Gwelet an tarzh evit Impalaeriezh roman

{{Labour a chom}}

{{Databox}}
[[Restr:Roman Empire Trajan 117AD.png|thumb|upright=1.8|An impalaeriezh Roman en he barr pa oa marvet [[Trajan]], e [[117]] goude Jezuz-krist]]
{{Henroma}}
'''Impalaeriezh Roma''' ([[latin]]: Imperium Romanum [ɪmˈpɛri.ũː roːˈmaːnũː]; [[gresianeg]]: Βασιλεία τῶν Ῥωμαίων, treuzlizherennadur. Basileía tôn Rhōmaíōn) eo an anv a reer eus ar [[Stad]] a gemeras lec'h ar [[Republik roman]] adalek ar bloaz [[-27|27 KJK]].

Ledet e oa an Impaleriezh roman war tiriadoù ramzel tro-dro Mor Kreizdouarel, gant Norzh Afrika, Kornôg Azia. Renet e oa an implaeriezh gant impalaerien. Kalon an impalaeriezh roman a oa Italia ha kêr-benn a oa Roma. An impalaeriezh a zo bet renet goude-se gant meur a impalaerien war ar memes-tro, o vezañ rannet etre [[Impaleriezh roma Kôrnog|Impaleriezh roman Kôrnog]] hag Impaleriezh roma Reter. Goude freuzadenn Impaleriezh roma Kornôg e 476, ne chome nemet [[Impalaeriezh roman ar Reter]] gant [[Kergustentin]] evel kêrbenn. 
==An anv==
Daou dra war un dro a roer da intent gant al lavarenn '''Impalaeriezh roman''' ([[latin]] : ''imperium rōmānum'', [[gresianeg]] [[krennamzer]]el : Βασιλεία τῶν Ῥωμαίων ''Vasileía tón Romaíon'' "Rouantelezh ar Romaned" , [[italianeg]] : ''Impero romano'') : 
* ar [[riez]] a oa he [[kêr-benn|c'hêr-benn]] e [[Roma|Kêr Roma]] hag a glaskas ren war an holl [[tiriad|diriadoù]] en-dro d'ar [[Mor Kreizdouar]] e-pad an [[Henamzer]] ;
* renad ar riez-se adalek diwezh ar [[Iañ kantved kt JK|I{{añ}} kantved kent Jezuz-Krist]].

== Istor ==
Staliet e voe ar renad gant ''Caius Julius Caesar Octavianus'' ([[Aogust (impalaer)|'''Aogust''']]), gourniz hag advab [[Caius Julius Caesar]], goude ar [[brezel]]ioù diabarzh a c'hoarvezas er [[Republik roman]] e dibenn ar [[Iañ kantved kent JK]]. Peurvuiañ e lakaer ar bloaz [[27 kt JK|27 kent Jezuz-Krist]] da zeroù renad an impalaeriezh roman, ar bloaz ma voe roet da Octavius gant ar [[Sened roman]] an titl a [[Aogust]] gant ar galloudoù uhelañ.<br>
Koulskoude ne oa nemet lakaat war-wel hag ez-ofisiel saviad ar riez abaoe [[Emgann Actium]] pevar bloaz a-raok, e [[31 kt JK|31 kent Jezuz-Krist]], pa oa bet trec'h [[Octavius]] war armeoù [[Marcus Antonius]] ha [[Kleopatra]]. Ouzhpenn-se e veze boazet Roma ouzh an [[unpenniezh]] abaoe mare [[diktatouriezh]] Caius Julius Caesar.

Biskoazh n'eus bet embannet e oa ur renad nevez a vije impalaeriezh e anv. E-pad pell ec'h eo bet miret gwiskamantoù ha pennaennoù ar Republik roman, rak aon bras o deveze ar Romaned ma vije renet ur c'hemm enep an henvoazioù hag enep youl an [[doue]]où marteze.<br>
Hervez an istor ofisiel, diwar o intrudu en em lakae ar Republik, ar Bobl hag o Sened etre daouarn un den hepken. ''Princeps senatus'' ("penn ar sened") e oa e ditl boutinañ, ha ne oa nemet hini ar senedour en doa aotre da gomz a-raok an holl. Ur wech c'hoazh e oa ur [[ster]] [[relijion|relijiel]] kuzh pa grede ar Romaned e oa an den kentañ o komz an hini awenet gant an doueoù hag e veze selaouet pizh outañ.<br>
Abalamour d'an aon rak ar c'hemm e vezed kustum ivez er mareoù kentañ da reiñ d'ar ''princeps'' an titl a [[Konsul|gonsul]], a oa ar rezhaouer uhelañ er Republik. 

Aogust, hag eñ an advab, en doa lakaet anv ''caezar'' ("impalaer") a-raok e anv-familh, ha diwar ar skouer-mañ ec'h eo bet graet heñvel gant an impalaerien a voe war e lerc'h. Un titl eo deuet da vezañ, ha ''[[tsar]]'', pe c'hoazh ''ksar'', zo anvioù a enor a veze roet da impalaerien [[Rusia]], [[Bulgaria]] ha [[Serbia]], ha ''kaiser'' evit an impalaerien [[Alamagn|alaman]] hag [[Aostria|aostrian]].

Ingal e veze roet titloù ouzhpenn d'ar ''princeps'', hag ''imperator'' en o zouez ; eus ar ger ''imerator'' e teu ''impalaer''. D'ur jeneral trec'hour e veze roet gant e soudarded a-raok ar boaz d'e reiñ d'ur senedour.

An Impalaeriezh roman e voe ar Stad galloudusañ a-fed [[armerzh]], [[sevenadur]], [[politikerezh ]] hag [[arme]] en e vare. Chomet eo unan eus ar brasañ impalaeriezhoù a zo bet biskoazh. En e barr dindan ren an impalaer [[Trajan]] e oa ledet war 5 milion a gilometradoù karrez. En e zalc'h e oa e-tro 70 milion a dud, 21% eus poblañs ar bed er mare-se.<br>
Dre ma padas pell ha war un tiriad bras ez eo chomet an impalaeriezh roman un diazez evit ar yezhoù gresian ha latin, a-fed sevenadur, relijion, [[ijinerezh]], [[savouriezh]], [[prederouriezh]], [[Gwir (lezenn)|Gwir]] ha stummoù [[gouarnamant]]où evit kantvedoù goude ma oa aet da get. En [[Europa]] ar Grennamzer e voe klasket adsevel impalaeriezhioù par d'an hini roman : [[Impalaeriezh Latin ar Reter]] ([[1024]]-[[1261]]) goude ar [[pevare Kroaziadeg]], hag an [[Impalaeriezh Roman Santel|impalaeriezh roman Santel German]]. Dre nerzh trevadenniñ Europiz goude mare an [[azginivelezh]], hag ar stadoù krouet goude, ar sevenadurezh c'hresian-goman ha [[yuzev]]-[[kristen]] a voe ledet dre ar bed, hag a yeas da ziazez ar bed a-vremañ.

== Gwelet ivez ==
* [[Roll an impalaerien roman]]
* [[Proviñsoù roman]]

[[Rummad:Impalaeriezh roman]]