Gwelet an tarzh evit Le Morte d'Arthur

[[Restr:The Death of King Arthur.jpg|thumb|300px|<div style="text-align:center;">Marv Arzhur<br>[[James Archer]] ([[1860]])</div>]]
'''Le Morte Darthur''' ("Marv Arzhur") hervez an dornskrid, '''''Le Morte d'Arthur''''' hervez an [[moullerezh|henvoulladur]], zo ur c'helc'hiad 504 danevell [[saoznek]] diazezet war mojennoù ar [[Roue Arzhur]] hag [[an Daol Grenn]], bet dastumet hag adskrivet gant [[Thomas Malory|Sir Thomas Malory]] (''c.''[[1415]]/[[1418]]-[[1471]]) pa oa bac'het, da lavarout eo etre [[1468]] ha [[1470]].<br>
An darn vuiañ anezho a zeu eus [[Danvez Breizh]], lod all zo bet troet gantañ diwar labourioù [[gallek]] [[Chrétien de Troyes]] (''c.''[[1130]] - ''c.'' [[1185]]), ha lod all c'hoazh zo bet krouet gant Malory e-unan.

E [[1485]] e voe moullet ''Le Morte Darthur'' gant [[William Caxton]] (''c.'' [[1422]] – ''c.'' [[1491]]) e [[Londrez]].

Al levr saoznek brudetañ a zo bet skrivet diwar mojenn Arzhur eo, hag ar gentel saoznek diwezhañ.

Gant skrid Malory ec'h eo bet awenet an darn vrasañ eus ar skrivagnerien o deus pledet gant an danvez-se goude e zonedigezh er gouloù, evel [[Alfred Tennyson|Alfred, Lord Tennyson]] ([[1809]]–[[1892]]) evit ''[[Idylls of the King]]'' ([[1859]]-[[1885]]) pe c'hoazh [[T. H. White|Terence Hanbury White]] ([[1906]]–[[1964]]) da sevel ''[[The Once and Future King]]'' ([[1958]]), nes komz eus skrivagnerien all er bed a-bezh.

==Mammennoù an dornskrid==
[[Restr:1485 malory thomas le morte darthur-image.png|thumb|313px|<div style="text-align:center;">Pajenn gentañ ''Le Morte Darthur''<br><small>Moullerezh Caxton, 1485</small></div>]]
* '''VIIvet kantved'''
Ken kozh ha deroù ar {{VIIvet kantved}} eo mammenn gentañ ''Le Morte Darthur'' : ar [[barzhoniezh|varzhoneg]] [[kembraek]] ''[[Y Gododdin]]'' savet gant [[Aneirin]] a gont emgann 300 soudard [[Kelted|kelt]] a-enep un armead [[Angled]] e dibenn ar {{VIvet kantved}}. Kaset a rumm da rumm dre gomz e voe ''Y Gododdin'' kent bout skrivet 200 vloaz diwezhatoc'h e deroù an {{IXvet kantved}}. Enni e kaver ar c'hentañ meneg eus Arzhur.
* '''IXvet kantved'''
E deroù an {{IXvet}} kantved ivez e skrivas ar [[manac'h]] [[kembre]]at [[Nennius]] e ''[[Historia Brittonum]]'' ma ro ul listennad emgannoù bet kaset gant Arzhur – an ''dux bellorum'', ar pennkadour – ha roueed all da stourm ouzh bagadoù [[Germaned]] a oa o klask aloubiñ [[Enez Vreizh]] goude dilec'h ar [[Impalaeriezh roman|Romaned]] er bloavezh [[410]].

En {{IXvet}} kantved ivez e voe aozet ar strollad dornskridoù anvet ''[[Trioedd Ynys Prydein]]'', a zo diazezet war andonioù eus ar {{VIvet}} pe {{VIIvet}} kantvedoù. Enno e kaver munudoù a-zivout ar brete etre Arzhur hag e niz [[Mordred]] ha diskar [[Kamelod]], kastell Arzhur.
* '''{{Xvet}} kantved'''
Kant vloaz diwezhatoc'h, e deroù an {{Xvet kantved}}, ar varzhoneg kembraek ''Preiddeu Annwfn'' "Preizhoù Annwn" a gontas beaj Arzhur betek [[Annwn]] – Bed All ar Gelted – davit ur chaodouron [[hudourieh|hud]] par da ''Óðrerir'' ar [[Vikinged]] ha da [[Korn ar builhentez|gorn ar builhentez]] an [[Henc'hres]]ianed ; kentañ kentel Klask ar [[Graal]] eo ar veaj-se.

E dibenn an hevelep kantved e voe skrivet ''[[Annales Cambriae]]'', "Bloazdanevelloù Kembre", ma kaver meneg eus daou emgann bet kaset gant Arzhur.
* '''XIvet kantved'''
E deroù an XIvet kantved e voe savet istor ''[[Culhwch ac Olwen]]'' ; tammoù anezhañ zo e ''[[Llyfr Gwyn Rhydderch]]'' (''c.'' [[1350]]), en e bezh emañ e ''[[Llyfr Coch Hergest]]'' (''c.'' [[1382]]). En istor-se ne c'hallje Culhuwch dimeziñ da Olwen nemet goude bezañ sevenet 40 kur, ar pezh a reas gant harp Arzhur hag e [[marc'heg|varc'heien]] ; un alberzh eus klaskoù Arzhur ha marc'heien [[an Daol Grenn]] eo ''Culhwch ac Olwen''.
* '''XIIvet kantved'''
E [[1136]] e teuas ar gouloù ''[[Historia Regum Britanniae]]'', "Istor Rouaned Enez Vreizh", aozet gant [[Jafrez Menoe]]. Kentañ "buhezskrid" Arzhur eo, ma ya da zaeañ ha da faezhañ impalaer Roma, ar pezh a zo ur respont da zreistbeli [[Karl Veur]] a-c'houde ma voe lakaet e penn an [[Impalaeriezh santel roman german]] gant ar [[pab]] [[Leon III (pab)|Leo III]] da zeiz an [[Nedeleg]] er bloaz [[800]].<br>
En ''Historia Regum Britanniae'' e lenner a-zivout ganedigezh Arzhur, iriennoù [[Merzhin]], aloubidigezh [[Europa]], marv Arzhur ha treuzdougen e gorf da [[Enez Avalon]].

En [[1155]] ez echuas ar barzh [[Normandi|norman]] [[Wace]] e ''[[Roman de Brut]]'', un Istor eus Enez Vreizh m'emañ ar c'hentañ meneg eus an Daol Grenn, a voe profet gant ar rouanez [[Gwenivar]] d'ar roue Arzhur da zeiz o eured.

Adalek [[1170]] ez embannas ar [[Bro-C'hall|Gall]] [[Chrétien de Troyes]] pemp romant [[eizhsilabenneg|eizhsilabennek]] tennet eus Danvez Breizh, a anver ''romans de la table ronde'' pe ''cycle arthurien'' e Bro-C'hall. Er c'helc'hiad-se e tro mui-ouzh-mui kurioù milourel harozed Danvez Breizh da aferioù karantez, levezonet-bras ma'z eo gant giz an ''amour fin'' a rene e [[Poitiers]] war lez ar rouanez [[Eleanora Akitania]] hag he fried [[Herri II (Bro-Saoz)]].
* '''XIIIvet kantved'''
Boulc'het e oa an {{XIIvet kantved}} pa skrivas ar Gall [[Robert de Boron]] daou istor anvet ''Li romanz de l'estore dou Graal'' ha ''Merlin'' ; er ''romanz'' e kont penaos e voe lakaet [[Jozeb Arimatia]] da ziwaller ar Graal kent e lezel da vout kaset da Enez Vreizh, hag ur c'hristenadur eus ''Historia Regum Britanniae'', ''Roman de Brut'' hag oberennoù Chrétien de Troyes eo ''Merlin''.

N'eus bet oberenn a bouez ebet a gement a dennas da Zanvez Breizh er {{XIVvet kantved}}. E dibenn ar {{XVvet}} e voe embannet ''Le Morte Darthur'' Thomas Malory.

==Embannadurioù ==
[[Restr:William Caxton - The first printer at Westminster.png|thumb|200px|<div style="text-align:center;">William Caxton hag e verk</div>]]
En toull-bac'h edo Thomas Malory pa skrivas ''The hoole booke of kyng Arthur & of his noble knyghtes of the rounde table'', "Levr klok ar roue Arzhur & e varc'heien nobl an daol grenn", etre miz Even [[1468]] hag an [[3 a viz Here]] [[1470]] ; pemp mizvezh goude bout bet lakaet en e frankiz e varvas, d'ar [[14 a viz Meurzh]] 1471, hep bout degaset kemm pe gemm en e zornskrid war a hañval.<br>
Pevarzek vloaz goude marv ar skrivagner, e 1485 eta, e voe graet un henvoulladur eus e oberenn gant William Caxton. Divizout a reas Caxton kemmañ an talbenn e ''Le Morte Darthur'' – danvez an istor diwezhañ eo ; marteze dre dreuzintent ratozh an aozer ez adstummas ar skrid : p'en devoa Malory e rannet en 8 istor e tibabas Caxton e rannañ e 21 levrenn ha 504 fennad ; e deroù pep pennad ez ouzhpennas un talbenn a zeskriv an danvez ; e dibenn pep pennad ez ouzhpennas ur venegenn ivez. Ur rakskrid a savas, ma tispleg ar perag eus an embann hag ar penaoz eus ar rannañ.<br>
Div skouerenn eus embannadur William Caxton zo deuet betek ennomp : an eil e [[Manchester]]<ref>{{en}} [http://www.library.manchester.ac.uk/about/search/?q=Le+Morte+d%27Arthur&btnG=Search&site=Library&client=Library ''The University of Manchester Library'']</ref>, eben e [[New York]]<ref>{{en}} [http://www.themorgan.org/collection/printed-books-and-bindings/134886?id=127 ''The Morgan Library & Museum'']</ref>.

Kement a verzh a reas ''Le Morte Darthur'' ma voe advoullet e [[1498]] gant un nebeud kemmoù hag ouzhpennadennoù ; un advoulladenn heñvel a voe graet e [[1529]] gant an [[Elzas|Elsassat]] [[Wynkyn de Worde]], a oa warlerc'hiad William Caxton en hevelep ti-moullañ e London.

Div wech c'hoazh e voe adembannet ''Le Morte Darthur'' er {{XVIvet kantved}}, gant daou di-moullañ dizalc'h an eil diouzh egile : e [[1557]] hag e [[1585]] ; bewech e voe ouzhpennadennoù, fazioù reizhet ha fazioù nevez.

E [[1634]] e voe advoullet oberenn Malory gant [[William Stansby]] ([[1572]]-[[1638]]), mouller e London. ''The Sansby Edition'' a reer eus an embannadur-se, a voe an hini diwezhañ kent deroù an {{XIXvet kantved}} ha mare ar [[romantelouriezh]] en Europa.

E [[1816]] e teuas er gouloù daou adembannadur – distag an eil diouzh egile – eus ''The Sansby Edition''. Diwar doare Caxton kemmesket gant hini Stansby e voe savet an embannadurioù a zeuas diwezhatoc'h betek ma voe kavet ''The Winchester Manuscript'', dornskrid [[Winchester]].

==Dornskrid Winchester==
E miz Even [[1934]], p'edo o renabliñ dalc'had levraoueg skol-veur Winchester, e kavas ar rener Walter F. Oakeshott ur skouerenn eus oberenn Thomas Malory, dornskrivet gant daou zen war 484 follenn [[paper]] gall 285 x 200 [[metr|mm]] o ment.<ref>{{en}} [https://web.archive.org/web/20160215131505/http://www.bl.uk/manuscripts/FullDisplay.aspx?ref=Add_MS_59678 ''The British Library''].</ref> Goude bout studiet ar gavadenn e prouas al lenneg e [[1935]] penaos e oa bet adveret skrid Thomas Malory gant William Caxton, pa n'eus na levrennoù na pennadoù e dornskrid Winchester ; a-hend-all e vartezeas e teue labour Caxton eus ur skrid hag a oa rannet en doare-se.<br>
Dre e ensellout gant ur [[mikroskop]] e voe diskouezet war an dornskrid nevez-kavet takennoù liv hag a zeue eus moullerezh Caxton, ar pezh a ziskouez e oa bet en e gerz.<br>
Evit kas an enklask pelloc'h e c'houlennas W. F. Oakeshott skoazell digant ar Gall [[Eugène Vinaver]] ([[1899]]-[[1979]]), kelenner e skol-veur Manchester ha diazezer an ''Arthurian Society'' e [[1928]]. Hennezh a gadarnaas labour Oakeshott goude bezañ keñveriet henvoulladur William Caxton (HC) ha dornskrid Winchester (DW)<ref>{{en}} Eugene Vinaver, ''Malory's Morte Darthur, In The Light Of A Recent Discovery'', e ''Bulletin Of The John Rylands Library Vol.19, No.2'', Gouere 1935.</ref> :
* disheñvel eo HC diouzh DW ;
* tostoc'h d'ar skrid orin eo DW eget HC ;
* HC zo rannet e levrennoù ha pennadoù, DW n'eo ket ;
* deveret eo HC diouzh DW ha diouzh un dornskrid all koshoc'h ;
* rannet e levrennoù ha pennadoù e oa an dornskrid all ;
E [[1947]] ez embannas E. Vinaver dindan an talbenn ''The Works of Thomas Malory'' ur gentel eus ''Le Morte Darthur'' diazezet war dornskrid Winchester, ma tisplegas en devoa aozet ar skrivagner ur stirad eizh istor arzhuriek distag an eil re diouzh ar re all hag a oa bet bodet gant William Caxton<ref>{{en}} Eugene Vinaver, ''The Works of Sir Thomas Malory'', Oxford University Press (ASIN: B0000CIX6Y)</ref>. Merket ez eus bet koulskoude e ra meneg lod istorioù da zarvoudoù a c'hoarvez en istorioù all, ar pezh a laka da grediñ e oa mennet Malory da sevel un oberenn glok ha kempoell.

==Perzhioù dibar==
[[Restr:Edward Burne-Jones.The last sleep of Arthur.jpg|thumb|300px|<div style="text-align:center;">''The last sleep of Arthur'' (munud)<br>[[Edward Burne-Jones]] ([[1898)]]</div>]]
Ur soudard hag ur marc'heg e oa Thomas Malory, diouzh ma skrivas-eñ e ''Le Morte Darthur'' ha hervez ar pezh a ouzer a-zivout e vuhez.<br>
War ziskar ez eas perzh ar varc'heien er brezelioù a-hed an {{XIIvet}} ha {{XIIIvet}} kantvedoù, hag adalek emgannoù [[Emgann Crécy|Crécy]] e [[1346]] hag [[Emgann Azincourt|Azincourt]] e [[1415]] e-kerzh ar [[Brezel Kant Vloaz]] ([[1337]]-[[1453]]) e voe muioc'h anezho el lennegezh eget war an tachennoù-brezel.<br>
Evel skrivagnerien all e klaskas Malory ratreañ skeudenn ar varc'heien dre buñsañ en andonioù ar [[Krennamzer|Grennamzer]], a anaveze dre skridoù gallek pergen.

Anat eo an hiraezh da varc'heien e barr o brud hag an eorizhekadur anezho a-hed an oberenn, met perzh dibar ''Le Morte Darthur'' e-keñver ar skridoù all eo e [[komz-plaen|yezh plaen]] pizh ha berr a zo pell diouzh an [[alegorienn]]où hag an [[ideologiezh]] a gaver er skridoù arzhuriek all. Gouezet en deus Malory tennañ splet eus un dalc'had istorioù hengounel kenweet evit krouiñ un istor nevez, mibinoc'h ha muioc'h a startijenn ennañ, digabestret m'eo diouzh lastr ar gristeniezh hag an darvoudoù hud niverus a zo en oberennoù all; e berr gomzoù : gwiheñveloc'h eo ''Le Morte Darthur'' eget e vammennoù. An abeg da gement-se eo staelad Malory – ul lenneg arzhuriek ne oa ket, ur soudard desket ha deol ne lavarer ket.<br>
Un doare arnevez da gontañ danvez kozh eo ''Le Morte Darthur'' neuze. Ne ya ket Malory d'en em goll a ziskerzh da ziskerzh, eeun ha prim eo e zeskrivadurioù, krenn eo e lavar, en emzivizoù emañ skog an drama.<br>
Da lavar William Caxton en e rakskrid, ne voe an oberennoù gallek e gwerzennoù nemet andonioù ditouroù evit boueta donezon Thomas Malory, a rae ''the French booke'' anezho evel pa n'en devije lennet nemet Chrétien de Troyes, ar pezh a vije souezhus rak anat eo e voe ken niverus ar mammennoù m'en devoa klasket Malory o unvaniñ, hep dont a-benn avat pa chom digempoelloù en e skrid, lod anezho dre fazioù treiñ hep mar, lod all en abeg d'an tolzad ditouroù en devoa bet da zirouestlañ.

==Framm ha danvez==
[[Restr:Merlin taketh the child Arthur into his keeping.jpg|thumb|300px|<div style="text-align:center;">''Merlin taketh the child Arthur into his keeping''<br>Merzhin a gemer ar bugel dindan e wardoni<br><small>Aubrey Beardsley ([[1872]]-[[1898]]<br>evit ''Le Morte d'Arthur''<br>(J. M. Dent & Co., [[London]], [[1893]]-[[1894]])</small></div>]]
Setu amañ un deskrivadur eus ''Le Morte Darthur'' a zo savet diwar embannadur William Caxton e 1485, gant anvioù al levrioù orin evel skrivet gant Thomas Malory.
{| border="1px solid #a2a9b1" cellpadding="5px" style="border-collapse:collapse;"
|-
! style="background-color:#e8dec3; font-family:Georgia; color:#d74518;"| <big>Thomas Malory</big>
! style="background-color:#fdfdcd; color:#302814;"| <big>William Caxton</big>
|-
| '''''[[Le Morte d'Arthur / Istor kentañ|Fro the Maryage of Kynge Uther unto Kyng Arthure that Regned Aftir Hym and Ded Many Batayles]]'''''<br>Eus eured ar roue Uter betek ar roue Arzhur a renas en e c'houde hag a reas kalz emgannoù || Levrennoù I - IV<br>(89 fennad)
|-
| '''''[[Le Morte d'Arthur / Eil istor|The Noble Tale Betwyxt Kynge Arthure and Lucius the Emperor of Rome]]'''''<br>An istor nobl etre ar Roue Arzhur ha Lucius Impalaer [[Roma]] || Levrenn V<br>(12 pennad)
|-
| '''''[[Le Morte d'Arthur / 3de istor|The Noble Tale of Sir Launcelot Du Lake]]'''''<br>Istor nobl Sir [[Lanselod|Lanselod al Lenn]] || Levrenn VI<br>(18 pennad)
|-
| '''''[[Le Morte d'Arthur / 4re istor|The Tale of Sir Gareth of Orkney]]'''''<br>Istor Sir Gareth ag [[Inizi Orc'h]] || Levrenn VII<br>(35 pennad)
|-
| '''''[[Le Morte d'Arthur / 5vet istor|The Fyrst and the Secunde Boke of Syr Trystrams de Lyones]]'''''<br>Levr kentañ hag eil levr Sir Tristram a Lyones || Levrennoù VIII - XII<br>(201 pennad)
|-
| '''''[[Le Morte d'Arthur / 6vet istor|The Noble Tale of the Sankgreal]]'''''<br>Istor nobl ar [[Graal]] Santel || Levrennoù XIII - XVII<br>(76 pennad)
|-
| '''''[[Le Morte d'Arthur / 7vet istor|Sir Launcelot and Queen Gwenyvere]]'''''<br>Sir Lanselod hag ar Rouanez Gwinevar || Levrennoù XVIII - XIX<br>(38 pennad)
|-
| '''''[[Le Morte d'Arthur / 8vet istor|The Dethe of Arthur]]'''''<br>Marv Arzhur || Levrennoù XX - XXI<br>(35 pennad)
|-
|}

==Levrlennadur==
;''Le Morte d'Arthur''
* {{en}} [https://www.gutenberg.org/files/1251/1251-h/1251-h.htm I-IX (gant ur c'heriaoueg]
* {{en}} [https://www.gutenberg.org/files/1252/1252-h/1252-h.htm X-XXI (gant ur c'heriaoueg)]
* {{en}} [https://web.archive.org/web/20150906070432/https://ebooks.adelaide.edu.au/m/malory/thomas/m25m/contents.html I-XXI]
* {{en}} ''Le Morte d'Arthur – King Arthur and the Knights of the Round Table'', Canterbury Classics, 2015 {{ISBN|978-1-6268-6463-4}}
;Diwar-benn ''Le Morte d'Arthur''
* {{en}} Walter F. Oakeshott, ''Essays on Malory'', Oxford University Press, 1963 <small>(ASIN: B000NY8O2E)</small>
* {{en}} Bonnie Wheeler & Robert L. Kindrick & Michael N. Salda, ''The Malory Debate: Essays on the Texts of "Le Morte Darthur"'', D. S. Brewer, 2000 {{ISBN|978-0-8599-1583-0}}
* {{en}} D. Thomas & Jr. Hanks & Janet Jesmok, ''Malory and Christianity: Essays on Sir Thomas Malory's ''Morte D'arthur'''', Western Michigan University, 2013 {{ISBN|978-1-5804-4176-6}}
* {{en}} K. S. Whetter, ''The Manuscript and Meaning of Malory's Morte Darthur: Rubrication, Commemoration, Memorialization'', D.S. Brewer, 2017 {{ISBN|978-1-8438-4453-2}}

==Liammoù diavaez==
*{{en}} [https://archive.org/details/malorywinchester/page/n9/mode/2up Dornskrid Winchester]
*{{en}} [https://archive.org/details/lemortedarthur01malo ''Le Morte Darthur'' (1906) Levrennoù I-X/19]
*{{en}} [https://archive.org/details/lemortedarthur02malo ''Le Morte Darthur'' (1906) Levrennoù X/20-XXI]
*{{en}} [http://www.maloryproject.com/index.php ''Malory Project'']
*{{fr}} Thomas Malory, ''Le Morte Darthur'', troet gant Marguerite-Marie Dubois, Éditions Corentin, 1993 & 2012 {{ISBN|978-2-9097-7147-2}}

==Notennoù==
{{Daveoù}}

{{Roue Arzhur ha Danvez Breizh}}
{{Commons|Thomas Malory}}

[[Rummad:Mojenn Arzhur]]
[[Rummad:Lennegezh ar Grennamzer]]
[[Rummad:Levrioù saoznek]]