Gwelet an tarzh evit Thebai (Egipt)

{{Pennad zo|Thebai}}{{Lec'hioù Henegipt|x=107|y=93|label='''''Teba'''''|desc=Coordonnées géographiques : 25°43’N , 32°39’E}}
'''Thebai''' (Θῆβαι, Thēbai) eo anv gresianek ur gêr a oa anvet Ouaset pe Niwt (Ar Gêr), e henegipteg. E brezhoneg e reer gant '''Tebez'''<ref>Roparz Hemon, ''Dictionnaire breton-français'', 1995, p. 780</ref> pe '''Teba'''<ref>Termofis, pennad "nyctère de la Thébaïde", troet gant "nikter Teba"</ref> ivez. Bremañ e vez graet [[Louksor]] (arabeg: لأقصر) eus al lec'h-se.

E penn pevare [[Nom (Henegipt)|nom]] Egipt e oa Tebez. Kêr-benn rannvroel er penn-kentañ, e teuas Tebez da vezañ ur gêr bouezus en Henegipt adalek an [[XIvet tierniezh Henegipt|{{XIvet}} tierniezh]], rak tierniezh ar Montouhoteped hag an Antefed a oa a orin eus Tebez. Tebez a zo ivez kêr orin ar familh Taâ, hendadoù [[Kamose]] hag [[Ahmose]], a zieubas Egipt eus an [[Hiksos]]ed. Goude-se e teuas Tebez da vezañ kêr-benn Egipt e-pad an [[XVIIIvet tierniezh Henegipt|<small>XVIII<sup>vet</sup></small>]] hag an [[XIXvet tierniezh Henegipt|{{XIXvet}} tierniezh]].

Doueed pennañ Tebez a oa [[Amon]], [[Mout]] ha [[C'honsou]].
== Anv ==
Meur a anv he doa bet ar gêr-se en [[Henamzer]], en o zouez Ouaset (''Wȝst'') a dalvez « Kêr ar [[bazh-roue|vazh-roue]] ». Dave a ra an anv-mañ d'an douee [[Ouseret]]. Anvet e oa bet Niout-Amon (''Niw.t-Jmn'') ivez, ar pezh a dalvez « Kêr Amon », Niout-Reset (''Niw.t-rs.t'') ha Iounou-Shemâ (''Iwnw-šmꜥ'').

Daou anv zo anvet e-pad ar marevezh ptolemaek : ''Thēbai'' (henc'hresianek ''Θῆβαι''), brezhonekaet e « Tebai », « Tebez » pe « Teba », ha ''Diós pólis megálê'' (''Διός πόλις μεγάλη''), anvet ''Diospolis Magna'' gant ar Romaned. Diasur eo orin an anv ''Thēbai'' : hervez [[Martin Bernal]]<ref>[[Martin Bernal]], 2006, [https://books.google.com/books?id=yFLm_M_OdK4C ''Black Athena. The Afroasiatic Roots of Classical Civilization'', Vol. ]{{III}}<span>: </span>''The Linguistic Evidence'', Rutgers University Press, {{p.|504}} ; Martin Bernal, 2001, [https://www.scribd.com/doc/33299942/Black-Athena-Writes-Back-Martin-Bernal ''Black Athena Writes Back. Martin Bernal responds to his critics''], Duke University Press, {{p.|154}}.</ref> e teufe war-eeun pe en un doare dieeun eus ur wrizienn henegiptek : ''ḏbȝt'' pe ''dbt'', a dalvez « boest, koufr ; charke ; palez ; templ ». Evit lakaat kemm etre Tebez Henegipt ha Tebez e Bro-C'hres, e veze lesanvet an hini gentañ « Tebez he c'hant dor » gant an Henc'hresianed (''Θῆβαι ἑκατόμπυλοι'' Thēbai hekatómpuloi), hag an eil « Tebez he seizh dor » (''Θῆβαι ἑπτάπυλοι'' ''Thēbai heptápuloi''). Goude aloubadeg Henegipt gant [[Aleksandr Veur]] e oa bet hevelebekaet [[Amon]] ouzh [[Zeus]], ha badezet e oa bet ''Diós pólis megálê'' (''Διός πόλις μεγάλη'', da lâret eo « Diospolis Veur », troet gant ar Romaned ''Diospolis Magna''. En arabeg e reer ''al-uqṣur'' anezhi hiziv (''الأقصر''), brezhonekaet e [[Louksor]].
{| width="320px" style="margin: auto; margin-top:15px; border:1px solid #cd853f; text-align:center;"
|- bgcolor="#ffdead"
! colspan="3" style="border-bottom:2px solid #cd853f;"| [[Hieroglifoù Egipt]]
|-
! style="border-right:1px solid #aaa;"| Ouaset<ref>Adolf Erman and Hermann Grapow: ''Wörterbuch der ägyptischen Sprache.'' Akademie Verlag, Berlin 1971. p. 259.</ref>
----
! style="border-right:1px solid #aaa;"| Niout-Reset<ref>Erman/Grapow: ''Wörterbuch der ägyptischen Sprache'', p. 211.</ref>
----
! Iounou-Shemâ<ref>Erman/Grapow: ''Wörterbuch der ägyptischen Sprache'', pp. 54 & 479.</ref>
----
|-
| style="border-right:1px solid #aaa;"| <hiero>R19</hiero><hiero>R19-X1:O49</hiero> || style="border-right:1px solid #aaa;| &nbsp;<hiero>O49:X1*Z1-M24-X1</hiero> || <hiero>O28-W24:O49-M26</hiero>
|-
! style="border-right:1px solid #aaa;"| (''Wȝst'') !! style="border-right:1px solid #aaa;"| (''Niw.t-rs.t'') !! (''Iwnw-šmꜥ'')
|}

== Istor ==
=== Ragistor ===
Poblet eo kornad Tebez abaoe [[Henoadvezh krenn ar maen]] da nebeutañ. Furchadegoù er gwiskadoù douar degaset gant an dour diouzh ar menezioù, war glann kornôg an Nil, a-dal da Louksor, o deus dizouaret [[bili kempennet|bili benet]] dezho etre daou vilion ha 500000 vloaz<ref> Debono, 2006 p. 45.</ref>. 

[[Daoudueg|Bili daouduek]] eus ar [[Henoadvezh koshañ ar maen|Paleoliteg izelañ]] ha eus ar [[Henoadvezh krenn ar maen|Paleoliteg krenn]] a brou e oa annezet [[Traoñienn ar Rouaned]]<ref name="ÉgypteI-debono46">Debono, 2006, p. 46-49.</ref> en un doare kustum.
[[en:Lithic core]]
[[restr:Nucleus Egypte MHNT PRE 2004.0.99.jpg|thumb|krek maen begek eus traoñienn Tebez ([[Mirdi Toulouse]]).]]
=== An Henimpalaeriezh ===
Roud zo eus Tebez adalek 3200 a-raok J.-K. pe war-dro<ref>[http://www.ancient-wisdom.co.uk/egyptkarnak.htm Karnak (Thebes), Egypt]. Ancient-wisdom.co.uk. 2013-07-29.</ref>. D'ar mare-se ne oa c'hoazh nemet ur c'hontouer koñvers bihan, hag e oa [[Menfis]] a dalveze da gêr-benn da Faraoned an [[Henimpalaeriezh]]. Daoust ma n'eus savadur ebet e Tebez a gement a vefe koshoc'h evit lodennoù templ Karnak (savet da vare ar [[Krennimpalaeriezh|Grennimpalaeriezh]] moarvat) e oa diskoachet e Karnak lodenn izelañ un delwenn eus [[Niouserrê]] savet da vare [[Vvet tierniezh Henegipt|pempvet tierniezh Henegipt]]. Un delwenn all, dediet gant ur roue eus {{XIIvet}} tierniezh Henegipt anvet Sesostris, a c'hallfe bezañ bet advenet hag adimplijet abalamour m'emañ stern Niouserrê war he gouriz. Dre ma'z eus seizh faraon eus an Henimpaleriezh war roll [[Kambr an hendadoù]]<ref>[[Snefrou]], [[Sahourê]], [[Djedkarê Isesi]], [[Teti]], Pepi Iañ ha Mérenrê Iañ</ref>, e oa marteze un templ d'an nebeutañ e tolead Tebez hag a oa bet savet en Henimpalaeriezh.

=== I{{Añ}} marevezh etre ===
E diwezh an trede milved a-raok hon oadvezh, ul lignez rouanez nevez (an [[IXvet tierniezh Henegipt|<small>IX<sup>vet</sup></small>]] hag an [[Xvet tierniezh Henegipt|{{Xvet}} tierniezh]]) a rene war [[Goueled Egipt]] ha norzh [[Gorre Egipt]] diouzh o c'hêr-benn, [[Herakleopolis Magna]]. Ul lignez all, an [[XIvet tierniezh Henegipt|XIvet tierniezh]], a rene diouzh Tebez war peurrest Gorre Egipt. Evit doare e oant diskennidi da briñs Tebez, [[Antef an Henañ]]. Antef Iañ, e vab-bihan moarvat, a oa ar c'hentañ eus an tiegezh da gemer an titl a faraon pa oa bev. Ne'z ae ket e c'halloud pell en tu all da dolead Tebez avat.
=== Ar Grennimpalaeriezh ===
Montouhotep II (ar pezh a dalvez "plijet eo Montou"), eus [[XIvet tierniezh Henegipt]], a gannas rouaned Herakleopolis hag a unvanas Henegipt ur wezh ouzhpenn dindan ar memes rieg, ar pezh a verk deroù ar prantad anvet ar Grennimpalaeriezh. Da-c'houde e viras Montouhotep II hag e ziskennidi o c'hêr-benn e Tebez. Montouhotep a renas e-pad bloaz hag hanter-kant ha sevel ar c'hentañ templ kañv e [[Deir el-Bahari]]. Hemañ a awenas [[Templ kañv Hatchepsout|Templ ar milionoù a vloavezhioù]] savet e-kichen gant [[Hatchepsout]], rouanez eus an XVIIIvet tierniezh. E vab Montouhotep III a lakaas ivez sevel ur bez diechu e Deir el-Bahari. Nebeut amzer goude-se, marv Montouhotep IV a verkas fin an XIvet tierniezh.

Da vare an XIIvet tierniezh, Amenemhat Iañ a gasas e gêr-benn pelloc'h en norzh, e [[Licht|Ititaouy]]. Kenderc'hel a rae Tebez da vleuniañ e-giz kreizenn relijiel rak Amon, doue ar vro, a zeue da vezañ pouezusoc'h-pouezusañ en holl Henegipt. Koshañ dilerc'hioù un templ gouestlet da Amon a oa savet da vare [[Sesostris Iañ]]. Rouaned an [[XIIvet tierniezh Henegipt|<small>XII<sup>vet</sup></small>]] hag an [[XIIIvet tierniezh Henegipt|XIIIvet tierniezh]] o deus taolet pled a-walc'h ouzh an templ-se, met ivez ouzh temploù ar c'hêrioù tro-war-dro [[Nom (Henegipt)|nom]] Tebez. Kalz rouaned o deus lezet o merkoù en templ, o sevel delwennoù dreist-holl.

Da vare ar Grennimpalaeriezh dija e oa deuet Tebez da vezañ ur gêr bras-kenañ. Ar furchadegoù en-dro da dempl [[Karnak]] a ziskouez e oa savet e stumm ur gael. Ur c'hilometr hirder a oa dezhi ha kant devezh arat gorread. Kavet ez eus bet dilerc'hioù daou balez ivez<ref>Barry J. Kemp, ''Ancient Egypt, Anatomy of a Civilization'', Second Edition, New York 2006, ISBN 9780415235501, p. 225-229.</ref>.
=== Eil prantad etre ===

Adalek fin an [[XIIvet tierniezh Henegipt|{{XIIvet}} tierniezh]], ur strollad Kananeaned a grog d'ober e annez e reter [[delta an Nil]]. Kemer a reont ar galloud e reter Goueled Egipt, e [[Avaris]], hag e savont ar [[XVvet tierniezh Henegipt|{{XVvet}} tierniezh]] anvet Hiksos (eus ''Heqa-khasout'', « renerien eus broioù estren », evel ma rae Henegiptiz eus o renerien). Da c'houde e astennjont o galloud war peurrest Goueled Egipt. Pa oa kemeret Menfis gant an Hiksosed, da vare ren [[Merneferrê Aÿ]] pe un tamm goude (war-dro 1 700 a-raok J.-K.), e tec'has rouaned an [[XIIIvet tierniezh Henegipt|XIIIvet tierniezh ]] da Debez a zeuas neuze da vezañ ar gêr-benn adarre<ref name="bentor">Daphna Ben Tor, « Sequences and chronology of Second Intermediate Period royal-name scarabs, based on excavated series from Egypt and the Levant », e-barzh ''The Second Intermediate Period (Thirteenth-Seventeenth Dynasties), Current Research, Future Prospects'', embannet gant Marcel Maree, Orientalia Lovaniensia Analecta, 192, 2010, p. 91.</ref>.

Priñsed Tebez (anavet hiziv evel ar [[XVIvet tierniezh Henegipt|XVIvet tierniezh]]) a zalc'he mat ar vro tro-war-dro e-keit ha ma tiskenne an Hiksosed eus an Delta etrezek ar su betek kreiz Egipt. Heuliet e oa bet an amzer-se gant ur prantad peoc'h. Mont a rae an Hiksosed en tu all da Debez da genwerzhañ gant an Nubianed, ha tud Tebez a gase o zropelloù en Delta hep enebiezh. Adalek amzer [[Seqenenrê Tâa]] avat e tigor ar stourm adarre ha tud Tebez, dindan ren Seqenenrê Tâa hag e ziskennidi [[Ouadjkheperrê Kames]] hag Ahmôsis Iañ, a zeuas a-benn da aloubiñ ar vro a-bezh ha da adunvaniñ anezhi.

=== An Nevezimpalaeriezh ===
[[restr:Malkata from the air.jpg|thumb|left|Gwel diwar an oabl eus palez Amenhotep III e [[Malqata]] war ribl kornôg Tebez.]]

Kreskiñ a reas Tebez forzh pegement e-doug an [[Rouantelezh nevez Henegipt|Nevezimpalaeriezh]], rak eno e oa templ doue an tierniezh, [[Amon|Amon-Ra]]. Dont a reas ar gêr da vezañ « [[Heliopolis]] ar c'hreisteiz », gouestlet da azeulerezh doue an tierniezh, staget-strizh ouzh an ideologiezh roueel. Dont a ra ivez ar vro da vezañ sez [[bered-veur]] ar rouaned, ha savet e oa e [[traoñienn ar rouaned|menezioù Tebez]] degadoù a [[bez-kev|vezioù-kev]] evit ar faraoned.

War glann ar reter emañ tiez ar re vev, en daou du d'an hentoù prosesion a gas eus mogerioù [[Karnak]] da [[Templ Amon (Louksor)|dempl Louksor]], hentoù heuliet gant bigi sakr [[Amon]], [[Mout]] ha [[C'honsou]] e-pad [[Gouel Opet]]. War ribl ar c'hornôg, glann ar re varv, emañ bezioù ar ar faraoned, hag an temploù kañv, o « c'h/kestell ar milionoù a vloavezhioù », a veze gweladennet bep bloaz gant an doue [[Amon]], e-pad "[[Gouel kaer an draoñienn]]". Klotañ a ra an ideologiezh roueel hag azeulerezh Amon-Ra evit doare, e-pad an [[XVIIIvet tierniezh Henegipt|XVIIIvet tierniezh]], an eil oc'h harpañ egile<ref>Da skouer er skeudennoù [[teogamiezh]] e templ [[Hatchepsout]] e [[Deir el-Bahari]] p e-barzh hini Amenhotep III  [[Templ Amon (Louksor)|Louksor]].</ref>. Adalek an [[XIXvet tierniezh Henegipt|XIXvet tierniezh]] avat e santer un digempouez etre galloud ar faraoned hag hini kloer Amon-Ra. Kreskiñ a ra an digempouez-se  da vare an dinastiezh kentañ hag e tisoc'h e fin an Impalaeriezh nevez gant disrann ar vro etre Ramsès XI, na zeu a-benn da zelc'her e aotrouniezh nemet e norzh ar vro, ha beleg meur Amon, [[Herihor]], a ren war ar su diouzh Tebez.

=== Betek an Impalaeriezh roman ===
Adalek an [[XXIVe tierniezh Henegipt|XXIvet tierniezh]] ha disrann ar vro e kollas Tebez e roll a gêr-benn. Dilezet e oa bered-veur Tebez ha faraon ebet ken ne voe douaret eno.

E-doug ar [[XXVvet tierniezh Henegipt|XXVvet tierniezh]] (hini faraoned [[Nubia]]) e krogas ar gêr da gaout pouez adarre. Gevellet e oa azeulerezh [[Amon|Amon-Ra]] gant hini [[Amon]] [[Napata]], doue tierniezh ar « faraoned du ». [[Taharqa]] a stagas gant ur programm savadurioù bras, din eus ur gêr-benn, hag e tiorroas ahel ar santualoù o sevel kioskoù bras. Drastet e voe Tebez gant an [[Assiria]]ned a gasas gante da [[Ninive]] an teñzorioù berniet abaoe keit all gant ar faraoned hag a laeras delwennoù an doueed er santualoù zoken, o elfenn bouezusañ ma oa sañset an doueed da vezañ. E -663, ar roue [[Assurbanipal]] a zistrujas ar gêr penn-da-benn hag a reas sklaved eus hec'h annezidi.

Biskoazh ne zeuas ar gêr e-barzh, daoust da [[Alexandr Veur]] ha goude d'ar Ptolemaiosed d'ober war he zro. E-pad ren Ptolemaios IV ha Ptolemaios V, Tebez a zeuas da vezañ kreizenn an [[Emsavadeg vras Tebez|emsavadegoù]] a zisparti an [[Tebaid (Egipt)|Tebaid]] diouzh an [[Tierniezh ar Btolemeed|Impalaeriezh al Lagided]].

Da vare ar Romaned erfin e oa dilezet an temploù tamm-ha-tamm. Staliet e voe ur gwarnizon e [[Louksor]] ha dont a reas an templ da vezañ ur c'hreñvlec'h zoken da vare an [[Tetrarc'hiezh|Detrarc'hiezh]]. Meur a iliz a oa staliet eno ivez pa zeuas an Impalaeriezh roman da vezañ kristen ha, pa zegouezhas ar vuzulmaned, e oa savet ur voskeenn eno, kement ha ken bihan ma'z eo [[Templ Amon (Louksor)|templ Louksor]] unan eus koshañ lec'hioù azeulerezh ha pediñ er bed, daoust ma ne azeuler ket ar memes doueoù ken.

== Lec'hiennoù arkeologel pennañ Tebez hag an tro-war-droioù ==
* [[Karnak]] : Temploù [[Amon-Re]], [[Mout]], [[C'honsou]], [[Montou]], [[Ptah]] ;
* [[Templ Louksor]] : Temple Amon-Min ;
* [[Traonienn ar rouaned]] ;
* [[Traonienn ar Rouanezed]] ;
* [[Deir el-Bahari]] ;
* [[Set Ma'at her imenty Ouaset]] ;
* [[Gournah]] ;
* [[Ramesseum]] ;
* [[Medinet Habou]]

== Levrlennadur ==
* [[John R. Baines]] ha [[Jaromír Málek]], ''Atlas of Ancient Egypt'', [[Oxford University Press]], 1980, pp.84 - 105 ;
* [[Hermann Kees]], ''Ägypten, Eine kleine Landeskunde'', Akademie Verlag Berlin, 1977, pp. 142 - 163.
* [[Pascal Vernus]] et [[Jean Yoyotte]], ''Dictionnaire des Pharaons''
* [[Jean Robin (skrivagner)|Jean Robin]], ''Thèbes, Temples et Dieux du Nil'', Robert Laffont, 1987, ISBN 978-2221504291.
* Fernand Debono, ''Le temps des pyramides, De la Préhistoire aux Hyksôs (1560 av. J.-C.)'', levrenn gentañ, [[Éditions Gallimard|Gallimard]], 2006, ISBN. 978-2-07-011863-2

== Notennoù ha daveoù ==
{{Daveoù|bannoù=2}}







{{Henegipt}}
[[Rummad:Kêrioù Henegipt]]
[[Rummad:Glad bedel en Egipt]]