Friedrich Schiller]]
</gallery>
A-bouez eo ivez Thüringen a-fet sonerezh klasel :[[Johann Sebastian Bach]] a voe ganet en [[Eisenach]] hag ul lodenn eus e vuhez a gasas e Thüringen. Alies e teuas [[Johannes Brahms]] da [[Meiningen]], ma savas e bevare sinfonienn. [[Franz Liszt]] a labouras e [[Weimar]] ha [[Richard Wagner]] a zeuas alies da [[Eisenach]] ha da Weimar ma krouas [[Lohengrin]].
<gallery>
Bach.jpg|[[Johann Sebastian Bach]]
Franz Liszt photo.jpg|[[Franz Liszt]]
RichardWagner.jpg|[[Richard Wagner]]
</gallery>
War dachenn ar skiantoù e c'haller menegiñ ar fizikour [[Ernst Abbe]], ar matematikour [[Friedrich Ludwig Gottlob Frege]], ar mezeg [[Christoph Wilhelm Hufeland]] pe c'hoazh ar biologour [[Ernst Haeckel]]. 
<gallery>
Ernst Haeckel.jpg| [[Ernst Haeckel]]
</gallery>

=== Levrlennadur ===
* Thüringen, Kerstin Sucher, Bernd Wurlitzer, 2006, ISBN 3-7701-6396-6. 
* Thüringer Landesamt für Statistik : http://www.tls.thueringen.de/seite.asp
* Landesentwicklungsgesellschaft : http://www.leg-thueringen.de
* Bonreizh Freistaat Thüringen er Wikisource, http://de.wikisource.org/wiki/Verfassung_des_Freistaates_Th%C3%BCringen

=== Liammoù diavaez ===
* [http://www.thueringen.de/fr/ Lec'hienn ofisiel Land Freistaat Thüringen]
* [http://www.thueringer-landschaften.de Skeudennoù gweledvaoù Thüringen]
* [http://www.erfurt.de Lec'hienn ofisiel kêr Erfurt]

{{Commons|category:Thuringia}}
{{Patrom:Stadoù Alamagn}}
{{Porched Alamagn}}

[[Rummad:Stadoù Alamagn]]
[[Rummad:Thüringen| ]]