Gwelet an tarzh evit Nubia

{{Lec'hioù Henegipt}}

Hiziv an deiz e vez graet '''Nubia''' eus ar vro zo e su [[Egipt]], a-hed an [[Nil]] hag e norzh [[Soudan]], met gwechall e oa ur rouantelezh dizalc'h.
[[Skeudenn:Egypt-Nubian_wedding.jpg|thumbnail|250px|left|Eured Nubiat e kostez [[Aswan]], [[Egipt]] ]]

[[Nubiz]] a gomz [[Yezhoù nubiek]] a renker da nebeutañ e daou skourr eus familh ar [[yezhoù nilez-saharek]]. En o zouez emañ an [[Nobineg]], ar [[Kenzeg-dongalaweg|C'henzeg-dongalaweg]], ar [[Midobeg]] ha rannyezhoù kar all komzet e lodenn norzh [[Menezioù Nubia]] e su [[Kordofan]]. Komzet e veze ar [[Birgideg]], anezhañ un doare all, betek ar [[bloavezhioù 1970]] da nebeutañ, en hanternoz [[Nyala (Soudan)|Nyala]] e [[Darfour]]. Marv eo a-benn bremañ avat. Implijet eo bet an [[Hennubieg]] dre skrid en [[VIIIvet kantved|{{VIIIvet}}]] ha {{IXvet kantved}}, dreist-holl evit teulioù relijiel. Soñjet e vez e oa anezhañ ur stumm koshoc'h eus an [[Nobineg]] a-vremañ. 

== Istor ==
=== Ragistor ===
N'o deus ket laosket sevenadurioù kentañ Nubia roudoù skrivet na ne vez ket kavet roud anezho kennebeut e-touez danevelloù bloaziek pobloù all. E-mesk sevenadurioù heverk kentañ Nubia emañ sevenadur [[Badari]], war-lerc'h [[Naqada]] ha da-heul hini [[Girzah]]. E Girzah eo anavezet ar sevenadur kentañ dindan an anv a [[Strollad-A]]. Kempred eo, well-wazh, gant ar [[Iañ tierniezh Egipt|I{{añ}} tierniezh]] en Egipt, e-tro [[3100 kt JK]]. Strolladoù damgantreerien a oa anezho a veve diwar mesa [[dañvad|deñved]], [[gavr|givri]] ha tammoù [[chatal]]. Anavezet eo dre e lidoù douarañ hag e briajoù. Bloaziataet eo bet an ostilhoù ragistorel kavet e Nubia eus e-tro [[65 000 kt JK]]. Kavet int bet a-hed [[Nil|traoñienn an Nil]]
[https://web.archive.org/web/20090701110118/http://smu.edu/newsinfo/releases/01033.html].

Kregiñ a reas ar sevenadur-mañ da vont war an diskar war-dro an {{XXVIIIvet kantved kt JK}}. [[Strollad-B]] a reer eus ar sevenadur zo deuet war-lerc'h. Gwechall e veze soñjet e oa deuet tud ar Strollad-B eus a lec'h all. Bremañ e kav d'an darn vrasañ eus an istorourien ne oa eus Strollad-B nemet tud Strollad-A met kalz disteroc'h o stad. Amsklaer eo abegoù kement-se, marteze diwar aloubadegoù ha preizherezh [[Egiptiz]] a grogas d'ar mare-hont.

Pa yeas war-raok ar [[kenwerzh|c'henwerzh]] etre Nubia hag Egipt e reas kement all ar yec'hed hag ar stabilder politikel. Da vare [[VIvet tierniezh Egipt|{{VIvet}} tierniezh Egipt]] edo rannet Nubia en ur strobad rouantelezhioù bihan. Tabut zo c'hoazh evit gouzout ha bez' e oa pobloù ar [[Strollad-C]] a ziorroas etre e-tro [[2240 kt JK]] ha [[2150 kt JK]] tud deuet eus an diavaez pe disoc'h un emdroadur diabarzh. Heñvelderioù zo etre poderezh ar Strollad-A ha hini ar strolladoù B ha C. Gallout a rafe diskouez un distro eus ar Strollad-A bet argaset pe ur ''revival'' diabarzh eus arzoù diank. D'an ampoent e oa deuet ar [[Sahara]] da vezañ re grin evit bevañ Mab-den ha posupl eo e vije bet deuet kantreerien eus ar Sahara. Heverk eo poderezh ar Strollad-C dre e linennoù mentoniel engravet leuniet gant liv gwenn ha drevezadurioù kantennerezh moullet. 

Kempred gant Strollad-C, met disheñvel outañ, emañ sevenadur ar ''Bezioù pillig'', anvet evel-se abalamour d'an diskempenn ma oa o bezioù. Liammañ a reer ar ''Bezioù pillig'' ouzh lodenn reter an [[Nil]] met sklaer eo e oa keneskemm da vat etrezo ha Strollad-C. Heverk eo o foderezh dre e linennoù kizellet dizingaloc'h eget re ar Strollad-C, peurliesañ gant ichoù diginkl etre an tresoù mentoniel.

Diwar ar Strollad-C e c'hanas ar rouantelezh kentañ a unanas ar vro dindan he beli : [[rouantelezh Kerma]], anvet diwar anv [[Kerma (kêr|Kerma]], a c'houlakaer bezañ bet he c'hêr-benn. Pa voe lañs en-dro gant galloud [[Egiptiz]], da vare ar [[Rouantelezh Nevez]] e krogas Egipt da vont donoc'h war-du ar su. Da vare dibenn ren [[Toutmosis Iañ|Toutmosis I{{añ}}]], e [[1520 kt JK]] e oa bet staget norzh Nubia ouzh Egipt.

=== Marevezh meroitek : Kush ===
{{pennad pennañ|Kush}}
[[Skeudenn:Nubia today.png|thumb|right|300px|Nubia, hiziv an deiz]]
P'en em dennas Egiptiz e laoskjont war o lerc'h un hêrezh padus a gemmeskas gant boazioù hag hengounioù ar vro a-benn reiñ rouantelezh [[Kush]]. Tud Kush a zegemeras kalz a berzhioù sevenadurel digant Egiptiz evel ar relijion hag ar boazioù da sevel [[piramidenn|piramidennoù]] 

Pelloc'h eo padet rouantelezh Kush eget hini Egipt. E-pad ur frapad, zoken, e voe aloubet ha sujet Egipt gant Kush (e-pad marevezh ar [[XXVvet tierniezh Egipt|{{XXVvet}} tierniezh]] pe tierniezh Kush) en {{VIIIvet kantved kt JK}}. Biskoazh ne zeuas a-benn ar [[Impalaeriezh roman|Romaned]] da stagañ Kush ouzh o impalaeriezh. Kenwerzh a veze etre an Impalaeriezh roman ha rouantelezh Kush; eno e kave Roma goprsoudarded ivez.

Adal ar bloavezhioù [[315 kt JK|- 315]] [[295 kt JK|- 295]] e vrasa an troc'h gant skouer sevenadurel Egipt. Kreñvoc'h eo ar roud Nubia-soudanek, dreist-holl war an dachenn politikel ha relijiel. 
Dindan ren [[Nastasen]] ([[335 kt JK|-335]] da -315) e teu [[Meroe]] da vezañ ar gêr-benn da vat e-lec'h [[Napata]]. Betek-neuze e veze c'hoazh kurunennet ha douaret ar rouaned e Napata.

D'ar mare-se eo ma teuas war wel galloud ar [[Kandas|c'handased]] anezho rouanezed tapet ganto ar galloud politikel pennañ. Testeniekaet eo meurdez o galloud hag o statud dre an titloù roueel douget ganto amprestet digant ar protokol faraonek. Setu-i : Sa-Rê, Neb-tawy ha n-swt-bity. Diskouezet eo splann gant jestr meur al ''lazhañ an enebourien'', a verk abaoe [[Narmer]], trec'h ar roue o ren war ar pobloù amezek. Kavet e vez un heklev anezho er [[Bibl]] ivez.

Tamm-ha-tamm, da vare ar Romaned, e tigreskas nerzh ar galloud kreiz avat ha rannet e voe ar vro etre kumuniezhioù disheñvel gant Pennoù bihan pe jeneraled e penn anezho. Pep hini anezho a oa e penn un armead goprsoudarded. En em gannañ a raent a-benn chom mestr war ar pezh eo Nubia hiziv gant an tiriadoù en-dro dezhi. Gwanaet e voe ar vro da-heul hag aesoc'h a se da dagañ.

D'ur mare bennak eo bet sujet Nubia gant an [[Nobaed]]. Alese e c'hallje dont an anv ''[[Nubia]]''. 
Met gallout a rafe an anv dont eus ar ger [[egipteg|egiptek]] ''Nub'' ivez, a dalvez ''aour''. Adal ar mare-se e vo graet [[Nobatae]] eus ar vro gant ar Romaned. Evit gwir e vefe tuet ar studiadennoù genetek bet savet da ziskouez ez eus bet redoù genoù eus ar su d'an norzh a-dreuz traoñienn an [[Nil]]. {{dave|genetic}} Fedoù yezhel a ziskouez ivez e vije deuet Nubiz traoñienn an Nil eus ar su hag ar mervent. Studiadennoù istorel a seblant anataat eo en em zispartiet ar [[yezhoù nilez-nubiek]] eus familh ar [[yezhoù nubiek]] a vez komzet c'hoazh e [[Menezioù Nuba]] e [[Kordofan]] e [[Soudan]] da nebeutañ 2500 bloaz zo. {{dave|thelwall}}

==== Roll rouaned Kush ====
* [[Altanersa]] ([[653 kt JK|-653]] - [[643 kt JK|-643]]) mab [[Taharqa]]
* [[Senkamanisken]] (643 - [[623 kt JK|-623]])
* [[Anlamani]] (623 - [[593 kt JK|-593]])
* [[Aspalta]] (593 - [[568 kt JK|-568]])
* [[Armantelqo]] (568 - [[555 kt JK|-555]])
* [[Malonaqen]] (555 - [[542 kt JK|-542]])
* [[Analmaaye]] (542 - [[538 kt JK|-538]])
* [[Amaniastabarqa]] (538 - [[519 kt JK|-519]])
* ?
* [[Irike-amanote]] ([[431 kt JK|-431]] - [[405 kt JK|-405]]), enklaskerien zo a gav dezho eo bet skoazellet Egiptiz gantañ a-benn stourm a-enep d'ar Bersed e [[404 kt JK|-404]].
* [[Harsiotef]] ([[390 kt JK|-390]] - [[350 kt JK|-350]]) 
* [[Nastasen]] ([[335 kt JK|-335]] - [[315 kt JK|-315]])
E dibenn e ren e rank rouaned Nubia talañ ouzh un aloubadeg deuet eus an hanternoz hag e rankont repuiñ pelloc'h er su e [[Meroe]].

* [[Arqamani]] ([[275 kt JK|-275]]–[[250 kt JK|-250]]) gantañ ez eus bet savet piramidennoù bras e [[Meroe]]
* [[Arnekhamani]] ([[235 kt JK|-235]] – [[218 kt JK|-218]])
* Kandas (Rouanez) [[Shanakdakhete]] ([[170 kt JK|-170]] – [[150 kt JK|-150]])
* [[Tanyidamani]] ([[110 kt JK|-110]] - [[90 kt JK|-90]])
* [[Amanikhabale]] ([[50 kt JK|-50]] - [[40 kt JK|-40]])
* Kandas [[Amanishakheto]] ([[35 kt JK|-35]] - [[20 kt JK|-20]])
* [[Teriteqas]] ha Kandas [[Amanirenas]] ([[-24 kt JK|-24]]-?)
* [[Natekamani]] ha Kandas [[Amanitore]] ([[12 kt JK|-12]]/[[12]]))

=== Nubia gristen ===
E-tro [[350]] eo bet aloubet ar vro gant rouantelezh [[Eiopia|etiopiat]] [[Aksoum]]. Freuzet eo bet ar rouantelezh nubiat. A-benn ar fin e savo teir rouantelezhig vihan en he lerc'h : [[Nobatia]] en tu norshañ, etre kentañ ha trede dourlamm an Nil, gant he c'hêr-benn [[Pachoras]] ([[Faras]] hiziv); [[Makuria]] e-kreiz, gant he c'hêr-benn [[Dongola gozh]]; ha muioc'h er su [[Alodia]] gant he c'hêr-benn e [[Soba]] (nepell eus [[Khartoum]]

Kavet ez eus bet un enskrivadur e [[gresianeg]] eus e-tro [[500]] war voger templ Talmis ([[Kalabsha]]) hiziv) e koun trec'h ar Roue [[Silko]] eus Nobatia war ar v[[Blemmied]]

Anvet e voe ur Mark bennak da eskob [[Philae]] gant [[Athanasius Aleksandria|Athanasius]] eus [[Aleksandria]] a-raok e varv e [[373]]. Diskouez a ra ar fed-mañ e oa aet tre ar [[kristeniezh|relijion gristen]] er vro er {{IVe kantved}} dija. Notenniñ a ra [[Yann a Efez]] e oa bet gounezet roue ha noblañsoù [[Nobatia]] d'ar feiz kristen gant ur beleg [[Monofizegezh|monofizek]] anvet Juluan e-tro [[545]]. Skrivañ a ra ivez e voe degemeret ar gristeniezh gant rouantelezh Alodia e [[569]]. Eus e du, [[Yann Bisklorum]] a notenn e oa bet gounezet rouantelezh Makuria d'ar [[Katoligiezh|gatoligiezh]] en hevelep bloavezh. Soñjal a c'haller e oa faziet Yann a Efez neuze. Muioc'h a zouetañs a c'haller magañ c'hoazh war e desteni pa ouzer e verke kronikenn [[Penneskob gresian reizhkredennour Aleksandria]] [[Eutychius Aleksandria|Eutychius]] e [[719]] e oa bet treuzkaset Iliz Nubia eus an [[Iliz reizhkredenour ar reter|Iliz c'hresian reizhkredennour]] d'an [[Iliz koptek]].

Er {{VIIvet kantved}} e kresk galloud Makuria. En em ledañ a ra betek dont da vezañ ar galloud pennañ er biojoù. Kreñv a-walc'h eo evit lakaat un harz da emled an [[Islam]] ha pa vije bet aloubet [[Egipt]] gant an [[Arabed]] a-benn neuze. War-lerc'h meur a argadeg c'hwitet ec'h asant renerien nevez Egipt sevel un emglev gant Dogomba. Kregiñ a ra ur c'henvevañ peoc'hus hag an darempredoù kenwerzhel. C'hwec'h kantved e pado ar feur-emglev. Tamm-ha-tamm avat en em silo an Islam e Nubia dre levezon ar genwerzhourien arab. A-benn ar fin e voe trec'h an islam war ar gristeniezh. 

M'eo testeniekaet bezañs un eskob e [[Qasr Ibrim]] e [[1372]], e oa Faras en eskopti ivez. Sklaer eo ivez e oa deuet Iliz "roueel" Dongola da vezañ ur [[moskeenn|voskeenn]] a-benn [[1350]] pe war-dro.

=== Nubia hiziv ===
{{pennad pennañ|Nubiz}}
Diskaret e voe gouarnerezh Dongola er {{XIVvet kantved}}. Rannet ha sujet e voe ar vro gant [[Egipt]]. Er c'hantvedoù war-lerc'h e voe aloubet ar vro meur a wech ha diazezet e voe enni meur a rouantelezh vihan. Egipt a astenne he beli war an norzh tra ma kouezhe ar su dindan renerezh [[Rouantelezh Sennar]] er {{XVIvet kantved}}. E deroù an {{XIXvet kantved}} e tapas Egipt kontrolliñ Nubia a-bezh e-pad ren [[Mehemet Ali]]. Goude-se e teuas da vezañ ur [[kondominiom|c'hondominiom]] boutin etre [[Breizh-Veur]] hag Egipt.

Pa echuas prantad an [[trevadennerezh]] e voe rannet Nubia etre Egipt ha [[Soudan]].

Gant savidigezh [[stankell veur Aswan|stankell veur]] [[Aswan]] ha krouidigezh [[Lenn Nasir]] e voe argaset kalz Nubiz dre heg. Hiziv e c'haller kavout kêriadennoù nubiat e norzh Aswan war glann kornôg an [[Nil]] war [[Enez Olifantin]]. Niverus eo Nubiz o vevañ e kêrioù bras evel [[Kaero]] ivez. 

== Gwelet ivez ==
* [[XXVvet tierniezh Egipt|{{XXVvet}} tierniezh Egipt]]
* [[Egipt]]
* [[Etiopia]]
* [[Meroe]]
* [[Napata]]
* [[Nubiaouriezh]]
* [[Piramidennoù Nubia]]
* [[Yezhoù Nubiek]]
** [[Hennubieg]]
** [[Nobieg]]

== Notennoù ha daveennoù ==
=== Notennoù ===
# {{notenn|genetic}} Fox, C.L., 'mtDNA analysis in ancient Nubians supports the existence of gene flow between sub-Sahara and North Africa in the Nile Valley', in ''Annals of Human Biology'', 24, 3, 217–227. [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgi?cmd=Retrieve&db=pubmed&dopt=Abstract&list_uids=9158841&itool=iconabstr (abstract)]
# {{notenn|thelwall}} Joseph Greenberg as cited in Thelwall (1982).

=== Daveennoù ===
* Thelwall, Robin (1978) 'Lexicostatistical relations between Nubian, Daju and Dinka', ''Études nubiennes: kollok Chantilly, 2-6 Gouere 1975'', 265—286.
* Thelwall, Robin (1982) 'Linguistic Aspects of Greater Nubian History', in Ehret, C. & Posnansky, M. (eds.) ''The Archeological and Linguistic Reconstruction of African History.'' Berkeley/Los Angeles, 39–56. [https://web.archive.org/web/20050403072826/http://thenubian.net/aspect.php stumm enlinenn]

=== Liammoù diavaez ===
* [http://www.napata.org Napata]
* [http://www.pbs.org/wonders/Episodes/Epi1/1_retel1.htm Gouennelouriezh hag addizoloidigezh Nubia an Henamzer]
* [https://web.archive.org/web/20101217101900/http://impressions-ba.com/features.php?id_feature=10352 Furchadegoù Kerma]

{{henegipt}}

[[Rummad:Nubia]]
[[Rummad:Soudan]]
[[Rummad:Egipt]]