Gwelet an tarzh evit Moudenn-gastell

{{Pennad zo|Moudenn}}

Ur savenn-douar eus ar [[Krennamzer|Grennamzer]], ur stumm kelc’hiek dezhi, hag ur [[kastell|c'hastell]] warni, eo ar '''voudenn-gastell'''. Meur a seurt '''moudennoù-kastell''' a zo dre [[Europa]]. Anvet e vezont a-wechoù « moudennoù feodel », hogen dre c'haou. 
[[Restr:Chateau-de-Gisors.jpg|thumb|[[Tour]] [[kastell Gisors]], savet war ur voudenn-gastell. ]]

Peurliesañ e vez savet ur mell treilh hag ur c’hastellig koad gant un tour-ged war e lein, e-giz pa vefe un [[tourell|dourell]]. Gwelet e vez ar moudennoù-kastell evel [[kastell-kreñv|kastelloù-kreñv]] kentidik.

En {{Xvet kantved}} e teu da vezañ divarrek melloù armeoù ar [[Karolingidi|Garolingidi]] a-benn stourm ouzh argadennoù lemm ar [[Vikinged]] hag ar « [[Sarasined]] » (anvet [[Maoured]] ivez), en [[Europa ar C'hornôg]]. Adal neuze e vez kavet emsavoc’h difenn e gornad-douar gant moudennoù, aes da sevel, gant danvez marc’had-mat hag aes da gaout. Tamm-ha-tamm e tispak ur rummad tud nevez, brezelourien pe stourmerien anezho, ur vegenn er gevredigezh a ya ar voudenn-gastell da aroueziañ he galloud. Suroc’h eo ar c’henwerzh gant an aotrounez-se dre ma tiwallont an hentoù hag ar c’hêriadennoù, pezh a laka an ekonomiezh da vont war-raok. Unan eus elfennoù pennañ aozadur an tiriadoù e teu ar moudennoù da vezañ e-tro ar [[bloavezh Mil]]. Gallout a ra an aotrou chom en e voudenn hag e teu homañ da vezañ ur [[bod aotrouniek]]. E penn kentañ an {{XIvet kantved}} e vez lakaet ar banaliezhioù e plas e pep lec’h (Forn voutin, milin voutin, presouer boutin), pezh a laka niver ar moudennoù da greskiñ ivez. Ur bilbern anezho a vez savet etre dibenn an {{Xvet kantved}} ha deroù an {{XIIIvet kantved}}, daoust da ziforc’hioù zo e bro pe vro.

Ur pezh a-bouez-bras eo ar moudennoù-kastell e mont-en-dro ar [[Gladdalc'helezh]] er [[Krennamzer|Grennamzer]], e [[Kornôg Europa]].

[[Restr:Saint-Sylvain dAnjou.JPG|upright=1.3|thumb|Ur c’hastell war e voudenn e [[Saint-Sylvain-d'Anjou]], adsavet diouzh doareoù an {{XIvet}} kantved]]

== Perzhioù ar moudennoù-kastell ==

[[Restr:Motte-feodale.JPG|thumb|left|Moudenn-gastell [[La Pouëze]] ([[Maine-et-Loire]])]]

E-pad pell e veze graet « moudenn » eus kement [[tosenn]] douar bet savet gant an nen, ne vern he stumm nag an implij a oa bet ganti<ref>En {{XIXvet kantved}} dija e oa bet graet an diforc’h etre an « durumelloù feodel » hag ar c’hrugelloù kentistorel (''tumuli''). P. Bonnassie ha P. Toubert (ren.), ''Hommes et sociétés dans l'Europe de l'an Mil'', Presses Universitaires du Mirail, Tolosa, 2004, p. 118.</ref>. Abaoe un tregont vloaz zo eo deuet ar moudennoù-kastell da vezañ studiet en un doare skiantel, war intrudu klaskerien (istorourien hag arkeologourien) evel André Debord pe Michel de Boüard<ref>A. Debord, ''Aristocratie et pouvoir : le rôle du château dans la France médiévale'', Picard, Pariz, 2000, p. 63.</ref>.

Gwelet e vez ar moudennoù-kastell e-giz kestell hiziviken en desped da soñjoù kontrol un nebeud istorourien n’int ket arkeologourien anezho<ref>A. Debord, « Les fortifications de terre en Europe occidentale du X{{e}} au XII{{e}} siècles », ''Archéologie médiévale'', levrenn XI, 1981, Centre de Recherches Archéologiques Médiévales, Caen, p. 5.</ref>. E-kerzh ar marevezh kentañ o deus ar c’hastelloù cheñchet neuz. Ne oa ket ezhomm da gaout kaeoù pe argaeennoù evit en em zifenn ken, evel ma oa bet er [[Krennamzer uhel|Grennamzer uhel]], e-giz ar re bet savet (''castra'') evit stourm ouzh an [[Vikinged|Normaned]]). Adaleg an {{Xvet kantved}}, ouzhpenn da zifenn an aotrou hag e dud, e teu da vezañ ur bod-kreñv bep a dammig<ref>M. Bur, ''Le château'', Brepols, Turnhout, 1999, p. 23.</ref>. A-bouez e teu an tu arouezhel da vezañ ivez, diouzh pezh a zispleg ar c’hastellogour Philippe Durand. Sevel ha klinkañ a vez lakaet e kreiz pep tra gant an aotrounez a-benn merkañ muioc’h c’hoazh o galloud hag o flas er gevredigezh<ref>P. Durand, ''Petit glossaire du château du Moyen Age'', Confluences, Bourdel, 2001, p. 12.</ref>. E berr gomzoù ez eus tri fal gant ar c’hastell er [[bloavezh Mil]] : difenn an aotrouien, reiñ bod dezho ha reiñ dezho ur skeudenn er gevredigezh.

Daou dra fetis a ya d’ober ar moudennoù-kastell dreist-holl : ar voudenn end-eeun hag ar [[porzh]] gant e gaeoù-difenn en-dro dezhañ. Stumm ur voutizell a vez gant ar moudennoù, a-serzh o c’hostezennoù ganto (30° a-serzh peurliesañ). Etre 4 ha 15 metr uhel e vezont. Kaout un tamm-mat a uhelder a veze ret war a seblant. Sed amañ ar pezh a embanne arriagon [[Thérouanne]] e kreiz an {{XIIvet kantved}} :

« Pinvidikañ tud (...) [[Flandrez]] a vez ar boas ganto sevel (...) ur voudenn an uhelañ ma c’hallont (...) ha da doullañ en-dro dezhi ur foz » (Gauthier de Thérouanne, ''Vita Johannis, episcopi Tervanensis'', 1150).|<ref>J.-P. Poly et E. Bournazel, ''La mutation féodale Xe-XIIe siècle'', PUF, Pariz, 1980, p. 88.</ref>

Daoust ma n’eus ket chomet moudenn ebet en he sav penn-da-benn betek ennomp e ouezer e veze un tour war beg ar voudenn, gant un dreilh en-dro dezhi alies-kaer petramant ur vogerig evel e [[Kastell Olivet]] ([[Calvados]])<ref>André Debord, arkeologour, ''Aristocratie''..., p. 67.</ref>. Gras da furchadennoù arkeologel bet kaset eno e-leizh eo splann e oa bet savet ar moudennoù gant an nen, evit darn diantav, peurvuiañ o tosellañ douar ha glazenn a wiskadoù, dindan berr amzer<ref>J. Decaëns, « La motte d'Olivet à Grimbosq (Calvados) : Résidence seigneuriale du XIe siècle », ''Archéologie médiévale'', XI, 1981, Centre de Recherches Archéologiques Médiévales, 1981, p. 169.</ref>. War [[Brodadenn Bayeux]] e weler ur skeudenn gant peizanted o sevel moudenn [[Hastings]] (''Hesteng ceastra''). Soñjal a reer ez eus bet ezhomm da gaout ur c’hant a dud o labourat e-kerzh un ugent devezh bennak pe tri miz gant un dregont a labourerien evit lakaat ar voudenn-se en e sav<ref>''[http://www.pierre-abelard.com/pat-donjonmil.htm Le donjon de l'an mil du Pallet]'', skrid el lec'hienn wwww.pierre-abelard.com, kevredigezh Pierre Abélard</ref>{{,}}<ref>''[https://web.archive.org/web/20081117120232/http://www.saint-sever-calvados.fr/tourisme-et-loisirs/tourisme/la-motte-castrale/ La motte Castrale]'', skrid el lec'hienn www.saint-sever-calvados.fr, kumun Saint-Sever-Calvados.</ref>. An dosenn a rae 5000 m3 mod pe vod. Alies e rae diaz ar moudennoù un 30 metr treuz, pa veze 10 metr treuz en nec’h ha 10 metr uhel<ref>P. Rocolle, ''op. cit.''., p. 40.</ref>.
[[Restr:Chateau a motte saint sylvain.jpg|left|thumb|Ar voudenn a-us d’he forzh. Kastell moudennet [[Saint-Sylvain-d'Anjou]], adsavet e doare an XIvet kantved.]]

E traoñ ar voudenn e adkaver alies - n’eo ket dalc’hmat koulskoude – roudoù ar bod. Anvet e vez al lec’h-mañ ''bailey'' pe ''Vorburg'' ivez. Bevennet eo gant ur c'hae pe ur vogerig izeloc’h evit tourell ar voudenn<ref>P. Durand, ''op. cit''., p. 13.</ref>. Er porzh-se e veze gwarezet ar batimantoù a servije evit bevañ er c’hastell. Ar porzh hag ar voudenn a ya asambles, n’haller ket dispartiañ an eil diouzh egile evit meizañ mont-en-dro ar moudennoù-kastell. An droienn a reer ganti e saozneg evit envel ar moudennoù-se - ''motte-and-bailey'' – a ziskouez mat ar c’hempoell a zo kenetrezo<ref>A. Debord, « Les fortifications... », p. 7.</ref>.

Evit an arkeologourien ez eus tri rumm moudennoù, ordin<ref>P. Bonnassie, ''op. cit.'', p. 39.</ref> :
* ar moudennoù savet war un dorosenn naturel gwaskedet, evel war bord ur platur, ur menez... ; er broioù menezek emaint kentoc’h ([[Auvergne|Arvern]], [[Lenguadoc]]) ;
* ar moudennoù savet gant an nen en o fezh, war douaroù plat, hep kaout harp war un uhelenn bennak (Husterknupp) ;
* ar moudennoù a zo etre re an eil rummad hag an hini kentañ, gant ur voudenn ront hag un dreilh.

Abaoe un daou-ugent vloaz bennak e c’haller klask aes ar moudennoù a-drugarez d’an arkeologiezh dre nijerez. E Frañs eo [[Roger Agache]] an hini en deus lakaet an teknikoù-labour-se da dalvezout. P’en deus staget ganti e klaske ''villae'' e [[Pikardi]] da gentañ. A-benn ar fin en deus renablet kement roudoù lezet gant savadurioù kozh er rannvro-se, o kemer e kont pemp seurt merk<ref>R. Agache, « Possibilités et limites des recherches archéologiques par photographie aérienne dans le Nord de la France », ''Revue du Nord'', XLVI, 1964, p. 218-219.</ref>. :
* merkoù topografek : doaeroù an torosennadur ;
* merkoù siografek : skeud ar roudoù ;
* merkoù fitografek: direizhderioù er strud hag er parkeier labouret ;
* merkoù gleborek : direizhderioù a-fet glebder en douar ;
* merkoù douarel : direizhderioù e perzhioù an douar.

Kavet ez eus bet un nebeud moudennoù gant an doare-se : er c’hoadoù e c’hell bezañ izel pe izeloc’h ar gwez pa'z int gwriziennet er fozioù, da skouer. Pa vez kompez ar maezoù eo diesoc’h adkavout anezho peogwir int bet freget gant al labourerien-douar pe gant an adlodennerien<ref>M. de Boüard, ''Manuel d'archéologie médiévale : De la fouille à l'histoire'', SEDES, Pariz, 1975, p. 169.</ref>. Mat eo skeudennaouiñ evit klask anezho. N’eo ket trawalc’h koulskoude evit gouzout pegoulz ha penaos e oa aozet savadur an aotrounez. Evit-se eo red furchal ha toullañ an dachenn<ref>[http://www.archeologie-aerienne.culture.gouv.fr An arkeologiezh dre nijerezh e norzh Frañs]</ref>.

E [[Breizh]] eo kantadoù a voudennoù a zo bet diskoachet e-giz-se : 280 e departamant [[Il-ha-Gwilen]] ; 163 en [[Aodoù-an-Arvor]], 182 e [[Penn-ar-Bed]]. Ur mil bennak a vefe anezho e [[Breizh]]. Da ziwall a zo memestra rak lec’hiennoù zo a zo bet deskrivet evel moudennoù pa ne oa mogerioù krenn pe tier-kreñv hepken, ken kozh pe nevesoc’h evit ar moudennoù<ref>''Dictionnaire d’histoire de Bretagne'', Skol Vreizh, 2008, p. 519.</ref>.

Gallout a reer kemer e kont al [[lec'hanvadurezh]] ivez evit kavout moudennoù, evel er c’humunioù hag er c’hêriadennoù savet o anv gant ar ger « Motte » pe « Mottier » (So. [[La Motte-Tilly]] pe [[Lamotte-Beuvron]] da skouer). E [[Breizh]] eo an anvioù-lec'h savet gant ar gerioù Motenn, Modenn, Moudenn ha « Motte » a c'hell reiñ da soñjal ez eus bet ur voudenn-gastell war al lec'h. Ken gwir all eo ar gerioù ledan a verk an uhel, evel Bre, Roz, Leign, h.a. e-giz e Kastell al Laez e [[Gwiseni]] da skouer. Soñjal a rae da dud zo, ur mare zo bet, e talveze ar ger lec’hanvadurel Lez- kement ha moudenn-gastell. Koulskoude, ur wech klasket pelloc’h war an dachenn gant an arkeologourien, eo bet diskouezet ne glote ket an eil gant egile. Un enep-skouer eo moudenn '''Les'''kelenn e [[Plabenneg]] eta.

== Deiziata, anval ha kresk ==
=== Ar moudennoù da-geñver marevezh kentañ ar Gladdalc'helezh (Dibenn an {{Xvet kantved}}-Dibenn an {{XIIvet kantved}}) ===

[[Restr:Siege Xe s.jpg|thumb|« Ar gêr-greñv seziset », ''Evezhiadenn gant Ezekiel'' (Dornskrid karolingat, {{IXvet kantved}}, Levraoueg Broadel Frañs, Pariz.)]]

Unan eus ar c’hudennoù a chom da zirouestlañ gant an istorourien eo ar mare resis m‘eo krog an nen da sevel ar moudennoù-kastell. Diouzh istorourien zo e vefe e deroù an {{Xvet kantved}} pe e dibenn an {{IXvet kantved}}. Gouzout a reer ez eus bet staliet ''castra'' er Grennamzer uhel e lec’hioù ma oa bet ''oppida'' galian a-raok, pa’z eo bet kavet repu er re-mañ, dreist-holl er [[Saks]] da vare [[Karl Veur]]. N’ouzer ket da betra tenne al lec’hioù-kreñv-se evelato. Moarvat e oa rust hag eeun un tamm anezho<ref>G. Fournier, ''Le château dans la France médiévale : essai de sociologie monumentale'', Aubier, Pariz, 1978, p. 53.</ref>.

Embannet eo bet gant istorourien all e vefe bet degaset ar moudennoù-kastell gant ar [[Vikinged]]. Diskaret eo bet ar soñjezon-se gant re all dre ma n’eus moudenn ebet e [[Skandinavia]] a vefe bet savet a-raok an {{XIIvet kantved}} hervezo<ref>J.-F. Maréchal, ''L’origine viking des mottes féodales'', ''Le Pays d’Auge'' 3, 4, 5, 6, Lisieux, 1977. A. Debord, ''Les fortifications...'', p. 10.</ref>. Un nebeud elfennoù a laka douetañs er sav-poent-se evelkent : kavet ez eus bet meur a gamp kelc’hiek en [[Danmark]] a vefe eus an {{IXvet kantved}}-{{Xvet kantved}}. Peadra a zo da grediñ eo bet kaset ganto un doare moudenn eeun ha diechu gant an Normaned e-tro ar bloaz [[900]]. Gwellaet e vefe bet ar stumm-se diwar neuze<ref>Evel Kamp kreñv [[Fyrkat]] e hanternoz Danmark a c’hallfe bezañ bet savet war-dro [[980]]. J. Haywood, ''Atlas des Vikings'', Autrement, Pariz, 1996, p. 34.</ref>.

Evit klaskerien all, arkeologourien anezho da gentañ, ez eur krog da sevel moudennoù-kastell e degadoù diwezhañ an {{Xvet kantved}} pe degadoù kentañ an {{XIvet kantved}}, sed aze ar pezh o deus embannet A. Debord ha Michel de Boüard, techet m’eo an istorourien hervez an eil, da goshaat orin ar moudennoù<ref>Discussions, ''Archéologie médiévale'', ''op. cit.,'' p. 29.</ref>. Daoust da bep tra ez eo sklaer evel lagad an naer ez eus eus ar moudennoù-kastell e mont-en-dro Europa kristen ar C’hornôg tro ar bloaz Mil. Evit pezh eo eus ar mare ma ya ar moudennoù da get e soñjer eo etre penn diwezhañ-tout an {{XIIvet kantved}} ha deroù an {{XIIIvet kantved}} eo, hervez bro pe vro<ref>M. Bur, ''op. cit''., p. 25.</ref>.

=== Moudennoù ha dielloù ===

Nebeud a didouroù a zo en dielloù kenpred war ar moudennoù-kastell. Un evezhiadenn bennak a zo e '' Levr ar Burzhudoù Saint-Bertin''. Setu pezh a c’haller lenn war seziz [[Saint-Omer (Pas-de-Calais)|Saint-Omer]] gant an Normanded e-kreiz an {{IXvet kantved}} :

[[Restr:Bayeux préparatifs.jpg|upright=3.5|thumb|center|Kerkent hag en em gavet war douaroù ar Saozon en em laka an Normanded da sevel ur voudenn (a-gleiz). Pallenn-moger Bayeux, fin an {{XIvet}} kantved.]]

« ''Da gaout ar c’hreñvlec’h bihan war an uhel ez a an Normaned, (...) el lec’h anvet Sithiu, (...) da gaout un eeun a greñvelc’h, savet gant koad prenn, douar ha leton, lakaet brav en e sav koulskoude ha solud.'' » 
(Dianav, ''Levr ar Burzhudoù Saint-Bertin'', kreiz an {{IXvet kantved}}<ref>A. Lottin (ren.), ''Deux mille ans du « Nord-Pas-de-Calais »'', Voix du Nord, Lille, 2003, p. 47., PUF, Pariz, 1980, p. 88.</ref>.)

Ur souezh eo peogwir eo deskrivet aze an elfennoù a ya da ober moudennoù ar bloaz Mil. N’eur ket peursur e vefe bet unan da vat aze evelato. Padal ez eus danvez war [[Brodadenn Bayeux]], ma kav d’an istorourien ha d’an arkeologourien war an dro, e klot an dielloù hag an dismantroù evit moudennoù [[Breizh]]. Gwelet da skouer seziz [[Dinan]]<ref>M. Parisse, « De l'usage de la propagande au Moyen Âge. La Tapisserie de Bayeux », ''L'Histoire'', niv. 315, 2006, p. 63.</ref>.

''Castrum'' ha ''castellum'', setu ar gerioù a vez graet ganto er skridoù peurvuiañ evit anval ar savadurioù-kreñv, o vezañ ar moudennoù en o mesk. Siwazh, n’haller ket ober an disparti frank etre ar moudennoù diouzh al lec’hioù-kreñv all dre vras. Ken diresis eo ar ger ''Motta'' ivez er penn kentañ. Anv a zo eus hemañ en un akta-dilez da vanac’hti Sant Ambroez [[Milano]] e [[836]]. Ur savenn douar, setu ar pezh e seblant talvezout ''Motta'' a-raok ar bloaz Mil<ref>M. de Boüard, ''Quelques données françaises et normandes concernant le problème de l'origine des mottes'', ''Château-Gaillard'', II, Köln-Graz, 1967, p. 20-22.</ref>. Dav eo gortoz kreiz an {{Xvet kantved}} hag oberennoù [[Flodoard|Flodoard Reims]] ha war e lerc’h re [[Gwilhom Jumièges]], a-benn gwelet ur cheñchamant : neuze e kaver ar ger ''Munitio'' er skridoù, pezh a dalvez ur geadenn<ref>M. Bur, « Vers l'an mil, la motte, une arme pour une révolution », ''L'Information Historique'', niv. 44, 1982, p. 104.</ref>. Kavout a ra da vBoüard e talveze ''Motta'' kement ha moudenn-gastell er yezh pemdez moarvat. Kavet e vo anezhañ gant ar ster-se dre skrid war-dro [[1140]] hepken, evel e skridoù [[Orderic Vital]] ha [[Suger]]<ref>M. Boüard, ''Manuel''..., p. 36.</ref>.

E departamant [[Pas-de-Calais]] ez eus bet renablet 429 moudenn, 280 o vezañ aet da vann ha 99 ti-kreñv, 64 anezho bet diskaret<ref>Perreau Francis ha Lefranc Guy, ''Mottes castrales et sites fortifiés médiévaux du Pas-de-Calais'', Mémoires de la Commission départementale d'histoire et d'archéologie du Pas-de-Calais, levrenn XXXVI, Arras 2005</ref>.

=== Berzh ar moudennoù ha ganigezh an Aotrou Kastell ===

Krog e vefe bet gant ar moudennoù-kastell war-dro ar bloaz Mil eta, etre al [[Liger]] hag ar [[Roen]], a-raok bezañ eus ar c’hiz e pep lec’h e Kornôg Europa e-kerzh an {{XIvet}}, {{XIIvet}} pe {{XIIIvet kantved}}, diouzh bro pe vro. E [[Bro-Saoz]] ([[Gwilherm an Alouber]] adal [[1066]]) ken koulz hag e [[Sikilia]] ([[Roparzh Gwiskard]] adal [[1061]]), eo an Normaned ar re o deus degaset giz ar c’hastelloù moudennek<ref>A. Debord, ''Les fortifications…'', p. 10.</ref>.

Buan hag aes da sevel, setu ar pep gwellañ gant ar moudennoù-kastell. Marc’had-mat eo an danvez hag aes da gaout. Aozet simpl e c’hall an Aotrou mod nevez lakaat e beizanted d’o sevel<ref>Philippe Contamine, Marc Bompaire, Stéphane Lebecq, Jean-Luc Sarrazin, ''L'économie médiévale'', Dastumadenn U, Armand Colin, 2004, p. 154</ref>. E-giz lec’hioù-kreñv ez eont mat gant doareoù brezeliñ an {{IXvet}}-{{Xvet kantved}} : enebiñ ouzh tagadennoù-preizañ bagadoù bihan ha fiñv-difiñv.

N’eo ket dre zegouezh e ra berzh implij ar moudennoù-kastell met dre m’eo cheñchet ar gevredigez : adal [[980]] eo skoet rouantelezh ar Franked gant « Dispac’h an Aotrouniezh » a laka an aoutrounez da sevel kastelloù e-leiz, prevez pe foran. Ganto e vez diazezet « gizioù » all<ref>Kit da lenn displegadennoù [[Dominique Barthélemy]] e-barzh « Dominations châtelaines de l'an Mil », ''La France de l'an Mil'', Seuil, Pariz, 1990, p. 105.</ref>. Bruzhunet eo [[Karolingidi|Impalaeriezh ar Garolingidi]] azaleg an {{IXvet kantved}} hag e vank douaroù d’an impalaered a-benn paeañ o gwazion. Koll a reont o gallout warno. Tamm-ha-tamm e rankont en em zizober eus ul lodenn eus o glad ha reiñ dezho douaroù ha kargoù dre hêrezh, pezh a ro tro d’ar re-mañ da vezañ emrennoc’h. Gouzout a oar [[Karl Veur]] e koust kaer-ruz kas an holl dud frank da vrezeliñ en nevezamzer rak ez eus ezhomm anezho a-benn kas al labour-douar (Ezhomm zo anezho evit kenaozañ labour ar [[Sklaverezh|sklavourien]] da vihanañ). A-benn neuze e ro tu dezho chom hep mont da vrezeliñ o reiñ dezho peadra d’ober war-dro douaroù ar re aet d’an emgann<ref>P. Riché, ''Les Carolingiens, une famille qui fit l'Europe'', 1983, p. 110.</ref>. Bep a dammig e teu an dud n’int ket beleien da vezañ rannet e daou rummad : ar re en em gann (''bellatores'' pe ''milites'') hag ar re a labour an douar (''laboratores''). Niverus eo an dud frank a choaz chom da labourat eget mont da vrezeliñ, abalamour eo spletus. Pa zeu mare an aloubadegoù hag ar brezelioù prevez e fin an {{IXvet kantved }} eo re bounner servij an ost evit enebiñ ouzh tagadennoù flemmus ar [[Vikinged]] hag ar « [[Sarrasined]] » (pe [[Maoured]]). En em zifenn a ra ar « milites » oc’h en em vodañ en-dro da gastelloù en o c’horn-bro<ref>J. Renaud, ''Les Vikings en France''</ref>. Eus o zu e rank al ''laboratores'' goulenn sikour d’ar re-mañ evit bezañ difennet hag en em lakaont dindan o gwarez. Evit-se eo dav dezho reiñ pourvez d’an Aotrou en e gastell, d’e soudarded pe d’e diegezh. Tamm-ha-tamm e koll ar braz anezho o emrenerezh o reiñ o douaroù d’an difenner hag e teuont da vezañ dalc’hidi, o labourat un [[dalc’had]] bennak (pe ''[[mañs]]'') e anv hemañ<ref name="Norel140">Philippe Norel, ''L'Invention du marché'', Seuil, 2004, p. 140.</ref>.

Er mareoù diasur, abalamour d’an aloubadegoù ha d’an emgannioù prevez dizehan, en teu an dud da ober annez e-kichen ar c’hastell, pezh a ya da greñvaat e c’halloud d’an aotrou. Gallout a ra hemañ lakaat tailhoù, taosioù, treizhajoù, anerioù (labourioù-aner), [[banaliezhioù]] (implij aveadurioù an aotrou dre-ret evit labourioù zo ha da vezañ paeet : forn, milin...) en o flas. En eskemm e c’hall ar beizanted aet da glask repu er c’hastell bevañ diwar ar pourvezioù pa vez lakaet bec’h warno gant brezelourien er-maez<ref>[[Georges Duby]], ''Les féodaux'' (980-1075) tennet eus ''Histoire de la France'', Larousse, 2007, p. 265.</ref>. Ouzhpenn-se e vez embannet ar justis gant an Aotrou hag an taolioù-kastiz goulennet e anv ar ''[[Weregild]]'' a zegas arc’hant dezhañ. Da-heul digresk galloud ar roue hag ar c’hont e sav droukc’hoant a laka jeu ha dizemglev en aotrounez, evel pa glaskont ar re-mañ gounid tachenn evit ar banelezhioù pelloc’h-pellañ er-maez eus o douaroù. Er memes mod e sav bec’h ha brezel hêrezh abalamour da reolenn nevez an [[henañvelezh]]<ref name="Duby272">[[Georges Duby]], ''op. cit.'', p. 272.</ref>.

Pastellioù-bro nevez a dap plas ar [[paou|peier]] (''pagi'') karolingat a vez dilezet tamm-ha-tamm : tachenn ar c’hastell (''districtus'') eo a gont diwar neuze<ref>M. Arnoux, « Châtellenie », ''Dictionnaire encyclopédique du Moyen Âge'', Cerf, Pariz, 1997, p. 313-314.</ref>. Goude ne servij ket ken ar c’hastell moudennek da lec’h repu. Dont a ra da vezañ arouez ar galloud, hini diorren an ekonomiezh, hini ar broioù oc’h en em astenn. Muioc’h-muiañ a voneiz a vez implijet gant an dud evit an armerzh, peogwir e c’houl an Aotrou e vefe paeet e wirioù ([[sañs]]) ha neuze e vez gwerzhet o frodioù gant ar beizanted. Toullet e vez hentoù nevez, savet marc’hadoù, difraostet lanneier ha koadoù evit kaout tachennoù nevez da labourat. Liammet eo a-dost an diorren hollek-mañ ouzh ar moudennoù-kastell a warez mont-en-dro an ekonomiezh.

A-viskoazh o deus klasket ar roue hag ar c’hont bevenniñ, pe kontrolliñ da vihanañ, ar moudennoù peogwir e oa techet Aotrou e voudenn da grignat o zachenn<ref>J.-P. Poly, ''op. cit''., p. 85.</ref>. A-wechoù o deus bet klasket difenn sevel moudennoù daoust ma n’eus ket da vont re bell ganti kennebeut el lusk-se, e-giz m’eo bet displeget gant tud-a-lezenn zo evel Roger Aubenas. Dalc’het ez eus bet aktaoù memestra a ziskouez ar c'hoant-se, evel ''Bann Pîtres'' e [[864]] pe ar ''Consuetudines et Justicie'' normant e [[1091]]<ref>R. Aubenas, « Les châteaux forts des X{{e}} et XI{{e}} s. Contribution à l'étude des origines de la féodalité », ''Revue historique de droit français et d'étranger'', niv. 17, 1938, p. 548-586.</ref>. E penn kentañ an {{XIIvet kantved}}, setu penaos eo taolennet ar roue saoz [[Herri Iañ (Bro-Saoz)|Herri Iañ]] dindan bluenn Orderic Vital, o tiskar ar « c’hastilli avoultr » (''adulterina castella''), da lâret eo ar c’hastelloù bet lakaet en o sav gant tud disuj o profitañ eus ar reuz da-vare brezel hêrezh [[Bro-Saoz]], goude ma oa marvet [[Gwilherm an Alouber]] ([[1087]])<ref>G. Fournier, ''op. cit''., p. 302.</ref>.

== Palioù ar moudennoù ==

=== Chom ha difenn ===
Pal kentañ ar moudennoù-kastell eo kaout ul lec’h annez. Adalek kreiz an {{Xvet kantved}} ez eer eus sevenadur ar palezioù da hini ar c’hastelloù. Er Grennamzer uhel ez eo ar palez ul lojeiz simpl, ket kreñv pe nebeut, war ar maez peurvuiañ, anvet « ''villa'' » er skridoù. Dalc’het e veze ''[[Villa (istor)|villae]]'' gant ar roueed merovingat ha karolingat, dreist-holl etre [[Laon]], [[Soissons]] ha [[Compiègne]]. War-dro ar bloavezh Mil e laka [[Roperzh II|Roperzh an Deol]] sevel moudennoù a bep tu d’e zomani ([[Montlhéry]]) met ned a ket ar roue da chom enno ken<ref>E grabanoù a lakaas Arnoul I{{añ}}, Kont [[Flandrez]], war [[Douai]] e-tro [[945]] hag e lakaas sevel un annez (er Fondiri). Ur foz a voe toullet en-dro d’al lec’hiad da-vare ar roue [[Lotar]] ([[965]]-[[986]]), a voe moudennet a-benn ar fin war-dro [[987]]-[[988]] gant Arnoul II. P. Demolon ha E. Louis, « Naissance d’une cité médiévale flamande. L’exemple de Douai », ''Archéologie des villes dans le Nord-Ouest de l’Europe : {{VIIvet}}-{{XIIIvet kantved}}'', aktaoù {{IVe}} kendalc’h etrebroadel henoniezh ar Grennamzer e Douai, 1991, Société archéologique de Douai, Douai, 1994, p. 55.</ref>.

== Levrlennadur ==
* ''Istor hor bro-ni - Moudennou ha kestell'', [[Feiz ha Breiz]], Genver 1932, pp.&nbsp;15–21
*René Sanquer, ''Les mottes féodales du Finistère'', Bulletin de la Société Archéologique du Finistère, CV, 1977, pp.&nbsp;99–126

== Notennoù ==
<references/>

[[Rummad:Krennamzer]]
[[Rummad:Kestell]]
[[Rummad:Savouriezh]]