Gwelet an tarzh evit Mordor

{{databox}}
[[Restr:Flag of Mordor.svg|thumb|Banniel ha skoed-ardamez Sauron, mestr ar Mordor]]
[[Restr:Mordor.jpg|thumb|Ur sell war ar Mordor evel ma vez taolennet er filmoù]]
'''Mordor''' (eus ar [[Sindarin]] ''Bro zu'' hag ar [[Quenya|C'hanya]] ''Bro ar skeud'') eo anv ar vro m'emañ rouantelezh [[Sauron]], e bed [[Douar-ar-C'hreiz]] ijinet gant [[J. R. R. Tolkien]]. 

Meizet eo bet e oa bet levezonet doare Mordor gant buhez Tolkien er [[Midlands]] greantel e [[Bro-Saoz]], lesanvet "ar vro zu", ha gant an amzer tremenet o stourm e fozelloù talbenn ar c'hornôg e-pad ar [[Brezel-bed kentañ]]. Soñjal a reer ivez e oa levezonet gant deskrivadenn an dachenn annezet gant an euzhvil [[Grindylow|Grendel]] er varzhoniezh [[Hensaozneg|hensaoznek]] ''[[Beowulf]]'' anavezet-mat gant Tolkien.

== Gerdarzh==
Da ster zo d'an anv ''Mordor'' en oberennoù J. R. R. Tolkien : "Bro zu" e sindarin ha "Bro ar skeud" e Quenya. Ar wrizienn ''mor'' ("teñval", "du") a gaver ivez en anv [[Moria]], a dalvez "toull du" pe "mengleuz du", ha [[Morgoth]], anv ar c'hentañ aotrou du<ref>''[[Lizheroù J. R. R. Tolkien|Lizheroù]]'', #297 da Mr. Rang, brouilhoñs, miz Eost 1967</ref>.

Tud zo o deus soñjet e teue "Mordor" war-eeun eus ar ger hensaoznek ''morðor'', "pec'hed marvel" pe "muntr"<ref name="Fauskanger 2013">{{cite book |last=Fauskanger |first=Helge K. |editor-last=Stenström |editor-first=Anders B. |title=Arda Philology 4: Proceedings of the Fourth International Conference on J.R.R. Tolkien's Invented Languages, Omentielva Cantea, Valencia, 11-14 a viz Eost 2011 |url=https://books.google.com/books?id=SAp4CgAAQBAJ&pg=PA124 |year=2013 |publisher=Arda |isbn=978-91-973500-4-4 |pages=124–126}}</ref>. Koulskoude, evel ma skriv Helge Fauskanger, Tolkien a oa bet oc'h ober gant div elfenn an anv-se, "mor" ha "dor" (evel e ''[[Gondor]]'', ''[[Eriador]]'') e-pad meur a vloaz a-raok bodañ anezhe e "Mordor"<ref name="Fauskanger 2013" />.

Fauskanger a skriv ez eus meur a c'her avat hag a zo damheñvel o son ouzh "mor" hag o deus ur ster a denn d'an teñvalded. Ar ger [[italianeg|italianek]] ''moro'' ([[latin]] ''maurus'', du, ha ''Mauri'', ur meuriad eus [[Afrika an Norzh]]) a dalvez [[Maoured|Maour]], hag an anv-gwan a dalvez "du". Tolkien en deus disklêriet e plije an italianeg dezhañ <ref name="Fauskanger 2013" />. Ar ger [[jenc'hresianeg|henc'hresianek]] Μαυρός (''mauros'') a dalvez ivez "teñval"<ref name="Fauskanger 2013" />. Anv a ra ivez eus al liamm a c'halle bezañ e spered Tolkien gant [[Mirkwood]], anv ar c'hoad teñval en norzh, diazezet war ar ger [[Norseg|norsek]] ''myrk'' "teñval", kar d'ar saozneg "murky"<ref name="Fauskanger 2013" />. Evit echuiñ, Fauskanger a veneg anvioù eus [[Mojenn Arzhur|mojennoù ar roue Arzhur]] evel [[Morgana]], Morgause, ha [[Mordred]]. An elfenn ''mor-'' amañ ne dalv ket "teñval", met gallout a rafe dont eus ar c'hembraeg ''mawr'' "bras". Tolkien avat en dije gellet liammañ anezhi ouzh ar re zrouk e mojenn ar roue Arzhur<ref name="Fauskanger 2013" />.

== Douaroniezh ==
[[Restr:Gondor sketch map.svg|thumb|upright=2.5|Kartenn Gondor and Mordor en Trede Oadvezh]]
Er reter d'ar Gondor ha d'ar ster bras [[Anduin]], hag er su da goad Mirkwood emañ Mordor. Kelc'hiet eo gant teir aradennad venezioù, en norzh, er c'hornôg, hag er su. Gwareziñ a reont ar vro diouzh an aloubadegoù ha mirout a reont ivez na dec'hfe ar re zo o chom er vro.<br>
Stumm un hirgarrezenn zo da Vordor dre vras, gant ar c'hostezioù hirañ en norzh hag er su. Difennet eo war tri zu gant aradennadoù menezioù : an Ered Lithui ("Menezioù al Ludu") en norzh, hag an Ephel Dúath ("Menezioù ar Skeud") er c'hornôg hag er su.

Er c'hornôg emañ bro strizh Ithilien, ur broviñs eus Gondor. Er gwalarn emañ ar Marzoù marv ha Dagorlad. En norzh emañ an douaroù gouez hag er biz hag er reter emañ Rhûn. Er gevred emañ Khand hag er su emañ Harad.

===An Nor zu===
Er gwalarn e tremener dre ode Cirith Gorgor da vont tre e kompezenn gloz Udûn. Sauron en deus lakaet sevel Dor zu Mordor (ar Morannon) a-dreuz an ode da greñvaat ar c'hreñvlec'hioù anvet tourioù an dent – Carchost er reter, ha Narchost er c'hornôg, tourioù gward hag a oa bet savet gant Gondor da evezhiañ an enkerzh-se. Difennet eo an tremen a-dreuz Udûn betek diabarzh Mordor gant un nor all, an Isenmouthe (Carach Angren, "Karvanoù Houarn" e sindarin). A-dal d'ar Morannon emañ an Dagorlad, "Kompezenn an Emgann", hag ar Geunioù Marv.

===An diabarzh===
Mont a ra teir bro vras d'ober diabarzh Mordor. Emañ kalon rouantelezh Sauron er gwalarn, war pladenn grin Gorgoroth. Er c'hreiz ez eus ur menez-tan, an [[Orodruin]] (Amon Amarth, "Menez an Tonkad"), ma voe goveliet ar Walenn Nemeti. Pal Kompagnunezh ar Walenn eo en he c'hefridi da zistrujañ ar Walenn. E norzh ar bladenn emañ kreñvlec'h pennañ Sauron, [[Barad-dûr]], e penn ur vrec'h eus an Ered Lithui. Volkanek ha divuhez eo Gorgoroth, met eno emañ mengleuzioù, govelioù ha gwarnizonioù Mordor.<br>
Núrn, lodenn su Mordor, n'eo ket ken krin ha strujusoc'h eo. Gounezet e vez ar vro-se gant sklaved Sauron da vagañ e armeoù. Redek a ra gwazhioù betek mor sall Núrnen.<br>
E reter Gorgoroth emañ kompezenn sec'h Lithlad.

===Menezioù ar skeud===
An Ephel Dúath a zifenn Mordor er c'hornôg hag er su. Gwardet eo an ode vrasañ gant [[Minas Morgul]], ur gêr a oa bet savet gant Gondor hag anvet [[Minas Ithil]] da gentañ<ref>''[[The Two Towers]]'', Levrenn 4, pennad 8 : ''The Stairs of Cirith Ungol''</ref>. Emañ ar c'hreñvlec'h anvet Durthang e norzh an Ephel Dúath, a-us Udûn<ref>Womack, Philip (4 Mae 2019) [https://www.independent.co.uk/arts-entertainment/films/features/j-r-r-tolkien-middle-earth-the-lord-of-the-rings-the-hobbit-nicholas-hoult-lily-collins-a8894431.html ''Why is Tolkien's work so successful, and why did the new film leave out his Christianity?'']. ''The Independent''. Lennet d'an 19 a viz Eost 2020.</ref>. Un ode uheloc'h ha diaesoc'h, Cirith Ungol, zo just en norzh da ode Morgul. Gwardet eo he lein gant un tour bet savet gant Gondor. Kas a ra an hent a-dreuz Torech Ungol, toull ar [[Kevnid|gevnidenn]] ramzel [[Shelob]]<ref>''The Two Towers'', Levrenn 4, pennad 9 : ''Shelob's Lair''</ref><ref>''[[The Return of the King]]'', Levrenn 6, pennad 1 : ''The Tower of Cirith Ungol''</ref>.

E-barzh an Ephel Dúath ez eus ur gribenn genstur, ar Morgai, dispartiet gant un draoñienn strizh, ur "vro o vervel ha n'eo ket marv c'hoazh koulskoude" gant "gwez izel krotous", "moudennoù geot louet garv", "man goeñvet", "bodoù bras drez rouestlet", ha bodoù [[brug]] dezhe draen hir, ha lemm"<ref>''The Return of the King'', Levrenn 6, pennad 2 : ''The Land of Shadow''</ref>.

== Istor ==
=== En Eil Oadvezh ===
Sauron a reas e annez e Mordor en Eil Oadvezh Douar-ar-C'hreiz hag e chomas kreiz e c'halloud hag e iriennoù dibaoe. Sevel a reas ur pikol kreñvlec'h e Barad-dûr, "an Tour du", e-kichen ar menez-tan Orodruin, ha dont a reas diwezhatoc'h da vezañ anavezet evel Aotrou du Mordor. Deskiñ a reas penaos e veze savet ar gwalennoù galloud gant [[Elf (Douar-ar-C'hreiz)|Elf]]ed [[Eregion]] en Eriador, hag e c'hovelias dre guzh ar Walenn Nemeti en Orodruin. Stagañ a reas neuze da aloubiñ holl Douar-ar-C'hreiz, gant un argad a-enep Elfed Eregion, met argaset e voe gant an [[Númenórean]]ed<ref name="Of the Rings of Power">''[[The Silmarillion]]'', "Of the Rings of Power and the Third Age"</ref>.

Ouzhpenn mil bloaz diwezhatoc'h e touaras an Númenóreaned renet gant [[Ar-Pharazôn]] e Douarar-C'hreiz da stourm ouzh Sauron a embanne e oa "Roue an Dud". Sauron a lezas anezhe da dapout anezhañ hag a voe kaset gante da Númenor, ma voe pennabeg e [[Akallabêth|zistruj]]. Distreiñ a reas kerkent da Vordor e stumm ur spered hag kenderc'hel da ren eno<ref name="Akallabêth">''[[The Silmarillion]]'', [[Akallabêth]]</ref>

===Ar C'hevredad diwezhañ hag an trede oadvezh===
Ren Sauron a baouezas adarre pa c'hwitas e strivoù da ziskar tud diwezhañ Númenor hag an Elfed. Arme Kevredad diwezhañ an Elfed hag an Dud a antreas e Mordor. E-doug un emgann bras e Dagorlad e voe distrujet nerzhioù Sauron ha kemeret e voe Morannon, an Nor zu. Lakaat a rejont seziz war Varad-dûr neuze. Goude seizh bloavezh seziz e teuas Sauron er-maez hag e voe faezhet war rozioù an Orodruin. Tec'hout a reas e Rhûn, ha kompezet e voe Barad-dûr. Gondor a savas kreñvlec'hioù war harzoù Mordor da viret na zeufe e aotrou du en-dro, hag a zalc'has gward evel-henn e-pad mil bloaz<ref name="Of the Rings of Power" />.<br>
Abalamour d'ur vosenn e Gondor e oa bet dilezet an nerzhioù a ziwalle Mordor, ha dont a reas adarre da vezañ leun a draoù fall.

An [[Nazgûl]] a dennas o mad eus degouezh Gondor da zistreiñ en-dro da Vordor, ha kemer a rejont Minas Ithil hag ar c'hreñvlec'hioù. Da vare avantur [[Bilbo Sac'heg]] e ''[[The Hobbit]]'' e tistroas Sauron da [[Dol Guldur|Zol Guldur]]. Van a reas da vezañ trec'het met e gwirionez e oa o prientiñ ar brezel<ref name="Of the Rings of Power" />.

=== Brezel ar Walenn ===
Kuzul [[Elrond]] a zivizas kas ar Walenn d'an Orodruin da zistrujañ anezhi ha galloud Sauron war un dro. Kaset e voe da Vordor gant daou [[Hobbit]], [[Frodo Sac'heg|Frodo]] ha [[Sam Gamgee]]<ref name="Of the Rings of Power" /> dre ode Cirith Ungol. E-pad [[Brezel ar Walenn]] e klaskas Sauron kemer [[Minas Tirith]], kêr-benn Gondor, met trec'het e voe gant Gondor ha [[Rohan (Douar-ar-C'hreiz)|Rohan]] en [[Emgann Maezioù Pelennor]].<br>
An drec'herien a renas neuze un arme betek an Nor zu da sachañ evezh Sauron pell diouzh ar Walenn. Hemañ a gasas e holl armeoù d'ar Morannon d'o faezhañ hag a c'houllonderas evel-se Mordor eus e soudarded. Kompezenn Gorgoroth en em gave hogos goullo ha Frodo ha Sam a c'hellas he zreuziñ betek Menez an Tonkad. E-doug [[Emgann Morannon]] e voe distrujet ar Walenn nemeti en Orodruin, ha war ar memes tro galloud Sauron, Barad-dûr, hag imor e armeoù d'en em gannañ<ref name="Of the Rings of Power" /><ref>''The Return of the King'', Levrenn IV, pennad 4 : ''The Field of Cormallen''</ref>. Koll diwezhañ Sauron a verkas fin an Trede Oadvezh. Gorgoroth a zeuas da vezañ ur gouelec'h pa dec'has an [[Orked]] pe pa oant lazhet. Roet e voe Bro Núrn da sklaved dieubet Sauron<ref>''The Return of the King'', Levrenn VI, pennad 5 : ''The Steward and the King''</ref>.

== Menegoù e diavaez oberenn Tolkien ==
===Filmoù===
Anv zo eus Mordor e tri film [[The Lord of the Rings (film)|''The Lord of the Rings'']] gant [[Peter Jackson]] . Er c'hentañ film, [[Sean Bean]], o c'hoari [[Boromir]], a ziskleir e kuzul Elrond "Den ne ya tre evel-se e Mordor"<ref>{{cite news |last=Warner |first=Sam |title='Lord of the Rings' director reveals Sean Bean was reading iconic Mordor speech on camera |url=https://www.nme.com/news/film/lord-of-the-rings-director-peter-jackson-sean-bean-mordor-speech-2679890 |access-date=6 July 2020 |work=NME |date=1 Even 2020}}</ref>. En eil film, Gollum a gas Frodo ha Sam betek an Nor zu<ref>{{cite web |title=Movies The Lord of the Rings: The Two Towers |url=https://nymag.com/movies/articles/02/12/twotowers.htm |publisher=[[New York magazine]] |access-date=6 July 2020 |date=C'hwevrer 2012}}</ref>. Er film diwezhañ, Frodo ha Sam a dreuz gant poan kompezenn volkanek Gorgoroth betek Menez an tonkad<ref name="Bogstad Kaveny 2011"/> dic'hizet evel Orked, dindan skleur ruz ar menez-tan ha lagad evezhiek Sauron diwar lein Barad-dûr<ref>{{cite book| title=From Hobbits to Hollywood: Essays on Peter Jackson's Lord of the Rings |editor-first=Ernest |editor-last=Mathijs |editor2-first=Murray |editor2-last=Pomerance |editor2-link = Murray Pomerance|chapter=Urban Legend: Architecture in ''The Lord of the Rings'' |first1=Steven |last1=Woodward |first2=Kostis |last2=Kourelis |page=203 |year=2006 |publisher=[[Rodopi (publisher)|Rodopi]] |isbn=978-9-04201-682-8}}</ref>, e-keit ha m'en em vod Arme ar c'hornôg evit ar gombat diwezhañ dirak [[Morammon]]. En diwezh e welont diskar trumm an holl draoù savet gant Sauron goude bezañ distrujet ar Walenn<ref name="Bogstad Kaveny 2011">{{cite book |title=Tolkien's Resistance to Linearity |last=Risden |first=E. L. |editor1-last=Bogstad |editor1-first=Janice M. |editor2-last=Kaveny |editor2-first=Philip E. |work=Picturing Tolkien: Essays on Peter Jackson's The Lord of the Rings Film Trilogy |url=https://books.google.com/books?id=jNjKrXRP0G8C&pg=PA71 |year=2011 |publisher=McFarland |isbn=978-0-7864-8473-7 |page=71}}</ref>.
===Menegoù all ===
* E trede poz ''Ramble On'', son [[Led Zeppelin]] savet e [[1969]] gant [[Jimmy Page]] ez eus anv eus ur Mordor ma c'haller en em gavout gant ur vaouez vrav : "Twas in the darkest depths of Mordor / I met a girl so fair / But Gollum, and the evil one crept up / And slipped away with her"<ref>{{cite book |last1=Meyer |first1=Stephen C. |last2=Yri |first2=Kirsten |title=The Oxford Handbook of Music and Medievalism |url=https://books.google.com/books?id=RdbODwAAQBAJ&pg=PA732|year=2020 |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-065844-1 |page=732}}</ref><ref>{{cite web |last=Greene |first=Andy |title=''Ramble On: Rockers Who Love 'The Lord of the Rings' '' {{!}} ''A look back at Middle Earth in rock & roll, from Led Zeppelin to Rush and beyond'' |url=https://www.rollingstone.com/music/music-news/ramble-on-rockers-who-love-the-lord-of-the-rings-100787/ |publisher=[[Rolling Stone]] |date=13 Kerzu 2012 |access-date=19 Eost 2020}}</ref>.
* E pennad 10 ''Outlaw Platoon'' (2012), ul levr eñvorennoù gant Sean Parnel, ''ranger'' en [[United States Army]], a zeskriv e servij en [[Afghanistan]], e tisklêr hemañ : ''Looks like we're at the gates of Mordor out here'', hag e ro evel anv d'ar pennad ''The Gates of Mordor''<ref>{{cite book |title=Outlaw Platoon |first=Sean |last=Parnell |location=10: The Gates of Mordor |year=2012}}</ref>.
* E [[Varsovia]], karter [[Służewiec Przemysłowy]] e distrig Mokotów a vez lesanvet" Mordor" alies<ref>{{cite news |last=Lewandowski |first=Karol |url=http://wawalove.pl/Mordor-bez-tramwajow-Modernizacja-Marynarskiej-a23686 |title="Mordor" bez tramwajów. Modernizacja Marynarskiej |language=pl |trans-title="Mordor" without trams. Modernisation of Marynarska |work=Wawa Love |location=Warsaw |date=18 Eost 2016 |access-date=19 Eost 2020}}</ref>.
* E 2016, [[Google Translate]] en doa troet "Russia" eus an [[ukraineg]] d'ar [[rusianeg]] evel "Mordor". [[Google]] a embannas e oa ur "fazi teknikel" hag a c'houlennas digarez<ref>{{cite news |last=Oliphant |first=Roland |title=Google apologises after labelling Russia 'Mordor' |url=https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/russia/12084264/Google-apologises-after-labelling-Russia-Mordor.html |archive-url=https://ghostarchive.org/archive/20220112/https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/russia/12084264/Google-apologises-after-labelling-Russia-Mordor.html |archive-date=2022-01-12 |url-access=subscription |url-status=live |work=''The Daily Telegraph'' |date=6 Genver 2016 |access-date=20 Eost 2020}}</ref>. 
* ''[[Middle-earth: Shadow of Mordor]]'' zo ur [[c'hoari video]] eus 2014 en trede person diazezet war oberenn Tolkien ma c'hoarvez an darvoudoù e Mordor<ref>{{cite web |url=https://www.theverge.com/2014/10/1/6881161/middle-earth-shadow-of-mordor-torture-terrorism |title='Shadow of Mordor' is morally repulsive and I can't stop playing it |first=Chris |last=Plante |website=[[The Verge]] |date=1 Here 2014 |access-date=29 July 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150808062339/http://www.theverge.com/2014/10/1/6881161/middle-earth-shadow-of-mordor-torture-terrorism |archive-date=8 Eost 2015 |url-status=live}}</ref>.
* E 2015, an [[NASA]] a embannas poltredoù tennet d'ar mare ma tremene ar [[Sonterez egor]] ''[[New Horizons]]'' war-dro 7&nbsp;000 lev a-vaez da [[Ploudon|Bloudon]]. Ur poltred eus loar vrasañ Ploudon, [[C'haron (loarenn)|C'haron]], a ziskouez un takad teñval ledan e-kichen pennahel an norzh. Lesanvet eo bet ''[[Mordor Macula]]'' "Tarch Mordor" en un doare diofisiel<ref>{{cite web |last=Talbert |first=Tricia |title=Pluto's Big Moon Charon Reveals a Colorful and Violent History |url=https://www.nasa.gov/feature/pluto-s-big-moon-charon-reveals-a-colorful-and-violent-history |publisher=NASA |access-date=19 Eost 2020 |date=1 Here 2015 |quote=Charon's color palette is not as diverse as Pluto's; most striking is the reddish north (top) polar region, informally named Mordor Macula.}}</ref>.

== Mammennoù ==
* Carpenter, Humphrey, ed. (1981), ''The Letters of J. R. R. Tolkien'', Boston: Houghton Mifflin, ISBN 978-0-395-31555-2
* {{cite book |chapter=Mordor |last=McNelis |first=James |pages=434 |title=[[J. R. R. Tolkien Encyclopedia|J. R. R. Tolkien Encyclopedia: Scholarship and Critical Assessment]]|editor=Drout, Michael D. C.|editor-link=Michael D. C. Drout|isbn=0-415-96942-5 |publisher=[[Routledge]]|year=2006}}
* Tolkien, J. R. R. (1955), ''The Return of the King'', ''The Lord of the Rings'', Boston : Houghton Mifflin, OCLC 519647821
* Tolkien, J. R. R. (1977), Christopher Tolkien (ed.), ''The Silmarillion'', Boston: Houghton Mifflin I{{SBN|978-0-395-25730-2}}
* Tolkien, J. R. R. (1996), Christopher Tolkien (ed.), ''The Peoples of Middle-earth'', Boston : Houghton Mifflin {{ISBN|978-0-395-82760-4}}
==Notennoù==
{{Daveoù}}
{{Taolenn Mojennoù Tolkien}}

[[Rummad:Douar ar C'hreiz ]]