Gwelet an tarzh evit Istor Alamagn

===Henamzer===
Krediñ a reer e oa deuet war wel kenel ar [[Pobloù german|meuriadoù german]] e-pad [[oadvezh an arem]], pe e-pad [[oadvezh an houarn]] d’an diwezhatañ. Er c’hantved kentañ kent JK e krogas ar meuriadoù d’en em astenn war-du ar su, ar reter hag ar c’hornôg adalek su [[Skandinavia]] ha norzh Alamagn.{{dave|Claster}} Dindan ren [[Aogust (impalaer)|Augustus]] e voe aloubet Alamagn gant ar jeneral roman [[Publius Quinctilius Varus]]. E-pad ar mare-se e teskas ar meuriadoù german troioù-brezel ar Romaned. War-lerc’h ma oa bet trec’het meur a wech legionoù Roma gant an armeoù german e chomas Germania er-maez eus an Impalaeriezh Roman betek ar stêrioù [[Roen]] ha [[Danav]]. War-dro 100 goude JK e tiazezas ar meuriadoù german a-hed ar stêrioù-se (al [[Limes Germanicus]]), o terc’hel evel-se an darn vrasañ eus tachennad Alamagn bremañ. E-pad an IIIe kantved e voe meur a veuriad bras, anezho Germaned eus ar c’hornôg, o tont war wel : [[Alemanned]], [[Franked]], [[Chatti]], [[Saksoned]], [[Frizianed]], [[Sicambri]], ha [[Thuringii]]. War-dro 260 e treuzas ar pobloù german al [[Limes]] ha harzoù an Danav.{{dave|Cambridge_ancient_history}}

=== An Impalaeriezh Santel Roman ===
 [[Skeudenn: Balduineum Wahl Heinrich VII.jpg|thumb|left|250px|Seizh [[priñs-dilenner]] an [[Impalaeriezh Santel Roman]]. Diwar ur parch eus 1341]]
Dont a ra [[Impalaeriezh Santel Roman]] ar Grennamzer eus rannadur an [[Impalaeriezh Karolingat]] en 843. Fontet e oa bet gant Karl Veur en [[800]]. Betek 1806 e voe eus an Impalaeriezh Santel Roman, e meur a stumm. En em astenn a rae he zachennad adalek ar [[Stêr Eider]] en norzh betek ar Mor Kreizdouar er su. Dindan ren an impalaerien [[Ottonian]] (919–1024) e voe kreñvaet dugelezhioù [[Loren]], [[Saksonia]], [[Frankonia]], [[Swabia]], [[Thuringia]], ha [[Bavaria]]. Ar roue german a voe tronet [[Impalaer Santel Roman]] e 962. Dindan ren an impalaerien [[rummad-roueed Salian|Salian]] ha [[Hohenstaufen]] ez euvras an impalaeriezh norzh [[Italia]] ha [[Burgondia]] hag ez astennas he levezon war-du ar su hag ar reter betek tachennadoù annezet gant ar [[Slaved]]. E-pad ar mare-se e vleunias ar c’hêrioù e norzh Alamagn o vezañ ma oant ezel eus ar [[Kevre Hanseatik|C’hevre Hanseatik]]. Gant ar [[Builh Aour]] eus 1356 e voe pourchaset ul lezenn diazez d’an impalaeriezh hag a dalvezas betek ar fin anezhi. Reoliañ a rae dilennadeg an impalaer gant seizh [[priñs-dilenner]] a oa e penn ar priñselezhioù hag an arc’heskoptioù galloudusañ. Adalek ar XVvet kantved e voe dilennet an impalaerien e-touez ar re [[Habsburg]] eus [[Aostria]] hepken.

E 1517 e skrivas [[Martin Luther]] [[95 Tezenn]] ma aterse an [[Iliz Roman Gatolik]], hag e roas lañs evel-se d’an [[Disivoud-Meur]]. Difoupañ a reas an iliz luterat, ha diazezañ e lies stad eus Germania. Hogen gwanaet kalz e voe an impalaeriezh abalamour ma oa rannet e nouspet priñselezh dizalc’h. Adalek 1740 e voe kemeret plas ar [[kevezerezh Frañs-Habsburg|c’hevezerezh Frañs-Habsburg]] gant un daouelezh etre ar roueed Habsburg eus Aostria hag ur galloud nevez, [[Rouantelezh Prus]]. Da-heul [[brezelioù Napoléon Bonaparte]] e voe aloubet an Impalaeriezh Santel Roman, ha kaset da get e 1806.{{dave|concise_h}}

=== An Dispac’h hag an Eil Impalaeriezh Alaman ===
Da-heul faezhidigezh [[Napoleon Bonaparte]] en em vodas [[Kendalc’h Vienna]] e 1814 hag e tiazezas ar [[Kengevread Alaman|C’hengevread Alaman]], anezhañ ur c’hevre laosk ennañ 39 riez. Lañs al luskadoù frankizour ha broadelour a oa, evit darn, un heuliad eus an eneberezh ouzh ar politikerezh adsevel. Diarbennoù kastizañ nevez a voe goude-se a-berzh an den a stad aostrian [[Klemens Wenzel von Metternich|Metternich]]. En ur blegenn ma oa dispac’hioù e pep lec’h en Europa e voe roet lañs da zispac’hioù 1848 er stadoù german gant kefredourien ha bilened. Da gentañ e plegas ar roueed dirak goulennoù frankiz an dispac’herien. Kinniget e oa bet d’ar roue [[Frederick William IV a Brus]] an titl a impalaer, daoust ma oa gant ur c’holl en e c’halloud. Disteurel a reas ar gurunenn hag ar vonreizh a oa bet kinniget dezhañ, pezh a voe ur c’hwitadenn dibad evit an dispac’herien. E-pad [[Eil Brezel Schleswig]] enep Danmark e 1864, kentañ ministr nevez Prus, [[Otto von Bismarck|Bismarck]], a reas e renkoù e Schleswig ha Holstein. Diwar neuze e voe meret an dachennad a-gevret gant [[Impalaeriezh Aostria]], met dizemglevioù etre an div vro a gasas buan d’ar [[brezel Aostria-Prus]] e 1866. Gant trec’h prim ar Brusianed e c’hallas Bismarck krouiñ [[Kengevread Norzh Alamagn]] ha lakaat [[Aostria]] er-maez eus aferioù ar peurrest eus stadoù german ar su, a oa bet o skoazellañ Aostria.

[[Skeudenn:A v Werner - Kaiserproklamation am 18 Januar 1871 (3. Fassung 1885).jpg|thumb|300px|right|Diazezadur Alamagn a-vremañ e Versailhez e 1871. Emañ [[Bismarck]] er c’hreiz, gwisket e gwenn. Livadur gant [[Anton Alexander von Werner]], 1877]]
E 1870 e tisklêrias an Impalaer gall ar brezel da Brus. Trec’het e voe gant an armeoù prusian hag armeoù german ar su. Embannet e voe an [[Impalaeriezh Alaman]] (''Deutsches Kaiserreich'') e [[Palez Versailhez]] d’an 18 a viz Genver [[1871]]. Gant ar rummad-roueed [[Hohenzollern]] a Brus e oa renet an impalaeriezh nevez, a oa [[Berlin]] he c’hêr-benn. Strollañ a rae an holl barzhioù eus Alamagn a oa distag a-raok nemet Aostria, ur meizad anavezet evel [[Kleindeutsche Lösung|''Kleindeutschland'']], pe "Alamagn Vihan". Er ''[[Gründerzeit]]'' (Mare Diazezañ) a voe da-heul [[unvaniezh Alamagn]] e voe suraet saviad Alamagn evel ur galloud bras gant politikerezh estren Bismarck, dre skoulmañ emglevioù, lakaat Frañs en distro ent diplomatel hag en em virout diouzh ar brezel. Koulskoude e krogas Alamagn ivez gant ur programm impalaerouriezh evel ar broioù all eus Europa, hag e 1884 e stagas da ziazezañ trevadennoù er-maez eus [[Europa]]. Jeu a savas diwar an oberoù-se gant gant ar broioù amezek, ken ne voe ket adnevezet an darn vrasañ eus an emglevioù he doa kemeret Alamagn perzh enno a-raok, hag e voe lezet ar vro a-gostez en emglevioù nevez. Er c’hontrol e tiazezas Frañs darempredoù nevez dre sinañ an [[Entente Cordiale]] gant ar [[Rouantelezh Unanet]] hag e skoulmas liammoù startoc’h gant an [[Impalaeriezh rusian]]. Estreget he darempredoù gant [[Aostria-Hungaria]] e teuas Alamagn da vezañ digenvesoc’h-digenvez.

Gant drouklazh an arc’hdug [[Franz Ferdinand a Aostria]] d’an 28 a viz Gouere [[1914]] e voe distaget un heuliad darvoudoù hag a gasas d’ar [[Brezel-bed Iañ]]. Alamagn, ha hi e-touez ar [[Galloudoù kreiz]], a voe trec’het gant ar Gevredidi en unan eus ar stourmoù gwadekañ a voe biskoazh. Tarzhañ a reas an [[Dispac’h alaman]] e miz Du 1918, hag an impalaer William II hag an holl briñsed alaman a roas o dilez. Sinet e voe un arsav-brezel d’an 11 a viz Du ha rediet e voa Alamagn da sinañ [[Feur-emglev Versailhez]] e miz Mezheven 1919. Er c’hontrol d’an hengoun diplomatel war-lerc’h ar brezelioù e voe lezet ar Galloudoù Kreiz a-gostez e-pad an emzivizoù anezhañ. Gwazh e voe an Alamaned eus ar pezh a raent ''diktat'' Versailhez anezhañ, ha soñjal a reer alies e voe aesaet donedigezh an [[Naziegezh]] gant ar garv ma oa.{{dave|lee_h}} Goude berzh an [[Dispac'h alaman]] e miz Du 1918 e voe embannet [[Republik Weimar]]. Lakaet e voe [[Bonreizh Weimar]] da dalvezout pa voe sinet gant ar Prezidant [[Friedrich Ebert]] d’an 11 a viz Eost [[1919]]. Diazezet e oa bet [[Strollad Komunour Alamagn]] gant [[Rosa Luxemburg]] ha [[Karl Liebknecht]] e 1918, ha Strollad ar Labourerien Alaman, anavezet diwezhatoc’h evel Strollad Broadel Sokialour al Labourerien Alaman, pe [[Strollad Nazi]], a voe diazezet e miz Genver 1919.

=== Trede Reich ===
An dud en Alamagn o doa diwasket an [[Enkadenn Veur]], an divizoù garv a oa bet lakaet d’ar peoc’h gant [[Feur-emglev Versailhez]], hag un heuliad hir a ouarnamantoù stabil pe stabiloc’h. Muioc’h-mui a boan o deveze o tegemer reizhiad parlamantel ar vro. Kreñvaet e oa ar santimant-se gant an unpennelourien eus an tu dehou, al luskad ''[[Völkisch]]'', hag ar [[Strollad Nazi]] gant o ''[[Dolchstoßlegende]]'' (mojenn an taol kontell er c’hein), ur vojenn bolitikel a lavar n’eo ket bet kollet ar brezel-bed kentañ gant Alamagn abalamour da zrouziwezh an arme met abalamour d’un taol treitouriezh diabarzh. Diouzh an tu all e klaske komunourien, evel re [[Kevre Spartakus]], terriñ ar pezh a welent evel ar reolenn gapitalour ha staliañ ur ''[[Räterepublik]]'' diazezet war guzulioù labourerien. Bodet e veze bagadoù peuz-soudard gant meur a gostezenn, ha bez’ e oa miliadoù a vuntroù evit abegoù politikel. Aon o deveze an dilennerien rak ar bagadoù-se a skigne feulster ha fulor e-touez an dud, ouzhpenn ma oa uhel an dilabour ha bras ar baourentez. Goude meur a gabined oc’h ober kazeg lerc’h-ouzh-lerc’h e voe anvet [[Adolf Hitler]] da [[Kañseller Alamagn|Gañseller Alamagn]] d’an 29 a viz Genver [[1933]] gant ar prezidant [[Paul von Hindenburg]], broudet gant alierien eus an tu dehou.

[[Skeudenn:Benito Mussolini and Adolf Hitler.jpg|thumb|left|[[Adolf Hitler]] gant [[Benito Mussolini]] e [[Yougoslavia]] aloubet gant an Ahel]]
Torret e voe buan ar gwirioù demokratel diazez gant an dekred embannet goude [[tan-gwall ar Reichstag]] d’ar 27 a viz C’hwevrer [[1933]]. An eneberezh, darnaouet ha handeet, ne voe ket evit herzel ouzh an [[Akta Engwiriañ]] e 1939 er [[Reichstag]], a roe ar galloud lezenniñ klok da ouarnamant Hitler.{{dave|Stackelberg}}{{dave|Raffael}} Diazezet e voe ur stad hollveliek, renet gant ur gostezenn hepken. Reoliet-strizh e voe ar greanterezh e-sell da brientiñ an armerzh d’ar brezel. Torret e voe Feur-emglev Versailhez pa’z eas an armeoù alaman tre er Rheinland a oa sañset chom disoudard, hep na reas den van ebet e 1936. Hitler, lakaet hardizh gant politikerezh habaskaat kentañ ministr Breizh-Veur, [[Neville Chamberlain]], a glaskas astenn Alamagn evit diazezañ Alamagn-Veur. Destagañ a reas Aostria, bro ar Sudeted ha [[tiriad Memel]]. A-benn tremen hep brezeliñ war daou dalbenn war un dro e skoulmas [[Feur-emglev Molotov-Ribbentrop]] gant an Unaniezh Soviedel e miz Eost 1939. Gant ar pezh a voe anavezet war-lerc’h evel al Loskaberzh ez embannas ar renad nazi lezennoù a suje war-eeun meur a c’hennad eus ar gevredigezh : ar Yuzevien, ar Slaved, an Tsiganed, an heñvelrevidi, ar frañmasoned, an disrannidi bolitikel hag an nammidi, e-touez re all. War-dro 11 milion a dud a voe muntret el Loskaberzh, en o zouez tremen 6 milion a Yuzevien.{{dave|Schwartz}}

Tennderioù a oa muioc’h-mui, abalamour d’ar vroadelouriezh, d’ar vilouregezh ha da gudennoù tiriadel. Kement-se a vroudas Alamagn da zistagañ ur [[Blitzkrieg]] enep Polonia d’ar 1añ a viz Gwengolo [[1939]]. Daou zevezh war-lerc’h e tisklêrie ar Rouantelezh Unanet ha Frañs ar brezel da Alamagn, o reiñ lañs d’an eil brezel-bed. Buan a-walc’h e voe kontrollet an darn vrasañ eus Europa gant Alamagn, en un doare eeun pe dieeun. D’an 22 a viz Mezheven [[1941]] e torras Hitler an emglev gant an Unaniezh Soviedel dre zigeriñ un talbenn er reter hag aloubiñ an Unaniezh Soviedel. Alamagn a zisklêrias ar brezel d’ar Stadoù-Unanet pevar devezh war-lerc’h ma voe taget Pearl Harbour gant [[Japan]]. Daoust d’an arme alaman mont buan dre soupren e-barzh an Unaniezh Soviedel e voe [[Emgann Stalingrad]] ur prantad tonkus eus ar brezel. Neuze e krogas an arme alaman da gilañ war dalbenn ar reter betek ma voe trec’het a-benn ar fin. Da c’houde e voe aloubet [[Berlin]] gant an [[Arme Ruz]]. Kodianañ a reas Alamagn d’an 8 a viz Mae [[1945]].

=== Rannidigezh hag adunvanidigezh (1945-90) ===
Disoc’hañ a reas ar brezel gant marv tost dek milion a Alamaned, soudarded hag all, distruj kêrioù pennañ Alamagn, ha koll tiriadoù bras e-kerz broioù reter Europa. Argaset e voe war-dro 15 milion a Alamaned eus an tiriadoù-se, ha da-heul muioc’h a reuz hag a dud lazhet c’hoazh. Rannet e voe Alamagn ha [[Berlin]] gant ar gevredidi e pevar zakad aloubet gant an armeoù. Kendeuzet e voe an takadoù kontrollet gant [[Frañs]], ar [[Rouantelezh Unanet]] hag ar [[Stadoù-Unanet Amerika|Stadoù-Unanet]] da stummañ ''Republik Kevreadel Alamagn'' d’an 23 a viz Mae [[1949]]. Diazezet e voe ''Republik Demokratel Alamagn'' gant an Unaniezh Soviedel d’ar 7 a viz Here [[1949]]. Anavezet e veze an div stad-se dindan an anvioù "[[Alamagn ar c’hornôg]]" hag "[[Alamagn ar reter]]" a-getep. Gant Alamagn ar c’hornôg, [[Bonn]] he c’hêr-benn, e oa bet diazezet ur republik parlamantel frankizour gant un armerzh marc’had sokial. Kevredet e oa gant ar S.-U., ar Rouantelezh Unanet ha Frañs. Adalek deroù ar bloavezhioù 1950 e voe er vro ur prantad kresk armerzhel hir, anavezet evel ''[[Wirtschaftswunder]]''. C’hoarvezet eo an azlañs dreist-holl abalamour d’an adreizh moneizel eus miz Mezheven 1948, hag adalek 1949, da skoazell ar S.-U. dre brestoù ar [[Steuñv Marshall]].{{dave|Henderson}}{{dave|Stern}} Alamagn ar c’hornôg, renet gant ar c’hañseller [[Konrad Adenauer]], a emezelas ouzh [[AFNA]] e 1955 hag e 1958 e voe un ezel diazezer eus [[Kumuniezh Armerzhel Europa]]. Da gentañ e voe aloubet Alamagn ar reter gant an Unaniezh Soviedel, ha diwezhatoc’h (miz Mae 1955) e kevredas ganti. Alamagn ar reter a ziazezas ur renad aotrouniezhus gant un armerzh steuñvet e giz ar Soviedoù. Buan e teuas da vezañ pinvidikañ bro [[Feur-emglev Varsovia]], hag an hini ar muiañ er penn a-raok. Padal e selle un nebeud brav a geodedourien war-du ar c’hornôg, o c’hoantaat ar frankizoù politikel ha berzh an armerzh.{{dave|Colchester}} E 1961 e krogas gouarnamant Alamagn ar reter da sevel [[Moger Berlin]] evit mirout ouzh Alamaned ar reter da dec’hel diouzh ar gêr-benn da Alamagn ar c’hornôg. Hep dale e teuas ar Voger da vezañ un arouez eus ar [[Brezel Yen]]. Distegnet e voe an darempredoù etre Alamagn ar reter hag ar c’hornôg e penn kentañ ar bloavezhioù 1970 gant ''[[Ostpolitik]]'' ar C’hañseller [[Willy Brandt]] a zegemere ar c’holloù tiriadel a oa bet evit Alamagn da-heul an eil brezel-bed. 

 
Dirak ar manifestadegoù a-zruilh ha kresk an ezvroañ gant Alamaned ar reter da Alamagn ar c’hornôg dre [[Hungaria]], e tivizas pennadurezhioù Alamagn ar reter, en un doare dic’hortoz, laoskaat ar strishadurioù en harzoù ha lezel keodedourien ar reter da veajiñ d’ar c’hornôg. Gant se e voe buanaet an argerzh adreizhañ en Alamagn ar reter. C’hoarvezout a reas [[adunvanidigezh Alamagn]] d’an 3 a viz Here [[1990]] pa oa ar C’hañseller [[Helmut Kohl]] e penn an aferioù en Alamagn ar c’hornôg. Berlin a zeuas da vezañ ar gêr-benn en-dro. Ur roll ambilh zo bet c’hoariet gant Alamagn adunvanet en Unaniezh Europa hag en [[AFNA]]. Sikouret he deus an armeoù da zerc’hel an urzh er Balkanioù ha kenstrivet he deus gant [[AFNA]] da suraat [[Afghanistan]] goude ma oa bet bannet an [[Talibaned|Dalibaned]] er-maez. Alamagn zo bet unan eus ar re o deus skoret ar muiañ Bonreizh nevez Europa, ha zoken goude m’eo bet distaolet gant dilennerien Frañs hag an Izelvroioù.{{dave|dw-world}} E 2006 e voe trec’h ur genunaniezh CDU, CSU hag SPD e dilennadegoù ar parlamant. Dilennet e voe [[Angela Merkel]] da Gañsellerez Alamagn, ar wech kentañ d’ur vaouez bezañ dilennet d’ar garg-se en istor ar vro.{{dave|Merkel}}

== Notennoù ==
# {{notenn|Claster}} Jill N. Claster: ''Medieval Experience: 300-1400''. NYU Press 1982, p. 35. ISBN 0-8147-1381-5
# {{notenn|Cambridge_ancient_history}}The Cambridge Ancient History, levr. 12, p. 442. ISBN 0-521-30199-8
# {{notenn|concise_h}} Fulbrook, Mary: ''A Concise History of Germany'', Cambridge University Press 1991, p. 97. ISBN 0-521-54071-2
# {{notenn|lee_h}} Stephen J. Lee: ''Europe, 1890-1945''. Routledge 2003, p. 131. ISBN 0-415-25455-8
# {{notenn|Stackelberg}} Roderick Stackelberg, ''Hitler's Germany: origins, interpretations, legacies''. Routledge 1999, p. 103. ISBN 0-415-20114-4
# {{notenn|Raffael}} Scheck, Raffael. [http://www.colby.edu/personal/r/rmscheck/GermanyE1.html Diazezañ un diktatouriezh : Stabiladur galloud an Nazied] Colby College. Tapet d’ar 7 a viz Kerzu [[2006]]
# {{notenn|Schwartz}} Schwartz, Terese. [https://web.archive.org/web/20070220181521/http://www.holocaustforgotten.com/non-jewishvictims.htm Piv e oa ar pemp milion a c’houzañvidi na oant ket yuzhev ?] 2002. Tapet d’ar 7 a viz Kerzu [[2006]]
# {{notenn|Henderson}} Henderson, David. [http://www.econlib.org/library/enc/GermanEconomicMiracle.html "Burzhud" armerzhel Alamagn] Tapet d’ar 7 a viz Kerzu [[2006]]
# {{notenn|Stern}} Stern, Susan. [https://web.archive.org/web/20020730112149/http://www.germany.info/relaunch/culture/history/marshall.html "''Steuñv Marshall 1947-1997 Savboent Alamagn"''] Kannati Alamagn, Washington D.C. Tapet d’an 31 a viz Kerzu [[2006]]
# {{notenn|Colchester}} Colchester, Nico. [https://web.archive.org/web/20070319102656/http://www.ft.com/cms/s/504285c4-68b6-11da-bd30-0000779e2340,dwp_uuid=6f876a3c-e19f-11da-bf4c-0000779e2340.html] [[Financial Times]]. D’ar 1añ a viz Genver 2001. Tapet d’ar 7 a viz Kerzu [[2006]]
# {{notenn|dw-world}} [http://www.dw-world.de/dw/article/0,2144,2283990,00.html Alamagn a fell dezhi adlañsañ Bonreizh UE] Deutsche Welle. D’an 19 a viz Kerzu 2006. Tapet d’an 28 a viz Kerzu [[2006]]
# {{notenn|Merkel}} [http://www.dw-world.de/dw/article/0,2144,1786512,00.html Angela Merkel lakaet da Gañsellerez Alamagn] Deutsche Welle. D’an 22 a viz Du 2006. Tapet d’an 28 a viz Kerzu [[2006]]

{{Danvez Europa|Istor}}
{{Porched Alamagn}}

[[Rummad:Istor Alamagn]]
[[Rummad:Istor ar broioù|Alamagn]]