Gwelet an tarzh evit Impalaeriezh otoman

{{KinnigPM|oldid=250830|deiziad=16 Kerzu 2007}}
{{databox}}
[[Restr:Rise and Fall of the Ottoman Empire 1300-1923int.gif|thumb|upright=2.2|<div style="text-align:center;">Diorroadur ha diskar an '''Impalaeriezh otoman''', [[1300]]-[[1923]]</div>]]
An '''Impalaeriezh otoman''' (anvet دولت عليه عثمانيه - ''Devlet-i Âliye-yi Osmâniyye'' e [[turkeg otoman]]) a oa un [[impalaeriezh]] eus ar re vrasañ hag eus ar re c’halloudusañ zo bet en-dro d’ar [[Mor Kreizdouar]]. Padet eo eus [[1299]] da [[1922]]. Anavezet eo bet ivez en [[Europa]] evel an '''Impalaeriezh turk'''. Pa oa e barr he brud e oa enni tammoù bras eus [[Azia-Vihanañ]], eus ar [[Balkanoù]], eus ar [[Reter-Nesañ]] hag eus [[Norzhafrika]]. War he lerc’h eo deuet ar [[Turkia|Republik Turk]], embannet e [[1923]] gant ar jeneral [[Mustafa Kemal Atatürk]].

Anvioù all he deus bet an impalaeriezh-se, evel ''Âl-i Osman''; ''Devlet-i Âliye'', ''Devlet-i Ebed-Müddet'' ("Ar broioù gwarezet mat"), ''Memâlik-i Mahrûse-i Osmanî'', "Ar Rouantelezh otoman hag uhelañ". Renet e oa gant ar [[Sultan]] (anv [[arabeg|arabek]] an impalaer).

En em ledañ a rae kenkoulz war ar Bed kornôg ha war ar [[Bed reterat]], hag e-pad 6 [[kantved]] eo bet [[kroashent]] sevenadurioù [[Eurazia]] ha lec'h meur a zarempred etre galloudoù Europa hag [[Azia]]. Diazezet e oa bet an impalaeriezh otoman gant an Durked otoman deuet da Anatolia war-dro ar bloavezh [[1000]]. [[Hêr]]ed e oa an Durked otoman d'ur skourr eus ar [[pobloù turkek]], an Durked oghouz a oa bet o ren war greiz Azia.

Er [[XVIvet kantved|{{XVIvet}}]] hag er {{XVIIvet kantved}} e voe e barr he nerzh [[armerzh]]el ha milourel, oc’h en em astenn adalek [[Strizh-mor Jibraltar]] betek [[Mor Kaspia]] hag ar [[Pleg-mor pers hag arab]], hag eus [[harz]]où [[Aostria]] da [[pleg-mor Aden|bleg-mor Aden]]. Aloubet e oa bet ganti darn eus [[mervent]] Europa ([[Ledenez]] ar [[Balkanioù]]) betek kêr [[Vienna]], kêr-benn [[Impalaeriezh Aostria]] (bet lakaet seziz warni e [[1529]] hag e [[1683]] en-dro), [[Norzhafrika|Hanternoz Afrika]], betek [[strizh-mor Jibraltar]] (hag aod ar [[Meurvor Atlantel]] e 1553), hag ar [[Reter-Nesañ]], betek [[Mor Kaspia]].

War ziskar ez eas an impalaeriezh goustadik e-pad an {{XIXvet kantved}} betek kouezhañ en he foull e derou an {{XXvet kantved}} pa oa bet trec'het er [[Brezel-bed kentañ]] hag hi kevredet gant ar [[Galloudoù kreiz]]. Goude m’en doa pleget ar [[Sultan]] dirak an alouberien e oa bet rannet e zouaroù e meur a [[stad]] war atiz ar broioù trec'h ([[Feur-Emglev Sèvres]] e [[1920]]). Diwar an douaroù-se e oa bet krouet 39 stad nevez en {{XXvet kantved}}. Disklêriet e oa bet ar [[Turkia|Republik turk]] (Türkiye Cumhuriyeti) e [[1923]] hag ar Sultan, e [[familh]] hag e [[goskor]] a voe skarzhet eus Turkia.

== Istor ==
=== Deroù ===
War-dro an [[Xvet kantved|{{Xvet}} kantved]] e krogas pobloù turkek kreiz Azia da skeiñ etrezek ar c'hornôg betek en em staliañ e [[Persia]]. Ar roue turk [[Toghrul-Beg]] a adlakaas [[Kalif]] [[Baghdad]] war e [[tron|dron]]. Dindan an [[tierniezh|dierniezh]] seldjoukour e tizhas an Durked [[Armenia]] hag Reter [[Anatolia]] en {{XIvet kantved}}. Eno e krogas an Durked seldjoukour da dagañ [[Impalaeriezh roman ar Reter|Bizantiz]] a oa aet o galloud war zigreskiñ er mare-se. E [[1071]] e voe trec'h an Durked seljoukour en [[Emgann Mantzikert]] ha ne c'hellas ket mui ar Vizantiz mirout ouzh an Durked da staliañ o [[riegezh]] en [[Anatolia]] ha diazezañ ar rouantelezh seldjoukour, anvet [[Sultaniezh ar Roum]] (rouantelezh Roma, da lâret eo "staliet war douaroù Roma nevez").<br />
Koulskoude e kollas ar Seldjoukourien tiriadoù arabek e [[Siria]] da-heul bount ar [[Kroaziadegoù|Groazidi]] hag hini an Durked danichmendour ken e voent rediet da glask repu e kreiz Anatolia. 
E [[1101]] e kreskas o nerzh ken e voe miret ganto ouzh ar Groazidi da dremen dre Anatolia. Masoud (1116-1155) a stalias e gêrbenn e [[Konya]] ha [[Kilij Arslan II]] (1155-1191) a oe trec'h war an Durked danichmendour. <br />
E-pad an [[XIIvet kantved|{{XIIvet}} kantved]] e c'hounezas an Durked tiriadoù all, hini [[Trabzon]] hag hini an [[Armenianed]] betek aloubiñ hogoz an holl Anatolia. Eskemmoù armerzhel bras a veze graet gant an Durked pa blavas ar [[Mongoled|Vongoled]] warne e [[1243]] ([[Emgann Kense Dağ]]). Dindan ar Vongoled e chomas bruzunet [[Sultaniezh]] Roum e meur a [[priñselezh|briñselezh]] turk ([[beylik]]). Unan anezho, ar [[beylik]] renet gant an Otomaned eus ar [[meuriad]] ''Kayı'' hag eus ar bobl turk oghouz a oa bet aotreet d'en em staliañ e Reter Anatolia dindan gwarez ar Seldjoukourien.

=== Tarzherezh ===
[[Restr:Bellini, Gentile - Sultan Mehmet II.jpg|thumb|left|[[Mehmed II]] oc'h aloubiñ [[Kemeridigezh Kergustentin|Kergustentin]] e 1453]]
Dont a ra "Otoman" eus anv mab [[Ertuğrul]], [[Osman Iañ]], ([[arabeg]] : ''Ousman'', hag ''osmanli''a dalv "hêr da Osman" e [[turkeg]]), ar c'hentañ a zisklêrias e oa dizalc'h diouzh ar Vongoled en ur sevel emglevioù gant pobloù kristen. Pa oa ar "[[bey|veyed]]" all o vrezeliñ etrezo e talc'has da ledanaat e diriad hag e aloubas an takadoù nes da [[Kergustentin|Gergustentin]] ken e c'hellas staliañ e gêrbenn e [[Bursa]]. Ken kalonek e oa [[Osman Iañ]] ken ez eus bet deuet betek hon amzer ar bomm-lavar turk : "ra vo eñ kenkoulz hag Osman". Ur gontadenn a zo bet savet, "Huñvre Osman", ma rakwel hemañ an impalaeriezh da zont.<br />
Dindan e ren e voe staliet reolennoù pennañ ar gouarnamant otoman ha ne vo ket kemmet an darn vuiañ anezhe e-pad kantvedoù. Perzh pennañ ar sistem [[gouarnamant]]-se a zo bet mirout ar galloud roueel pell a-walc'h diouzh ar galloud milourel, un dra ne veze ket gwelet er broioù all. Staliet eo bet ivez ar "[[Millet]]", ar sistem [[emrenerezh]] evit ar [[minorelezh]]ioù hag an dud o doa ur relijion all estroc'h evit an [[islam]].

E-korf ar c'hantved goude marv Osman Iañ e c'hounezas ar gouarnamant otoman tiriadoù war ribl ar [[Mor Egaios]] hag er [[Balkanoù]]. Goude bezañ bet trec'het e [[Plocnik]] e voe trec'h an Durked war ar [[Serbed]] e [[Kosovo-Polie]] ("Kompezenn ar mouilc'hi"), e [[1389]]. Daoust ma ne blegas ket ar Serbed diouzhtu, e c'hellas an Otomaned koulskoude kregiñ gant aloubadenn mervent Europa. Chom a ree dizalc'h [[Kergustentin]] hag e klaskas an Durked he c'hemer. D'an [[29 Mae|29 a viz Mae]] [[1453]] e kemerjont ar Geoded veur dindan ren ar Sultan [[Mehmet II]] en doa [[adreizhadur|adreizhet]] e [[riez]] a-raok kas da-benn [[seziz]] Kergustentin dre sevel [[kastell-kreñv|kastellioù-kreñv]] bras-meurbet war glannoù ar [[Bosfor]]. <br />
Kouezhañ a reas [[Impalaeriezh roman ar Reter]] ha Kergustentin a zeuas da vezañ kêrbenn an impalaeriezh otoman ([[Istanbul]] hiziv).

=== Kresk (1453-1566) ===
[[Restr:Ottoman small animation.gif|thumb|left|Impalaeriezh otoman, 1299–1683]] 
Eus [[1453]] betek [[1566]] e c'heller komz eus "oad aour" an impalaeriezh otoman hag er maread da-heul e c'heller komz eus sac'hadur an [[diorroadur]] politikel ha milourel.

Da-heul aloubadeg lodennoù zo eus Europa ha [[Norzhafrika]] e kreskas an impalaeriezh goude [[1453]], dindan renerezh [[sultan]]ed speredek hag efedus, en o zouez [[Suleiman ar Meurdezus|Suleiman Veurdezus]], an hini illurañ. Gant efedusted ha kensentidigezh e c'hounezas an arme otoman tiriadoù nevez hag dre nerzh ar [[morlu otoman|morlu]] e teuas an impalaeriezh da vezañ ur galloud kenwerzhel bras-kenañ pa gontrole an Otomaned an hentoù kenwerzh pennañ etre Europa hag Azia.

Pa varvas Suleiman Veurdezus e [[1566]] e krogas an impalaeriezh da goll lodennoù bihan eus e aloubadennoù. Digoret e oa bet hentoù kenwerzh nevez evit ar [[spis]]où a dremene hebiou d'ar [[Bed nevez]] betek an [[Indez]] ken e savas [[kevezerezh]] ouzh an Otomaned. Ouzhpenn-se e wanaas efedusted ar [[melestradurezh]] hag al lu dindan ren sultaned dinerzh. Koulskoude e chomas kreñv a-walch ar galloud otoman betek e [[c'hwitadenn]] en [[Emgann Vienna (1529)|Emgann Vienna]], e 1529, ar wech kentañ ma oa bet trec'het war zouar Europa.

=== Astenn ha barr he galloudusted (1453-1566) ===

Dindan ar sultan [[Selim II]] (1512-1520), hêr Mec'hmet II, alouber [[Kergustentin]], e oe aloubet kalon broioù an Arabed ha mervent Europa hag e oe lakaet un [[harz]] d'ar [[Persed|Bersed]] renet gant [[Ismail Iañ|Ismail I{{añ}}]], diazezer tierniezh ar [[Safiourien]], en [[emgann Chaldiran]]. [[Aloubet]] e oa ivez [[Egipt]] ha ar [[morlu]] otoman a renas war ar [[Mor Ru]]. E 1521, an heuliad, [[Suleiman ar Meurdezus|Suleiman]] a aloubas [[Serbia]] ha he c'hêrbenn [[Belgrad]] hag [[Hungaria]] ivez pa oa trec'h e 1526 goude [[Emgann Mohacs]]. E [[1529]] e lakaas ar [[seziz]] dirak Vienna, met ne c'hellas ket e arme gouzañv ar goañv hag e voe ret dezhañ kilañ. E [[1535]] e kemeras [[Baghdad]] diwar-goust ar Bersed hag a aloubas [[Mezopotamia]] ken e c'hellas kaout un digor war ar [[Pleg-mor arabat-ha-persat]].

Ar galloud milourel pennañ war vor e teuas da vezañ ar morlu otoman dindan renoù Selim II ha Suleiman Veurdezus pa oa dindan urzhioù amiraled veur evel Barv Ruz pe Varvarossa, [[C'heir ed Din Pacha]] e anv ofisiel. Aloubet e oa [[Tuniz]] ([[1518]]) hag [[Aljeria]]. Pa oa Skarzhet Yuzevien ha Muzulmaned Bro-Spagn dindan pouez ar [[Goulennataerezh Santel]] ez ejont da chom war zouaroù an impalaeriezh, dreist-holl e [[Tessaloniki]], e [[Kiprenez]] hag e [[Kergustentin]].<br />
A-drugarez d'un emglev gant [[Frañsez Iañ (Bro-C'hall)|Frañsez Iañ]], roue Bro-C'hall, e kemeras Barv Ruz [[Nisa]] diwar-goust an Impalaeriezh Santel hag e lakaas e flodad e goudor porzh [[Toulon]] e [[1543]]. A-drugarez d'an emglev e c'halle roue Bro-C'hall ober kenwerzh gant an Durked gant telloù izel ha klask a rae gwanaat aotrouniezh [[Charlez V (Aostria)|Charlez V Aostria]] war Europa. Dre bolontez [[Bro-C'hall]], [[Bro-Saoz]] hag an [[Izelvroioù]] e veze lakaet an impalaeriezh otoman da aktour politikel bras ar [[kevandir|c'hevandir]].

E-korf ar {{XVIvet}} kantved e kejas mestroniezh ar morlu otoman war ar [[Mor Kreizdouarel]] hag ar Pleg-mor arabat-ha-persat gant an dae a save diwar gresk ar galloudoù nevez war ar morioù, hini [[Portugal]] da gentañ. Evit ober tro an douaroù turk e klaskas ar galloudoù europat kavout hentoù nevez, [[hent ar seiz|hini ar seiz]] (e kreiz Azia) pe hini ar [[Spis (temz)|spiso]]ù (o tont eus [[Meurvor Indez]]) a veze kontrolet gant ar [[Sultan]].<br />
Koll a reas an impalaeriezh e [[nerzh]]ioù pa oa rediet ober ar [[brezel]] war div [[talbenn|dalbenn]] en Europa hag e Persia ha tamm ha tamm ne c'hellas mui mirout ouzh kenwerzherien Europa d'ober tro Afrika ha da sachañ pinvidigezhioù [[Azia]] dre ar verdeerezh.

=== [[Emsavadeg]]où hag emsav ===
[[Restr:Vienna_Battle_1683.jpg|thumb|left|180px|Eil seiz hag emgann Vienna e 1683]]
Ouzhpenn o strivoù evit kavout hentoù kenwerzh hag a dremene hebiou d'an tiriad otoman e veze broudet ar galloudoù europat war atiz ar Stadoù morel italiat, ([[Venezia]] e penn anezho) da lakaat galloud an impalaeriezh da zigreskiñ pa voent trec'h warnañ en emgann war vor [[emgann Lepanto|Lepanto]], e [[1571]]. Ne c'hellas ket [[Suleiman ar Meurdezus|Suleyman I]] kemer [[Malta|Enez Valta]] e 1535 kennebeut.<br />
Adalek fin ar {{XVIvet kantved}} ne c'hounezas ket mui an Durked otoman tiriadoù nevez hag ez eas war wanaat o [[levezon]] en Europa. An harz gant tiriadoù an [[Hasbourged]] a chomas en e lec'h daoust d'un nebeud [[emgann]]où evit kemer un nebeud [[kreñvlec'h]]ioù.
Ne c'helle ket mui al lu otoman astenn e linennoù pourvezerezh pa veze ret dezhañ bezañ prest d'ober brezel war div dalbenn, hini [[Aostria]] hag hini Persia.<br />
Dre forzh bezañ re virour e chomas a-dreñv d'al luioù all e-keñver modernaat an [[armadur]]ioù tra ma kolle [[marc'hegiezh]] ar [[Sipahi]] hec'h efedusted. Izeloc'h e teuas da vezañ live an tutañ soudarded pa greske korf ar "[[Yeni Djeri]]" (Bagad nevez), hemañ eus ar barrekañ, met techet d'en em sevel alies ha da zibab ar sultan nevez e-doug ar {{XVIIvet kantved}}.

Pa oa bet degaset kementadoù bras a [[metal prizius|vetaloù prizius]] eus ar [[Bed Nevez]] ([[arc'hant]], dreist-holl) gant ar [[Spagn]]oled e oa bet didalvoudekaet ar [[moneiz otoman]] hag e tiwanas ur [[monc'hwez]] gorrek ha diehan. Diwar ar c'hudennoù armerzhel-se e anadas emzalc'hioù er-maez al lezenn, emsavadegoù en Anatolia ha [[taol-stad|taolioù-stad]] renet gant ar "Yeni djeri" e-korf ar {{XVIIvet kantved}}.

Koulskoude e kas ar riez otoman an nerzh evit lakaat he frammoù politikel ha milourel da azazaat. Ar sultan brezelour, [[Murat IV]], a adkemeras [[Yerevan]] ([[1635]]) ha [[Baghdad]] ([[1639]]) diwar-goust ar Bersed. Hemañ, avat, eo ar sultan diwezhañ a zo bet e penn e lu.
<br /> Koll a reas e warlec'hidi o c'hontroll war ar gouarnamant hag al lu hag ez eas ar galloud gwirion da liveoù all eus ar framm politikel evel tud an [[Harem]] pe, e-pad ur pennad, ar [[Vizir]]. Penn ar gouarnamant a yeas da [[Köprülü|Mehmet Köprülü]], ur [[kilstourmerezh|c'hilstourmer]] anezhañ ha d'e vab, bervet e benn un tamm hag e c'hellas an impalaeriezh, daoust da bouez divent ar [[burokratiezh|vurokratiezh]], tapout tiriadoù nevez e [[Kreta]], Su Ukraina ha [[Podolia]].

Diwar drec'h an Aostrianed hag ar [[Polonia|Boloniaiz]] en [[Emgann Vienna (1683)]] e voe gwanaet galloud ar Sultan ken e oa ret dezhañ sinañ [[Feur-emglev Karlowitz]] e [[1699]]. Lezel a rae d'an [[Impalaeriezh Santel]]: [[Treuzsilvania]], [[Morea]] (Su [[Bro-C'hres]]) ha da Bolonia e leze Podolia. Digempouezet e voe an impalaeriezh otoman pa oa rediet anavezout an [[Impalaeriezh santel roman ha german|Impalaeriezh santel]] evel ur gostezenn wir.

=== Diskar an impalaeriezh ===
E daou amzervezh e vezer boas da zeskrivañ ar mare ma'z eas an impalaeriezh war-ziribin : mare ar sac'hadur ([[1699]]-[[1827]]) pa oa kollet darn eus tiriadoù ar C'hornôg adkemeret gant [[Aostria]], ha pa chomas start a-walc'h koulskoude e roll politikel en Europa ha mare an diskar (1827-[[1908]]) pa gollas ar Sultan tiriadoù war pep harz ha pa gouezhas ar [[gouarnamant]] kreiz dindan dorn pennoù ar proviñsoù.

=== Flakadur ar vro hag adreizhadennoù (1699-1827) ===
E-pad ar prantad flakadur e tapas Aostria diframmañ kalz eus he ziriadoù er [[Balkanioù]] digant an impalaeriezh ha [[Rusia]] a gemeras lodennoù eus he ziriad ivez. Lodennoù eus an impalaeriezh a oa pell diouzh kalon ar Stad a zeuas da vezañ dizalc'h a anv hag a gouezhas dindan levezon Bro-C'hall ([[Aljeria]]) ha Breizh-Veur ([[Egipt]]). En {{XVIIIvet}} kantved, ar galloud kreizennet a oa betek neuze a oa gwanaet hag ar proviñsoù a oa renet gant o gouarnourien gant a bep seurt liveoù emrenerezh.

Ar prantad flakadur hir eus an impalaeriezh zo gwelet gant an istorourien evel ur maread adreizhadennoù c'hwitet. E lodenn ziwezhañ ar prantad-se e oa adreizhadennoù war dachenn an deskadurezh hag an deknologiezh, en o mesk diazezidigezh ensavadurioù deskadurezh uhel nevez evel Skol-Veur teknik Istanbul. Brud vras he doa ar skiantoù hag an deknologiezh ottoman e-doug ar grennamzer, da-heul ar c'henlakadur kaset da benn gant ar ouizieien ottoman eus an oberennoù klasel gant ar brederouriezh islamek hag ar [[matematik]], hag a-drugarez da anaoudegezh dizoloadennoù sinaat evel ar poultr pe ar [[nadoz-vor|nadoz-vor tredanwarellek]]. 
E-doug ar prantad nevez avat e oa deuet an aergelc'h ar Stad da vezañ kilstourmer ha mirour. gwild ar skriverien a embannas e oa ar [[moullerezh]] un "ijinadenn eus an diaoul", ha kiriek e oant bet eus un dale 43 vloaz etre e ijinadenn gant [[Johannes Gutenberg]] en Europa e 1450 hag e implij er gevredigezh ottoman a-drugarez d'ar voullerezh diazezet e [[Kergustentin]] gant ur yuzev a orin eus Bro-Spagn e 1493. Kalz Yuzevien o doa divroet en impalaeriezh goude bezañ achapet kuit a-dre krabanoù ar goulennataerezh santel goude 1492.

[[Marevezh an tulipez]] (pe ''Lâle Devri'' e [[turkeg]]), a oa badezet evel-henn abalamour da garantez ar sultan [[Ahmet III]] evit ar bokedoù-se, a vez graet eus ren ar sultan-se. 
Etre [[1718]] ha [[1730]] e renas ar peoc'h er vro goude trec'h an Otomaned war Rusia e brezel 1712 hag ar feur-emglev sinet e [[feur-emglev Passarowitz|Passarowitz]] .<br />
Kregiñ reas an impalaeriezh da greñvaat mogeriadurioù ar c'hêrioù tost d'ar balkanioù a-benn bezañ difennet gwelloc'h a-enep ar Stadoù european. Adreizhadennoù all a oa lakaet e plas. En diabarzh e voe izelaet an tailhoù, ha strivet e oa da wellat brud ar melestradurezh a oa adkempennet. Harpet e oa an embregerezhioù hag ar postañ arc'hant prevez.

Kregiñ a reas ar strivoù da adreizhañ an arme ottoman gant ar Sultan [[Selim III]] (1789-1807) a reas ar c'hentañ strivoù bras a-benn modernaat al lu otoman hervez pennaennoù an armeoù europat, met diharpet e oa ar strivoù-se gant ar c'hostezennoù kilstourmer, hini an [[oulema]]ed evit lod ha dreist-holl hini ar "Yeni Djeri" ivez (ar janisared), a zifenne groñs o dreistgwirioù hag a enebe start ouzh ar c'hemmoù. Strivoù Selim a goustas dezhañ e dron hag e vuhez met digollet e voe en un doare mantrus ha gwadek gant e hêr, Mac'hmoud II, a lazherias korf ar janisared e 1826.

=== An diskar hag an nevesaat (1828-1908) ===
Klask a reas ar sultan [[Mahmut II]] mirout ouzh an impalaeriezh a vont war ziskar oc'h embann firman (gourc'hemenn) an [[Tanzimat]] (tanzimat = adkempenn) e [[1839]]. Urzhiañ a reas ma vo kemmet an [[dilhad]] hag an [[lifre]]où. Adframmet e oa ar melestradurezh ha renad [[perc'henniezh]] an douaroù. Broudet e oa an Durked d'ober evel ma rae Europiz e-keñver ar [[savouriezh]] hag an [[teknik]]où.<br />
Dibosubl e oe evit ar galloud turk chom a-blom gant ar riezoù all pa kreske muioc'h-muiañ o galloudoù koulskoude.
E mare an Tanzimat e oe arnevezet ar [[bank]]où, savet ul lu modernoc'h gant an [[tenn soudarded]] hollek ha kemmet ar [[korf-micher|c'horfou-micher]] da embregerezhioù.<br />
Diasterioù armerzhel a chome pa ne c'helle ket mui an Durked bezañ dizleet diouzh ar bankoù europat ha dre-se ne c'hellent ket mui herzel ouzh gwask o enebourien. Prestet e oe [[Kiprenez]] da [[Breizh-Veur|Vreizh-Veur]] e [[1878]] evit kaout grasoù ar Saozon e [[Kendalc'h Berlin]] p'o doa bet trec'het an Otomaned gant Rusia er bloaz a-raok.<br />
Ur [[politikerezh]] emglevioù graet tro-ha-tro gant ar riezoù all e oe rediet ar sultan sevel diouzh an amzer. E-giz-se e asantas an Durked en em unaniñ gant [[Bro-C'hall]], [[Breizh-Veur]] hag an [[Izelvroioù]] evit brezeliñ ouzh [[Rusia]] e-pad [[Brezel Krimea]] (1854-1855).

En [[{{XIXvet}} kantved]] e teuas war wel luskad ar [[broadelouriezh|vroadelouriezh]] hag e tizhas tiriadoù europat an impalaeriezh er [[Balkanoù]] hag ar bet-[[priñselezh]]ioù tro-dro d'an [[Danav]]. Gwasket e oa ar riez turk etre an dezev aloubiñ o doa e amezeien hag goulennoù broadel an diabarzh hag e veze soutenet an eil gant ar re gentañ peurvuiañ.
Evit ar sujidi turk otoman e veze diaes kompren eus ar pezh a oa kiriek politikerezh ar galloud kreiz : ma ne yae ket mat en-dro ar vro, daoust hag eñ e teue eus an diabarzh pe eus an diavaez?

E [[1875]] ec'h embannas [[Serbia]], [[Montenegro]], [[Bosnia]], [[Bulgaria]], [[Valakia]] ha [[Moldova]] o [[dizalc'hted]]où. Pa yeas Rusia da vrezel evit o difenn e oe trec'het al lu otoman hag e chomas dizalc'h Serbia, [[Roumania]] ha Montenegro diwar ar [[feur-emglev|feurioù-emglev]] sinet e [[Feur-emglev San Stefano|San Stefano]] hag e [[Feur-emglev Berlin|Berlin]] e [[1878]].

[[Restr:London_news_c1877_-_scanned_constantinopole(1996)-Opening_of_the_first_parlement.png|thumb|180px|Digoridigezh an dael otoman kentañ, 1876]]

E [[1876]] e krogas Marevezh ar Bonreizh kentañ (''Birinci Meşrûtiyet Devri'' e [[turkeg]]), met ne badas ket ar gournamant bonreizhel. Un taol-stad a oe graet e [[1876]] dindan levezon luskad an adkempennerien a veze graet an [[Otomaned yaouank]] eus outo. Rediet e voe [[Abdülaziz (sultan)|Abdülaziz]] da lezel e dron d'e vreur [[Murat V]], met hemañ, ur pennfoll anezhañ, ne renas nemet 3 miz.

Ul lusk a oa bet roet d'an [[otomanouriez]], [[ideologiezh]] an Otomaned yaouank hag ne c'hellas ket ar sultan nevez, [[Abdülhamit II]], nac'hañ ma vo staliet un [[unpenniezh bonreizhel]]. Embannet e vo ar [[bonreizh]] (''[[Kanûn-ı Esâsî]]'' e turkeg), met ne badas ket ar pleustr muioc'h eget daou vloaz.
Lesanvet e veze "Den klañv Europa" an impalaeriezh, met ne davee ket an dra d'ar stad armerzhel a veze gwelloc'h-gwellañ, met d'an distok sevenadurel ha frammadurel a chome.

=== Dispennadur ===
[[Restr:Ottoman-Empire-Public-Demo.png|thumb|left|200px|Manifestadeg e karter [[Sultanahmet]] e Istanbul, 1908]]
E [[1908]], [[emsavadeg]]où er Balkanoù a lakaas galloud ar sultan Abdulhamid II da wanaat ken e tleas adlakaat e pleustr bonreizh 1876 dindan gwask ul luskad politikel nevez ha ledan, an Durked yaouank (''Jön Türkler'' e turkeg), ken ez eus bet un Eil Marevezh bonreizhel ('Ikiinci Meşrûtiyet Devri'' e turkeg). Renet e oe aferioù ar riez gant Kengor Unaniezh hag Araokadur ( ''İttihâd ve Terakkî Cemiyeti'' e turkeg).

E [[1912]] e tarzhas [[Brezelioù ar Balkanoù]] p'en doa aloubet [[Libia]] al lu italiat e 1911. E Mae [[1912]] e stalias ar riezoù dizalc'h nevez, Serbia, ha [[Bulgaria]] feurioù-emglev gant [[Bro-C'hres]] evit lakaat an arigrap war [[Albania]], [[Republik Makedonia|Makedonia]] ha [[Trakia]]. <br />
Brezel kentañ ar Balkanoù a darzhas diwar ar feur-emglev etre Serbia ha Bulgaria a glaske rannañ Makedonia etrezo. Koll a reas tiriadoù zo an impalaeriezh, met e teuas sachoù-blev etre ar riezoù unanet ken e adtapas anezho e-pad [[Eil Vrezel ar Balkanoù]].<br />
Mont a reas da vrezeliñ ouzh Serbia ar gouarnamant otoman pa oa bet dismegañset ganti.<br />
Ne veze ket an impalaeriezh otoman ezel "Unaniezh an Triad", met dre ma oa daeet gant Serbia goude [[Gwalldaol Sarajevo]] ez eas da vrezeliñ ouzh [[Rusia]], diwaller Serbia hag e kemeras perzh er [[Brezel-bed kentañ]]. 
E derou ar brezel eo bet gouest bezañ trec'h war ar Rusianed, ar Vreizhveuriz ha ar C'hallaoued, al lu renet gant pennoù turk nevez hag ofiserien alaman en [[Dardanelloù]] ([[strizh-mor]] [[Çanakkale]]) hag e Kut, met ne c'helljod ket lakaat un harp d'ar Rusianed er [[Kaokaz|C'haokaz]] ha diskaret an nerzh rusian goude [[Dispac'h 27 a viz Here 1917]] ez eas da goll koulskoude ar veli durk e [[Mezopotamia]] hag [[Arabia]] diwar atiz an [[Emsavadeg arab]] skoazellet gant al lu breizhveuriat ([[Baghdad]] aloubet gantañ e 1917). Pa oe gouest an Durked aloubiñ [[Azerbaidjan]] e tlejod kannañ ouzh [[harzherezh]] an Armenianed o chom e [[Van (proviñs)|Proviñs Van]] o doa krouet ur gouarnamant e miz Mae [[1915]]. Rebechiñ a reas d'an Armenianed ar gouarnamant turk bezañ liammet gant an enebour rusian a aloube er mare-se reter Armenia. Bezen Armenia ha strolladoù soudarded armenian a-youl-vat a gemeras an armoù betek ma vo savet e dibenn 1917 Republik demokratel Armenia gouarnet gant [[Kevre dispac'hel Armenia]].<br />
D'ar 24 a viz Ebrel e embannas, ministr an Aferioù diabarzh, [[Talat Pacha]], ma vo harzet pep ezel eus [[Kevre dispac'hel Armenia]] ha kaset o [[familh]]où pelloc'h er Su, da lavaret eo e [[Siria]].
Jedet eo bet gant darnvuiañ an istorourien eo bet lazhet pe lakaet da vervel war-dro 1 milion hanter [[Armenianed]] e-korf ar brezel, nannsoudarded peurvuiañ. Termenet e vez gant meur a skolveuriad evel ur [[gouennlazhadeg an Armenianed|gouennlazhadeg]] hag an hini kentañ er {{XXvet kantved}}. Koulkskoude eo bet nac'het gant pep a gouarnamant ez eus bet ur gouennlazhadeg. Pouezañ a reont war ar perzh m'o dije kemeret e lazhadegoù Armenianed aozadurioù turk dilezenn pe ar [[Kurded|Gurded]]. Ouzhpenn-se e vije marvet lod an Armenianed forbannet pa oa izel o stad diwar ar brezel ha e vije marvet miliadoù ha miliadoù muzulmaned e dirollerezh an emgannoù diabarzh.<br />
Goude [[arsav-brezel Mudros]] hag [[feur-emglev Sèvres]] e tivizas kevredidi drec'hour [[Emglev an Triad]] ma vo lodennet an impalaeriezh otoman ken ne vije ket mui ur galloud turk. [[Bro-C'hres]] a veze da resev aod ar Mor Egaios, [[Italia]] aod ar Su war ar Mor Kreizdouarel, Breizh-Veur ha Bro-C'hall ur c'hefridi evit merañ an tiriadoù arabek hag e veze da staliañ un [[Armenia]] hag ur [[Kurdistan|C'hurdistan]] bras awalc'h pa vije bet an daou [[strizh-mor]] hag Istanbul dindan ur veli vroadel.<br />
E [[1923]], [[Feur-emglev Lausanne (1923)|Feur-emglev Lausanne]] a gadarnaas kefridioù Breizh-Veur ha Bro-C'hall, met e oe nullet raktres lodenniñ Anatolia abalamour da [[Brezel Dizalc'hidigezh Turkia|vrezel Dizalc'hidigezh Turkia]].

Diwar garventez an divizoù a-enep ar galloud turk e savas [[Luskad Broadel Turkia]] renet gant [[Mustafa Kemal Atatürk]] evit lakaat an Durked da skarzhañ ar Gevredidi. D'an 23 a viz Ebrel [[1920]], Ensavadur Luskad Broadel Turkia a vodas e [[Ankara]] evit sevel [[Bodadeg Broadel Bras Turkia|Bodadeg Broadel Bras]] (''Büyük Millet Meclisi''). Al lu nevez, Lu ar Bobl, a skarzhas an nerzhioù breizhveuriat, gall hag italiat kuit. Adkemer kontroll a reas ar [[Bosfor|strizhoù-mor]] an Durked ha pa 'z aloubjod Kergustentin e tisklêrjod ne oa ket mui a impalaerezh d'an [[1 Du|1 a viz Du]] [[1922]]. <br />
Dre Feur-Emglev Lausanne ([[29 Here|29 a viz Here]] [[1923]]) eo bet krouet Republik Turkia ez-ofisiel. Forbannet ha kaset en [[harlu]] e oe bet ar sultan diwezhañ, [[Mehmet VI|Mehmet VI Vahdettin]] (1918-1922) gant e familh hag e goskor nesañ. D'an [[3 Meurz|3 a viz Meurz]] [[1924]] e oe disklêriet ne oa ket mui a [[kalifiezh|galifiezh]] (pennaen ar c'halif o ren ar feizidi muzulman). Hanter-kant bloaz goude e asantas Bodadeg Broadel bras [[Turkia]] ma vo roet keodedouriezh Turkia da [[Ertuğrul Osman V]], diskennad ar sultan [[Mehmet V]].

== Aozadur ar Stad ==
Pa vez dave d'ar stad otoman e veze kaoz eus an "Nor gaerrañ" (''Bâb-ı Âlî'' e [[turkeg]] hag [[arabeg]]). Houmañ a zo unan eus [[palez Topkapı]], an hini nemeti a veze digoret d'an estrenien, ar [[kannati|gannadourien]] estren en o zouezh.

[[Restr:JNdelespinassec1787_-scanned_from_constantinopole_(1996)_-_A_public_office_in_istanbul.png|thumb|left|200px|Burokratiezh otoman]]
Barregezhioù an holl a veze implijet gant [[melestradur]] ar riez otoman.

E kemm gant meur a riez e oa laouen an impalaeriezh otoman implijout er melestradurezh ar Gresianed (hag ar gristenien all), ar [[Yuzevien]] koulz hag ar Vuzulmaned. Pa kreskas buan-tre gorre an tiriadoù e oe ezhomm bras eus barregezhioù Gresianed ar [[Fener|Fanar]] (karter e kreiz Kergustentin), an Armenianed, ar Serbed, ar Vosnied hag an [[Hungariz]] ha meur a bobl all. Gwelet e vez sklaer dre ma oa ar [[gresianeg]], yezh an [[diplomatiezh]] e derou an impalaeriezh. <br />
Klasket e veze da gentañ kontrolliñ ar [[beleg]]où hag ar [[kloareg|gloer]] evel e rae an [[impalaeriezh roman ar Reter|impalaerien vizantat]]. Miret eo bet an dalc'helezh turk levezonet gant amzer ar c'hantreal. Gant hengounioù degaset eus [[Iran]] e veze staliet pennaennoù ar [[Justis]]. Da skouere veze al lezioù-barn kadoriet gant ur [[kadi]] gopret gant melestradurezh ar Sultan war eeun. Dre vras, un meskaj hengounioù ha pleustroù, niverus o orinoù, a veze implijet er melestradur otoman.

En derou, ne glaskas ket an Otomaned korvoiñ hervez ur program pinvidigezhioù armerzhel an impalaeriezh pa vezent kentoc'h melestrerien. Reolet e veze ar prizioù hag ar pourveziñ evit ma chom stabil ar gevredigezh ha sammad an tailhoù ouzhpenn. Biskoazh n'eo bet klasket kreskiñ ar [[produadur]] d'al live uhellañ hag e veze ar c'henwerzh e dornioù an nann-muzulmaned evit an darnvuiañ. Pal ar [[riez]] ne oa ket armerzhel, met relijiel, da lavaret eo difenn ha ledanaat douaroù ar Vuzulmaned en ur c'hlask kaout harzoù e peoc'h. War an holl e veze roet ar priz uhelañ da reizhded ar relijion [[Sunni]] ha da bri an dinastiez.

=== Tiegezh Osman ===
Ne oa nemet ur rener en impalaeriezh, ar Sultan, anvet ar ''Padichah'' (Aotrou ar roueed) ha pa ne vez ket an holl traou en e dorn. Arouez ha enkorfadur ar gouarnamant e oa.

Ur bennaen e oa evit dibab ar sultaned : e tlefe unan eus [[mab|mibien]] ar Sultan aet d'an [[Anaon]] bezañ e warlec'hiad. Mibien ar sultanez a veze war ar renk kentañ ha e veze roet un [[deskadurezh]] a-zoare d'ar mab, en doa diskouzet e varregezhioù diwar goust ar re nebeut donezonet.

Koulskoude eo bet c'hoarvezet unneg gwech m'eo bet didronet ar Sultan, met kreñv eo chomet an [[tierniezh]] e-doug an hir a prantad m'eo bet o ren (9 kantved) pa n'eus ket bet nemet daou daol-arnod evit he diwriziennañ.

=== Harem ar Sultan ===
Unan eus ar galloudoù ma rene lodenn aferioù an impalaeriezh eo bet an [[Harem Impalaeriel Otoman]], da lavaret eo gwragez ha lesgrwagez ar sultan hag ar re a rae war-dro. Penn an harem e oa ar sultanez "Valide", anvet ivez ''Baş Kadın'' (Penn Itron), mamm ar sultan o ren. Ur [[renk]] uhel a oa dezhañ e lez an impalaeriezh ha meur a wech e reas perzh gant politikerezh kreiz ar riez unan anezho Er XVIvet hag er XVIIvet kantved e c'hounezas mammoù ar sultaned ur c'hontroll ledan war an aferioù ken e vez anvet ar prantad "Sultanad ar vaouezed" (''Kadınlar Saltanatı'').

Un aozadur dibar e oa d'an Harem hag reolennoù diabarzh resis. Dindan ar [[Valide Sultan|sultanez Valide]] e oa ar sultanez Haseki, houmañ mamm da vab henañ ar Sultan pa oa hemañ ar warlec'hiad gwirheñvel.
Ar peder wreg ofisiel all, anvet ''Haseki Kadın'', a zeue goude. An eiz [[lezgwreg]] ofisiel (''ikbâl''s pe ''hâs [[Odalisk|odalık]]'') en doa ar renk izelloc'h gant al lezgwragez all (''gözde''). <br />Goude-se e teue lezgwragez pennoù bras al lez hag an deskardezed, ar merc'hed yaouank prest da vezañ dimezet en o zouezh.

=== Skolioù ar palezioù ===
E [[skol]]ioù ar [[palez]]ioù e veze stummet paotred yaouank kristen (''Devşirme'') kemeret evel un [[truaj]] er broioù kristen aloubet. Tri balez a oa gant ur skol enno, hini [[Edirne]] (bet kêr-benn a-raok 1453), hini [[Galata]] ("Galatasaray(ı)") e Kergustentin ha hini Ibrahim Pacha e Kergustentin ivez.<br />
Goude seizh bloaz o studiañ e veze prest ar [[baotred]] bezañ sekretourien pennoù bras pe ofiserien er marc'hegezh pe e lu ar ''Yeni Ceri''. Ar re wellañ a veze roet renkoù uhel e melestradurezh ar riez e [[Palez Topkapi]] (''Topkapısarayı'').

=== An [[Divan]] (Kuzul ar sultan) hag ar [[gouarnamant]] ===
Gouarnet e oa an impalaeriezh gant kuzul ar sultan, an [[Divan]], hag e veze anvet ar gouarnamant evel-se. Aze e veze kemeret [[disentez]]ioù pouezusañ (firmân-ioù) dindan dreistelezh ar Sultan. En Divan e veze daeloù war kondu an impalaeriezh hep ma oa ezvezant ar Sultan. Kaset eo keloù war alioù an Divan d'ar Sultan gant ar Penn[[vizir]] ha hennez ne oa ket rediet heuliañ alioù e guzulierien. Tri vizir a zo bet ezel ar Divan eus ar [[{{XIVvet}} kantved]] betek ar [[{{XVIIvet}} kantved]] ha goude-se unneg, met pevar, ar re-se Vizired ar Volz-to, a oa ar re bennañ asamblez gant ar Penn Vizir.

E derou ar riez otoman, pa ne oa nemet ur "beylik" en em vode en Divan tud koshañ ar [[meuriad]], met tamm ha tamm e teuas pennoù bras politikel, relijiel ha milourel hag e vez graet eus ar guzulierien ar vizired. Goude [[1320]] e oa anvet ur Penn Vizir (pe "Sadrazam") karget seveniñ atebegezhioù ar Sultan e gwezhioù zo. Pa veze lavaret eus an "Nor dispar-kenañ" e veze kaoz eus dor palez ar Penn Vizir evit daveiñ d'ar gouarnamant en e bezh. [[Kannadour]]ien ar broioù estren a veze degemeret er palez-se gant ar sultan.<br />
C'hoarvezet eo bet m'eo bet aotrouniezh ar Penn Vizir ingal da hini ar sultan ha gwezhigoù zo kreñvoc'h.

Goude Dispac'h an [[Turked yaouank|Durked yaouank]] e [[1908]] ez eas an impalaeriezh otoman da vezañ un [[unpenniezh bonreizhel]] ha ne oa ket mui un organ-erounit. En [[Dael]] e veze dileuridi ar proviñsoù.

Pa oa an impalaeriezh e barr ar [[galloudegezh]] a oa 29 proviñs ennañ, mui div priñselezh truajer, [[Moldova]], [[Treuzsilvania]] ha [[Valakia]].

== Kevredigezh ==
Mirout a unaniezh e-keñver ar galloud ha pa veze pobloù ken disheñvel dindan e veli a zo bet unan eus an taolioù-kaer graet gant an impalaer otoman. Dre e nerzh milourel evit abafiñ ha kontroll strizh an tiriadoù nevez aloubet eo bet kaset da benn ar c'hendelc'her.<br />
Hervez pennaennoù an islam e-keñver gwarez an dud o doa ur [[relijion]] pe kristen pe yuzev e veze lezet lezet pobloù al Levr ((''Ahl al-Kitâb'') er [[Koran|C'horan]]) aozañ o buhez e peoc'h gant m'o doa paet o zailhoù ha asantet da renk kentañ roet d'ar vuzulmaned, ar re-se ar bihanniver.<br />
Ken abret eget ren [[Mehmet II]] eo bet roet gwirioù a-bouez d'ar Gresianed hag e klaskas an Otomaned sachañ ar Yuzevien ma teuint da chom war o ziriadoù.

=== Keal ar vroad ===
Pep a gumuniezh relijiel en doa droad sevel e "[[millet]]" dezhi hag e c'helle mirout he [[hengoun]]ioù, he [[stuzegezh]]ioù,h e yezhoù dindan gwaez hollek ar sultan. Pennoù ar "milletoù" a oa pennoù relijiel o doa ur roll politikel ivez ken e vezent prest da virout o galloudoù ha servijout an impalaeriezh evit-se.
E-pad kantvedoù e chomas kreñv an impalaeriezh dre m'en doa diskouezet e oa prest da gouzañviñ an diforc'hioù broadel. Met, pa teuas ar [[broadelouriezh|vroadelouriezh]] da greskiñ, ne c'hellas ket sevel un harz outi hag ez eas da get ha p'en deus esaet en azazaat dre an unpenniezh bonnreizhel e dibenn an XIXvet kantved hag e penn an XXvet kantved.<br />
Koll a reas buan perzhioù an Durked seldjoukour an d-[[tierniezh]] hag ar re-se a oe beuzet dre an euredoù gant pobloù all, met ur skouer istorel a-bouez eo p'en deus an Durked kantreer kavet ur sistem kevredigezhel a deuze [[energiezh]]ioù an holl bobloù evit mad an impalaeriezh.

=== [[Sklavelezh]] ===
N'o doa ket an Durked kantreer [[sklav]]ed pa oent e kreiz Azia. Hervez ar [[charia]], lezenn relijiel ar Vuzulmaned, ne oa ket aotreet lakaat un den e sklavelezh pa oa heñvel an holl dud : un ene zo bet roet da bep den gant [[Allah]] - [[Koran]] 49 - 3). Ne asante ket an Otomaned d'ar sklavelezh, met lezet o deus ar pobloù o doa sklaved mirout anezho. Pa en em dro sklav pe sklav ouzh an islam e vez dishualet. Pa veze lavaret d'ur muzulman e oa ur mestr sklaved e c'helle bezañ fuloret.

Evit gwir e oa implijet ar sklaved e-barzh ar savadurioù hag e veze kemeret da geñver kerc'hadennoù en tu all d'an harzoù. Darn vuiañ ar sklaved a veze implijet ever [[gale]]ourien o roeñvat war ar galeoù o deus degaset ar [[spont]] war riblennoù broioù kristen er [[Mor Kreizdouarel]] er XVIvet hag er XVIIvet kantved.

Pa oa sklaved er [[Kaokaz|C'haokaz]], sklaved o labourat er maezioù a veze kaset gant ar [[Kirkasianed|Girkasianed]] pa oa deuet tre an impalaeriezh goude 1864 e Roumania hag e Roumelia (Norzh Bro-C'hres). Pa savas bec'h etre ar Girkasianed hag an [[aotrouniezh]] otoman, hemañ a yeas da reiñ skoazell d'ar sklaved.

=== Sevenadur ===
[[Restr:Ottoman-Empire-Park.png|thumb|left|200px|Park e Istanbul]]
Pa oa liesseurt an dud a veve dindan beli an otomaned eo diaes termeniñ ur sevenadur otoman. Marteze e c'heller komz eus ur sevenadur turk-hag-otoman, ur sevenadur gresian-hag-otoman, ur sevenadur armenian-hag-otoman ha meur a re all, met ur seurt teuzadur a oa bet gant ar pennoù bras ha pa veze orinoù broadel ha relijiel liesseurt-tre dezho. An [[etredimez]] a zo bet o c'hoari ivez.

Pa dremenas an Durked oghouz a-dreuz [[Persia]] e voent levezonet gant meur a berzh eus ar sevenadur iranat. Goude kemeridigezh Kergustentin ez eas e-barzh buhez an impalaeriezh meur stuzegezh gresian da gentañ hag europat da-c'houde, keit ha m'en em ledane ar galloud otoman e kreiz Europa.

Dre vras e veze liessevenadurel savboent an Otomaned hag e c'heller soñjal eo bet ar perzh dibar-mañ a lakaas anezhañ da dreistvevañ e-touez broioù ar [[Krennamzer|Grennamzer]] ne vezent evit gouzañviñ re a soñjoù disheñvel. Eus an amzer ma veze an Durked o kantreal eo deuet o spered tolerañs.<br />
Diouzh ar spered-se eo bet savet ar sistem lezennel gant lezioù-barn evit pep kumuniezh hag ar gouarnerien kazi emren ivez.

=== Savouriezh ===
[[Restr:THES-Bey Hamam plan.jpg|200px|thumb|plan Hamam Bey e [[Thessaloniki]], 1444]]

[[Savouriezh an Otomaned]] a zo bet levezoned gant [[savouriezh]] an Seldjoukourien, savouriezh ar Bersed, savouriezh ar Vizantiz savouriezh ar Gresianed ha [[savouriezh islamek]], met e tapas perzhioù dezhi-he-unan. E-pad an amzervezh 1300-1453, ur c'hlask war [[mennozh]]ioù nevez a zo bet hag ne c'hoarvezas an tarzh nemet pa yeas an impalaeriezh ga greskiñ ha da bindivikaat. Etre 1453 ha 1600 e tiorroas an arz otoman en e stumm klasel, met e kollas an [[awen]]-se e-pas [[Oad an Tulbennoù]] (1699-1827) pa levezon ar stiloù kinkladur troidellus europat (barocco, rococo), a dizhas an impalaeriezh asamblez gant meur a stil all.<br />
Disemglevioù zo bet evit renkañ an arz turk en e blas en [[arz islamek]]. Hemañ n'eo ket diwanet eus netra pa zo bet e broioù m'eo bet diorroet arzoù koshoc'h e [[Siria]] ar Gristenien gozh ha Persia ar [[Sasanourien]]. Gant meskaj elfennoù arab, persat ha turk eo bet krouet ar pezh a zo anvet an arz islamek ha n'eus ket moian dispartiañ an Durked eus krouidigezh an arz-se p'o deus savet pe renet an holl riezoù m'eo bet o tiorreiñ enno.

Er c'hontrol eo bet levezonoù deuet a-bell, evel hini ar [[Boudaegezh|Voudaegezh]] war [[bez|vez]] Ismael ar Samanour e [[Boukhara]] hag dreist-holl hini an arz sasanour pa save [[templ]]où evit azeuliñ an tan. Evit gwir, ar [[bolz-toenn|volz-toenn]] ha meur a elfenn savouriezh a zeu eus ar [[Sasanourien]].

Strivoù bras a zo bet graet evit reiñ ur stumm savouriezhel ha kinkladurioù eus ar c'hoantañ d'ar [[moskeenn]]noù pa vezent-int kreiz ar vuhez lec'hel. Kavet e vez savadurioù eus ar priziusañ e-touezh ar [[merdersa]]ed, an [[ospital]]ioù, an [[hamamm]]où hag ar bezioù.

Estreged brasañ kêrioù Turkia evel Edirne hag Istanbul ez eus skouerioù kaer-tre ar savouriezh otoman e [[Aljeria]], Egipt, [[Tunizia]], broioù ar Balkanoù ha [[Hungaria]] e-lec'h m'eo bet savet [[moskeenn]]où, pontoù, feunteunioù ha skolioù e-leizh.

=== Kêrioù-penn ar proviñsoù ===
Kêrioù-penn ar proviñsoù, kreizennoù ar galloud otoman, o deus bet stummet hervez levezon ar [[stuzegezh]] otoman. 
Drevezet e veze boazioù al lez otoman, met o ferzhioù a lakae war wel diforc'hioù en impalaeriezh.<br />
Hiziv e chom roudoù ar stuzegezh otoman e [[metropolenn]]où evel [[Sarajevo]], [[Skopje]], [[Tessaloniki]], [[Damask]], [[Baghdad]], [[Beirout]], [[Yeruzalem]] ha [[Mekka]].

=== [[Yezh]] ===
Sell ivez ouzh [[Turkeg]] ha [[Turkeg otoman]]<br />
Pa veze liesvroadek an impalaeriezh, liesyezhek e veze ivez ha diouzh e tenne barregezhioù dibar. Pep broad pe strollad sokial pe relijiel hag en doa e yezh dezhañ a veze rediet komz ur yezh all pe vuioc'h evit eskemm gant e amezeien. Er c'herioù e ouie an dud meur a yezh, o yezh hag ar yezhoù ar muiañ priziet e liveoù uhel ha lennek ar gevredigezh, an turkeg, ar perseg hag an arabeg (ar yezh-se gant ar vuzulmaned d'an aliesañ). 
Er skolioù evit ar pennoù bras e veze graet an deskadurezh e galleg hag ar saozneg ken en em ledane ar yezhoù-se er bobl e dibenn an impalaeriezh. Koulskoude er mare-se e kreske goustadig implij an turkeg pa chome ar [[perseg]] yezh al [[lennegezh]] hag an arabeg, yezh ar relijion muzulman.

[[turkeg otoman|Turkeg an Otomaned]] a veze levezonet bras gant an [[arabeg]] hag ar [[perseg]], met ne vezent ket implijet kenstur, rak, e yezh ar burevioù melestradurel e veze silet meur a ger arabek pe bersek en ur framm yezhadurel turkek hag e veze digomprenus da nep n'en doa ket desket an div yezh. Rediet e oa turkegerien ar bobl implij [[jubennour]]ien evit kas skridoù d'ar melestradurezh.

=== [[Sonerezh]] ===
Deskiñ ar sonerezh a veze lod ar [[begenn|vegenn]] ha meur a sultan o deus bet sonerien ha [[sonaozouriezh|sonaozourien]] eus an dibab, [[Selim II]] en o zouezh pa vez c'hoariet e sonaozadurioù c'hoazh. Un troc'h a zo bet koulskoude etre ar sonerezh klasel a vourre tud uhel ar c'hêr-benn hag ar sonerezh hengounel liesseurt a veze aozet ha c'hoariet e lec'h all.

Gant teir sonerezh, an hini vizantat, an hini bersat hag an hini arab eo bet levezonet ar sonerezh otoman klasel. hag e vez aozet war unanennoù ritm, ''usul'' o anv, heñvel a-walc'h ouzh [[metr (sonerezh)|metr]] ar sonerezh kornogel ha war unanennoù kerzenn, ''makam'' o anv, heñvel a-walc'h ouzh ar [[moz kornogel]].
Ar biñvioù-seniñ ar muiañ implijet a zo ar re hengoul e Anatolia ha kreiz Azia, da lavaret eo ar saz, ar baglama, ar "kemendje" (turkeg ''kemence'') asamblez gant ar re a zo boutin er [[Reter-Nesañ]] evel an [[oud]], an [[tanbur]] (ur seurt taboulin), ar [[Kanunikanun|C'hanunikanun]] hag an ney. [[Violoñs]] ha [[piano]] a zo deuet pelloc'h.

Er proviñsoù e veze meur a [[stil]] (pleusk) hervez ar broioù : [[Balkanoù]] ha Turkus Trakia, Turkus ar Biz (Laz), Turkus ar Mor Egaios, Turkus kreiz Anatolia, Turkus Reter Anatolia ha Turkus ar C'haokaz. Ne oa ket ket eus ar sonerezh hengounel e Istanbul, bro ar sonerezh klasel otoman.

=== [[Lez]] ar Sultan ===
E palez Topkapi e oa palez bras ar sultan (''Topkapısarayı''), ar pezh a veze anvet ''saray'' e turkeg ha [[:fr:sérail]] e galleg hag aze e veze al [[lez]]. An [[harem]] a oa ul lodenn eus ar palez difennet d'ar [[gwaz|wazed]], nemet ar sultan hag an [[tizhog|dizheion]].
E lez ar sultan en em tiorroas ar pezh a veze graet ar [[stuzegezh otoman]] eus outi. Evit pignat da [[enor]]ioù uhelañ e tlefe al [[lesaour]]ien pleustriñ warni ha bezañ gouest komz an teir yezh pennann an turkeg otoman, ar [[perseg]] hag an [[arabeg]]. Ret e vefe gouzout penaos ober en degouezhioù pennañ : tal ar sultan ha pa veze lidoù ofisiel pe relijiel.<br />
Dre anr stuzegezh otoman e veze dispartiet an [[noblañs]] eus ar re all. Otomaned e veze graet eus an [[tudjentil|dudjentil]] pa veze graet an Durked, nemet eus an dud turkek o chom er maezioù.
                        
=== [[Keginerezh]] ===
Pa komzer eus ar c'heginerezh otoman e vez anv eus an hini a oa fardet e [[Istanbul]]. Gant keginerien ar Sultan hag an aotrouien en o falezioù e veze ijinet ha fardet [[meuz]]ioù nevez, darn anezho graet gant danvezioù ha [[temz-boued|temzoù-boued]] degaset eus rannvroioù pell. Keginerezh ar palez impalaerel hag hini ar pachaed a c'hellfe bezañ anavezet gant ar bobl e degouezhioù'zo evel gouelioù ar [[Ramadan]].
E kêrioù-penn ar proviñsoù e veze graet ar c'heginerezh diwar an hengounioù lec'hel.<br />
E palezioù bihan graet e prenn (yali ar bachaed = ti-prenn an aotrouien) war riblennoù ar [[Bosfor]] e veze servijet [[banvez]]ioù e-lec'h e veze arnodet meur a [[rekipe]] nevez.

=== Relijion ===
Goude kemeridigezh Kergustentin, ne gredas ket ar [[Sultan]] [[Mehmet II]] diskar an [[Iliz reizhkredennour gresian]], an uheldad ar muiañ enoret en he fenn. Er c'hontrol e lakaas anezhañ da "etnarkos" ar C'hresianed, da lavaret eo evel penn politikel ha relijiel "Millet ar Roum" ("broad pe gumuniezh ar Romaned") gant un truaj da baeañ evit ma vefe anavezet beli ar Sultan ganto.
Er Millet-se e veze bodet an holl [[Reizhkredennouriezh|reizhkredennourien]] a anaveze aotrouniezh uheldad Kergustentin ha forzh peseurt orin etnikel a veze dezho. Sistem ar [[Millet]] a veze evit pep feizad nann-muzulman hag int ne vezent ket sujet d'al lezenn vuzulman. [[Lezenn]]où lakaet e pleustr evit ar reizhkredennourien a veze hini an impalaeriezh vizantat, da lavaret eo [[Kod Justinian]] ([[5{{vet}} kantved]]). ''Millet'' ar reizhkredennourien a oa bet roet dezhañ gwirioù ledanañ e tachennoù ar c'henwerzh hag ar politikerezh o vezañ ma oa an hini niverusañ. Koulskoude e paee an nann-vuzulmunaned [[tailh]]où uhelañ.<br />
''Millet'' ar [[Yuzevien]] a oa dindan [[aotrouniezh]] an "Hac'ham bachi" pe "ar Rabbi otoman". Dindan aotrouniezh o [[eskob|eskibien]] e veze an Armenianed ha meur a gumuniezh relijiel. An holl a veze graet an ''Dhimmi'' eus outo.

[[Rummad:Impalaeriezh otoman| ]]
[[Rummad:Istor Turkia]]