Gwelet an tarzh evit Henroma

{{databox}}

{{Henroma}}

'''Henroma''' a vez graet eus ar marevezh istorel ma tiorroas ar [[sevenadurezh roman]], en [[Henamzer]] [[Europa]], adalek he geneliezh, savidigezh, betek he diskar. Komzet e vez ivez eus an '''Henamzer roman''' pe eus '''Roma an Henamzer'''. Kroget dre genstrollañ un nebeud kêriadennoù en ur [[pastell-vro|bastell-vro]] vihan e-kreiz [[Italia]] eo deuet a-benn tamm-ha-tamm ar vourc'hig uvel da vezañ mestr war ar [[bed kreizdouarel]] penn-da-benn e deroù ar [[marevezh kristen]] betek dibenn an Henamzer dre sevel un impalaeriezh galloudus-kenañ a renas war an darn-vrasañ eus [[Europa]] {{dave|Bizantion}} ar C'hornôg ha lodennoù eus [[Afrika]] ha kornôg [[Azia]] etre [[50]] ha [[476]]. '''Henroma''' a vez implijet evit daveiñ d'an impalaeriezh a oa Kêr [[Roma]] he [[kêr-benn|c'hêr-benn]] eta.

Dindan levezon ar [[Henc'hres|sevenadur henc'hresian]] en deus lakaet Roma mennozhioù ha teknikoù d'o barr ken e lavarer eus ar sevenadur gresian-ha-roman eo bet mammenn bennañ diorroadur speredel [[Europa]] eus ar [[Krennamzer|Grennamzer]] betek hiziv. Betek kreiz an {{XXvet kantved}} eo bet ar studioù gresian-ha-roman diazez deskadurezh ar vegenn en Europa.

''Ne vo kavet amañ nemet un diverrañ eus istor Roma. Displeget eo dre ar munud e pennadoù all klokoc'h. Evit lenn muioc'h, implijit al liammoù hag ar rummadoù.''


== Krouidigezh Roma ([[753 kt JK|-753]]) ==
{{pennad pennañ|Krouidigezh roma}}

Hervez an [[hengoun]] hag ar [[mojenn|vojenn]] [[latin]] e vije bet diazezet Kêr Roma e [[753 kt JK|-753]]. [[Romulus]] a vije bet savet gantañ kêr [[Roma]] e-lec'h m'emañ ar [[Menez Palatin]] e-kichenik an [[Tiber (stêr)|Tiber]] e-tro [[753 kt JK|-753]] ma voe bodet strolladoù [[Latined]], [[Sabined]] ha, marteze, [[Etrusked]]. Prouet eo bet gant an [[arkeologiezh]] e oa bet kroget an dud d'ober o annez war an tuchennoù en-dro da Roma e-tro an {{Xvet kantved kt JK}} ha ma yeas an dud war baotaat adal an {{VIIIvet kantved kt JK}}

== Ar rouantelezh ([[753 kt JK|-753]] betek [[509 kt JK|-509]]) ==
{{pennad pennañ|Monarkiezh roman}}

[[Restr:City of Rome during time of republic.jpg|thumb|right|150px|Sell romantel war Roma, warnañ an [[Tiber (stêr)|Tiber]], [[moger Servius]] ha [[pont Sublicius]], a-us dezho ar [[kapitol|C'hapitol]]]]
Da-heul Romulus hag e warlerc'hidi vojennel eo ar rouaned [[Etrusked|etrusk]] en em stailh er vro. Ganto eo e vo treuzfurmet Roma en ur gwir gêr e-tro [[600 kt JK|-600]]. Lakaat a rejont sevel ur ramparzh-tro ([[moger Servius]]), kempenn ar [[forom (Roma)|forom]] ha sevel a rejont santual ar [[Kapitol|c'hapitol]].

Moarvat eo e-pad mare ar rouantelezh ma voe frammet ar [[relijion roman]] enni ur meskaj hendresoù [[indezeuropek]] ha levezonioù [[Henc'hres|gresian]] hag [[Etrusked|etrusk]]. Romaned an Henamzer a lakae berzh o brezeliadegoù war gont un [[deoliezh]] pizh e-keñver o doueed.

Sellet ivez ouzh ar pennadoù : [[relijion roman]], [[mitologiezh roman]], [[gouelioù relijiel roman]].''
</br>

== Ar Republik roman ([[509 kt JK|-509]] betek [[31 kt JK|-31]]) ==
De ''res publica'' (lat.) "an dra foran".

[[Lucius Tarquinius Superbus|Tarkwin ar Balc'h]] ''(Tarquinius Superbus)'' a vez graet eus diwezhañ roue Roma. Tirantus, rog, e voe argaset kuit gant ar Romaned e [[509 kt JK|-509]]; da-heul e voe krouet ar [[Republik roman]] gouarnet gant ar [[Sened roman|Sened]] hag ar [[Magistrated|Vagistrated]] dilennet gant pobl Roma (d'ar mare-hont e oa an termen ''populus'' evit ar bobl armet, da lavaret eo keodedourien Roma (ken ar vrientinien hag ar werin)). 
E penn-kentañ ar Republik roman e veze tabutoù bras etre ar [[Patrisian|Batrisianed]] ''(brientinien)'' hag ar [[Plebs]] ''(gwerin)''. A-benn ar fin e voe savet ensavadurioù a gempoueze galloud ar Batrianed hag a reizhe hini ar [[konsul|goñsuled]] e [[367 kt JK|-367]].

Kregiñ a reas emled Roma dre aloubidigezh Italia Greiz ha preizhadenn kêr [[Veii]] e [[396 kt JK|-396]]. Goude gwast [[Roma]] e [[390 kt JK|-390]] e krogas ur marevezh hir ma ne voe ket preizhet Roma biken ken gant hec'h enebourien hag a badas betek [[410]] ha drailh Roma gant [[Alarik]].

Tamm-ha-tamm en em gann Roma gant hec'h enebourien hag e vrasa he ziriad a-nebeudoù. E [[300 kt JK|-300]] eo deroet an ingalder politikel da [[plebs|Blebeiz]]. E [[272 kt JK|-272]] eo mestr Roma war [[Italia]] a-bezh. 

Adal [[264 kt JK|-264]], ha brezelioù Roma a-enep [[Kartago]], da gentañ dre ar [[brezel punek kentañ]] ha, da c'houde, dre an [[eil brezel punek]], e tap ar Romaned aloubiñ [[Sicilia (proviñs)|Sikilia]], [[Corsica et Sardinia|Korsika ha Sardigna]] hag [[Hispania]]. Dont a ra Roma da vezañ an nerzh kentañ e kornôg ar [[mor Kreizdouar]] e [[202 kt JK|-202]]. Kartago hag a rank paeañ un [[truaj]] da Roma a vo distrujet-lip e [[146 kt JK|-146]] gant ar Romaned.

Efedusoc'h-efedusañ anezho, e krog al [[lejion roman|lejionoù roman]] da emellout e aferioù [[Gres]], [[rouantelezh Makedonia]] hag [[Azia Vihan]]. E-pad an {{Eil kantved kt JK}} eo sujet Gres gant Roma. Degas a raio ul levezon sevenadurel bras-meurbed dezhi. Pinvidik-mor eo begenn ar Romaned diwar o freizhadennoù brezel. E-keit-se e kresk en enkadenn sokial en [[Italia]]. Diazezet e oa berzh ar Republik war ur c'hempouez etre an elfennoù anezhi. Dont a raio he diskar da-heul un emled bet trumm betek re. Soñjet e oa bet an ensavadurioù anezhi evit ur [[keoded|geoded]]. Divarrek int da verañ un impalaeriezh. Adal [[133 kt JK|-133]] eo stegnetoc'h an traoù (s.o. ar re [[Gracchus]]), tud c'hoantek a stourm evit tapout ar galloud : [[Gaius Marius|Marius]] a-enep da [[Sulla]], [[Cinna (koñsul roman)|Cinna]], [[Pompeius]] a-enep da [[Jul Kaezar]], [[Aogust (impalaer roman)|Octavius]] a-enep da [[Mark Anton]]. 

''Evit gouzout hiroc'h diwar-benn framm politikel ar Republik, sellet ouzh [[Ensavadurioù ar Republik roman]].''

''Evit gouzout hiroc'h diwar-benn red an darvoudoù, sellet ouzh [[Istor ar Republik roman]] hag ouzh [[Roll koñsuled an Impalaeriezh roman uhelañ]].''

''Evit gouzout hiroc'h diwar-benn framm sokial ar Republik, sellet ouzh [[Kevredigezh ar Republik roman]].''

== An impalaeriezh roman ([[31 kt JK|-31]] betek [[395]]) ==
=== Marevezh ar [[principat]] ===
[[Restr:Roman Empire Map.png|thumb|400px|An impalaeriezh roman en he barr, e-tro [[120]]]]
Kregiñ a ra an [[impalaeriezh roman]] goude ganedigezh [[Jul Kaezar]] ha donedigezh Octavius [[Aogust (impalaer)|Augustus]] d'ar galloud. E-ser damantiñ d'an [[urzh senedel]], e kreñva [[Aogust (impalaer)|Aogust]] e c'halloud personel. Gras da labour al lejionoù e teu a-benn da vrasaat ar bed roman a-galz. Aozañ a ra an impalaeriezh dre [[proviñs roman|broviñsoù]] meret a-drugarez da [[urzh ar varc'heien]].

Barr an impalaeriezh a vo tizhet gant e warlec'hidi, impalaerien tiernelezhioù [[Julio-Klaoda]], ar [[Flavianed]] hag an [[Antonined]]. En {{Eil kantved}}, emañ gorread an impalaeriezh en he brasañ. Gant ouzhpenn ur milion a annezidi ez eo Roma kêr vrasañ ar bed kreizdouarel gant ur [[aozadur kêr Roma|framm dibar]]. 

Gras d'ar ''[[pax romana]]'' ''(peoc'h roman)'' e talc'h an [[trevadenn (Roma)|trevadennoù]] da ziorren a-drugarez da [[evergetegezh]] an dibabidi. Bleuñviñ a ra meurgêrioù bras [[Kartago]], [[Antiokia]] hag [[Aleksandria]] en-dro.

''Sellet ouzh ar pennad [[Aozadur kêr Roma]] evit dizoleiñ an diskoulmoù lakaet e plas evit merañ ar gêr veur-mañ''

=== An impalaeriezh roman diwezhañ ===
Difenn an impalaeriezh a-enep gwask bepred kreñvoc'h ar [[Germaned|C'hermaned]] a zegasas d'e heul milourekadur an impalaeriezh. Goude [[tiernelezh Severus]] e rank an impalaeriezh talañ ouzh un [[enkadenn an IIIe kantved|enkadenn]] bolitikel ha sokial vras en {{IIIe kantved}}. A-benn e teu [[impalaerien Illiria]] da adsevel an traoù en o rez a-benn ar fin e dibenn an {{IIIe kantved}}. War dreuzoù ar {{IVe kantved}} e c'hall an impalaeriezh addispakañ he nerzh goude meur a dreuzfurmadur bras : [[ranndaur an impaleriezh roman|Rannet eo an impalaeriezh]] hag ingalet eo ar galloud etre impalaerien ([[tetrarkiezh]], ha goude [[Aogust (titl)|Aogust]] eilet gant [[Kaezar (titl)|Kaezared]]), treuzkaset eo ar [[kêr-benn|gêr-benn]] da [[Kergustentin|Gergustentin]], [[diharzveliezh]], pounneraet eo ar velestradurezh, germanekaet al lu. Ambrouget eo an [[treuzfurmadur]]ioù-se gant diorroidigezh ar [[Kristeniezh|relijion kristen]]. 

Tamm-ha-tamm e vo doujet d'ar gristeniezh gant an impalaeriezh roman ha, goude-se e vo degemeret ganti e-doug ar {{IVe kantved}}. Dindan un nebeud remziadoù tud en em framm ar gristeniezh gant harp an impalaeriezh. Un termen a vo lakaet d'ar c'hendoujañs relijiel gant [[Teodosius Iañ|Teodosius I{{añ}}]] ha [[Gratian]] a lakaio dre heg ar relijion gristen da relijion nemeti. 

''Sellet ouzh pennad an [[Impalaeriezh roman]] hag ouzh [[Roll an impalaerien roman|roll an impalaerien]].''

''Sellet ouzh ar pennad diwar-benn ar [[Proviñs roman|proviñsoù roman]] hag ouzh ar pennadoù gouestlet da bep proviñs''

{{Proviñsoù roman 120}}

== An impalaeriezh roman divodet (goude [[395]]) ==
Goude bezañ bet adunanet evit ar wech ziwezhañ e [[394]] gant [[Teodosius Iañ|Teodosius I{{añ}}]], eo daouhanteret an impalaeriezh adarre :
* Dindan daou rummad tud eo beuzet [[Impalaeriezh roman ar C'hornôg]] dindan lanv ar pobloù german. Lakaet e vo un termen dezhi e [[476]], un deiziad hag a zo bet dalc'het gant an istorourien evit lakaat termen d'an [[Henamzer]]. 
* Derc'hel penn a ra [[Impalaeriezh roman ar Reter]] hag azasaat a ra ouzh ar saviad nevez. Tamm-ha-tamm en em dreuzfurm en [[Impalaeriezh vizantat]] a drebado betek [[1453]].

== Aozadur milourel, politikel, relijiel hag ensavadurioù roman ==

{| width="100%"
|----- valign="top"
|
* Ar skolajoù beleien arbennikaet :
** Ar [[Breudeur Arvales|Vreudeur Arvales]]
** An [[Augured]]
** Ar [[Fetialed]]
** Ar [[Flamined]]
** Al [[Luperkaled]]
** Ar [[Salied]]
** Ar [[Vestalenned]]
** Ar [[Pontifed|Bontifed]]
** Ar [[Seviri augustales]]
* Ar Vagistrated : 
** Ar [[Kensor|C'hensor]]
** An [[Diktatour roman|Dictator]]
** Ar [[Mestr Marc'hegezh]]
** Ar [[Koñsul|Goñsuled]] hag ar [[Koñsuliezh|Goñsuliezh]]
** An [[Ediled]]
** Al [[Legaded]]
** Ar [[pretor|Bretored]]
** Ar [[Kestored|Gestored]]
** [[tribun ar bobl|Tribuned ar bobl]]
* Ar bodadegoù politikel :
** Ar [[Sened roman]] hag ar Senedourien
** Ar [[Komitiaoù|C'homitiaoù]], bodadegoù politikel ar bobl
* Ensavadurioù sokial :
** [[Urzh ar varc'heien]]
** An [[urzh senedel]]
** Ar [[plebs]] roman
** An [[Arvalien (Roma)|Arvalien]] hag ar Batromed
** An [[trevadenn (Roma)|Trevadennoù]] 
** An [[trevadenner (Roma)|Drevadennerien]]
** Ar [[Frankizad|Frankizidi]]
|
* Ensavadurioù milourel : 
** An ''[[Donativum]]''
** Al [[Lejion roman]]
** An [[Adstrolladoù]]
** Ar [[Kenturion|C'henturion]]
** Ar [[Marc'heg roman|Varc'heien]]
** An [[Hastati]], ar [[Principes]] hag an [[Triarii]]
** An [[Imperator]]
** Ar [[Gward pretorian]]
** Ar [[Primipil]]
** An [[Tribun milourel|Dribuned vilourel]]
* Ensavadurioù politikel all :
** Ar [[Kurator|Guratored]]
** Ar [[Fœdus]]
** Al [[Liktored]]
** Ar [[Prefed roman|Brefeded]]
** Ar [[promagistrat|Bromagistrated]] :
*** Ar [[Prokoñsul]]
*** Ar [[Prokulator]]
*** Ar [[Propretor]]
** Ar [[Publikan|Bublikaned]]
** Ar [[Sufekted]]
** Ar [[vikel roman|Vikeled]]
** Ar [[Vijelez]]
|}
''Gwelet ivez :''
* [[Cursus honorum]]
* [[Darempredoù etre ar relijion roman hag ar relijionoù all]]

== Arz ==
Andon an [[arz roman]] zo da glask eus tu ar sevenadur italek met ne grogas da vleuniañ da vat nemet goude bezañ kejet gant an [[Arz henc'hresian|arz gresian]] a vo drevezet gantañ e-pad pell.

{{pennad pennañ|arz roman}}

'''Savouriezh'''

En he bleuñv emañ ar [[savouriezh roman]] e [[kêr]]. Degasadennoù a zeu da vare ar [[savouriezh impalaerel]] a ouio ledañ dre holl implij ar [[bolz war hantergelc'h|volz war hantergelc'h]] hag implij ingal ar [[mortez]] ([[opus caementicium]]), da gentañ, hag ar [[brikenn|brikennoù]] da c'houde (''[[opus latericium]]''); savet e voe savadurioù hardisoc'h-hardisañ e [[Roma]] ([[Panteon Roma|Panteon]], [[kolizeum]], [[foromoù impalaerel]], [[kibelldioù roman|kibelldioù]], hag all) hag er [[proviñs roman|proviñsoù]] ([[Pont ar Gard]], [[Kelc'hva Nîmes]], hag all). </br>

Adtapet ha gwellaet eo teknikoù kinklañ ar C'hresianed :
* [[Freskenn|freskennoù]] ha [[stuk]] a chom skouerioù kaer-kenañ anezho e [[Pompeii]] hag [[Herculanum]],
* [[mozaikenn|mozaikennoù]], arz kaset betek penn gant implij al lieslivañ, gant pennoberennoù [[villa romana del Casale]] pe [[Ravenna]].
* marellerezh [[marmor]] pe gant mein livek (''[[opus sectile]]'')
 
''Sellet ouzh tipologiezh ar savadurioù er rummad [[Savouriezh roman]]''

''Sellet ouzh roll ar monumantoù er rummad [[Roll savadurioù roman]]''

''Gwelet ivez ar pennad war an [[Epigrafiezh latin]]''

'''Lennegezh'''

Ur gwir dispac'h a voe degaset gant ar Romaned war tachenn al levr. Ganto e voe roet d'a llevrioù o stumm modern anavezet ganeomp dre vrudañ implij ar [[codex|c'hodex]], anezhañ ul strobad folennoù keinet, aesoc'h da implij ha da lenn eget ar follennoù roll boaziet da neuze.

''Sellet ouzh ar pennad diwar-benn al [[lennegezh latin]], hag ar rummad:Lennegezh c'hresian ar marevezh roman''.

== Buhez pemdez ==
* An [[anvioù roman]] (doare an ''tria nomina'', tri anv) hag ar [[raganvioù roman]]
* Ar gwiskmant : an [[toga]], ar [[stola]]
* An annezañ : [[domus]], [[insula]] ha [[villa (istor)|villa]]
* An [[deiziadur juluan]]
* Ar [[Niveradur roman|sifroù roman]]
* [[C'hoarioù ar sirk]]
* Ar [[Kibelldioù roman|c'hibelldioù roman]]
* Ar [[moneiz roman]]
* An [[unanennoù muzuliañ roman]]
* An [[ergastuloù]] (Bac'hioù ha prizonioù)

== Notennoù ==
* {{notenn|Bizantion}} Ne renker ket e istor Henroma, hini [[Impalaeriezh roman ar Reter]] (Impalaeriezh vizantat), [[Kergustentin]] he [[kêr-benn|c'hêr-benn]] goude [[330]]. Padet eo eus [[285]] betek [[1260]] (alouberezh [[Trabzon|impalaeriezh Trebizond]])
== Levrlennadur ==

* ''La civilisation romaine'', [[Pierre Grimal]], [[1960]], adembannet e [[1981]], ti Flammarion
* ''Histoire générale de l’Empire romain'', Paul Petit, [[1974]], édition du Seuil
* ''L’art de l’ancienne Rome'', Bernard Andreae, [[1973]], éditions d’Art André Mazenod
* {{fr}} [http://perso.wanadoo.fr/revuesocialisme/s10empireromaine.htm An impalaeriezh roman - un dielfennadenn varksour] gant an arkeologour saoz Neil Faulkner

== Liammoù diavaez ==
* [http://www.compart-multimedia.com/virtuale/ Hentoù galloudel Roma] : gweledvaoù galloudel ha skeudennaoueg (ita/ing/fr)
* [https://web.archive.org/web/20100728234558/http://www.insecula.com/ Site insecula (Egipt, Roma, ha gres an Henamzer).]

{{hensevenadurezhioù}}

== Gwelet ivez ==
ar pennadoù :
* [[Republik roman]]
* [[Impalaeriezh roman]]
* [[Roll an Impalaerien roman]]
* [[Roll koñsuled an Impalaeriezh roman uhelañ]]

hag ar rummadoù :
* [[:Rummad:Henroma]]
* [[:Rummad:Impalaer roman]]

[[Rummad:Henroma|*]]
[[Rummad:Sevenadurezhioù]]