Gwelet an tarzh evit Daelerezh

[[Restr:1000-ast.png|140px|right|link=https://br.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Pennadoù_a_ra_diouer_d%27ar_Wiki-mañ]]
[[Restr:Plato Silanion Musei Capitolini MC1377.jpg|thumb|160px|<div style="text-align:center;">'''Platon'''<br>''Aozer an "Divizoù"''</div>]]
'''Daelerezh''' a reer eus hollad an araezioù kefredel a implijer en argerzh ar breutaat poellek etre daou zen, pe vuioc'h, o deus mennozhioù disheñvel, a-benn anataat kealioù, dizarbenn an arguzennoù enep ha kendrec'hiñ an dud pe c'hoazh dizoleiñ ur wirionez<ref>VAN EEMEREN F. H., en ''Anyone Who Has a View — Theoretical Contributions to the Study of Argumentation (Argumentation Library)'', Springer, 2003 ISBN 978-1-4020-1456-7 {{en}}</ref>{{,}}<ref>PINTO Robert C., ''Argument, Inference and Dialectic — Collected Papers on Informal Logic (Argumentation Library)'', Springer, 2010 ISBN 978-90-481-5713-6 {{en}}</ref>.

:Arabat eo droukveskañ ''daelerezh'' ha ''breud'', rak breutaat a c'haller a-zivout un dodenn na sell ket war-eeun ouzh an den ha bezañ diresis en argerzh abalamour da drivliadoù a zo e-maez perzhioù poellek arguzenn pe arguzenn. An daelerezh a implijer da brouiñ gwirionez un arguzenn ha falsentez an arguzenn enep.
:Ne dalvez ket ''daelerezh'' kement ha <abbr title="Arz ar prezeg">''dareulerezh''</abbr> kennebeut : hemañ diwezhañ ne gemer ket perzh er breutaat, klask a ra gounez ur vodadeg selaouerien dre dizhout o foell ([[Logos|λόγος, ''lógos'']]), o zrivliadoù (πάθος, ''páthos'') pe o skiant divezel (ἦθος, ''ễthos'').

E [[prederouriezh]] [[Henc'hres]], hini [[Sokrates]] (~470 - ~399 KJK) ha [[Platon]] (~428 - ~348 KJK) pergen, e oa an daelerezh arz ar breutaat dre c'houlennoù ha respontoù.<br>
Pelloc'h, er [[Krennamzer|Grennamzer]], e oa an daelerezh par d'ar boelloniezh, evel enebet ouzh an dareulerezh.<br>
Diwezhatoc'h, da heul [[Georg Wilhelm Friedrich Hegel]] ([[1770]]-[[1831]]), e voe lakaet an daelerezh da argerzh ar preder ma ne c'haller ket disrannañ soñjoù dislavarus (an <abbr title="Keal a lakaer da wirionez, hag a zifenner.">dodiñ</abbr> hag ar <abbr title="Ar c'heal kontrol-rik eus an dodiñ, a zifenner ivez.">gourzhdodiñ</abbr>) hogen ma c'haller o unvaniñ er <abbr title="Keal nevez a unvan an daou all dre dremen dreisto.">c'hendodiñ</abbr>.<br>
''Danvezelouriezh daelerezhek'' a reer eus prederouriezh [[Karl Marx]] ([[1818]]-[[1883]]), ha diazez an [[natur]] eo an daelerezh hervez [[Friedrich Engels]] ([[1820]]–[[1895]]).

Tu zo da lavaret ez eo istor ar brederouriezh hini an daelerezh.

== Gerdarzh ==
=== Brezhoneg ===
Nevez eo ar ger ''daelerezh'', pa n'eo testeniet nemet abaoe [[1992]]. Deveret eo diouzh ''dael'', a zo testeniet abaoe [[1732]] hag a zeu eus an [[henvrezhoneg]] ''dadl''. Evel ar [[kerneveureg|cherneveureg]] ''dathel'', ar [[kembraeg|c'hembraeg]] ''dadl'' hag ar [[gouezeleg]] ''dàil'' e teu ''dadl'' eus an hengeltieg ''datlā'' a dalvez "bodadeg"<ref>DESHAYES Albert, ''Dictionnaire étymologique du breton'', Chasse-marée, Douarnenez, 2003 ISBN 978-2-9142-0825-1 {{fr}}</ref>{{,}}<ref>MacLENNAN Malcolm, ''A Pronouncing and Etymological Dictionary of the Gaelic Language'', 1925 (orin), Mercat Press, Edinburgh, 1979 ISBN 978-1-873644-11-9 hag Acair Ltd., Stornoway, 1997 ISBN 978-0-86152-171-5 {{en}}</ref>.
=== Yezhoù indezeuropek nann-keltiek ===
Eus ar wrizienn [[latin]] ''dialectica'', diwar an [[henc'hresianeg]] διαλεκτική ''dialektikê'', "arz ar breutaat", e teu ar gerioù kevatal da ''zaelerezh'' er yezhoù [[indezeuropeg|indezeuropek]] nann-keltiek. Ar [[perseg]] (''farsi'') دیالکتیک a lenner ''dyyalektik'' ivez.
=== Un nebeud yezhoù all ===
En [[arabeg]] e lavarer جدلية ''(d)jadalyya'', "breutadenn", diwar ar wrizienn جدل ''(d)jadal'', "tabut"<ref>REIG Daniel, ''Dictionnaire arabe-français, français-arabe'', Larousse, Paris, 2008 ISBN 978-2-03-584217-6 {{ar}} {{fr}}</ref>. Heñvel eo ster דיאלקטיקה en [[hebraeg]], ur yezh semitek all. Heñvel ivez eo ster ar ger er yezhoù nann-indezeuropek all : breutadenn, tabut.<br>
Resisoc'h eo ar ger [[sinaeg|sinaek]] 辩证法 , [[pinyin]] ''biàn zhèng fǎ'', "doare da vreutaat ha prouiñ"<ref>[http://www.chine-nouvelle.com/outils/dictionnaire.html ''Chine Nouvelle''] {{fr}} {{zh}}</ref><br>
Kement ha "prezeg a brou al lezenn" e talvez ar ger [[japaneg|japanek]] べんしょうほう / 弁証法 ''benchouhou''<ref>[https://web.archive.org/web/20121105045831/http://kantango.com/ ''Kantango''] {{ja}} {{en}}</ref>{{,}}<ref>[http://www.dictionnaire-japonais.com/search.php?PHPSESSID=a561d0948a9699543a853e057cf2e735&w=%E5%BC%81%E8%A8%BC%E6%B3%95&t=1 ''Dictionnaire japonais''] {{ja}} {{fr}}</ref>, a hañval bezañ kar d'ar [[koreaneg|c'horeaneg]] 변증법 ''byeon jeum beop'', "brasaat tu al lezenn"<ref>[http://www.lexilogos.com/coreen_alphabet.htm ''Lexilogos''] {{ko}} {{fr}}</ref>.

== Pennaennoù ==
Plaenaat diemglevioù dre vreudoù poellek eo pal an daelerezh ; pelloc'h ez eo e bal klask ar wirionez.<br>
Kent Sokrates e veze ar boaz gant ar brederourien kemer un diogeladenn ha prouiñ e oa gwir dre ziskouez e kase an diogeladenn enep d'un disoc'h diwir pe ziboell<ref>RESCHER Nicholas, ''Reductio ad Absurdum'', 2005, [http://www.iep.utm.edu/reductio/ ''Internet Encyclopedia of Philosophy''] {{en}}</ref>.<br>
Un hentenn all a oa bet dibabet gant Sokrates : kemer ur c'houlakadenn ha diskouez e kas d'un dislavar, ha dre-se tennañ ar vartezeadenn-se diouzh tachenn ar wirionez.<br>
Un trede doare da blaenaat diemglemvioù eo diarbenniñ diazez an diogeladenn ha hini an diogeladenn enep ha treuzkas an div d'un trede diogeladenn a zo dreist dezho ha tostoc'h d'ar wirionez. Alies e sav un diemglev all dre an hentenn-se, pa nac'h dalc'hidi an diolegadennoù kentañ distreiñ war o soñj.

Tostoc'h d'hon amzer e voe diazezet un daelerezh nevez a anver ''daelerezh Hegel'', pe ''daelerezh Fichte'' ; pevar meizad a ya da ober ar sichenn anezhañ :
# bevennek hag ardreuzat eo pep tra, dre ma n'eus anezhañ nemet e red an amzer ;
# savet diwar nerzhioù kontrol eo pep tra ;
# tamm-ha-tamm e kemm pep tra, ar pezh a gas da enkadennoù pa vez un nerzh o kemer an tu kreñv war ar re all — kemmoù en niver a nerzhioù a gas da gemmoù e perzhioù an nerzhioù ;
# a-droellennoù e ya ar c'hemmoù, ned eont ket a-gelc'hadoù — dislavar an dislavar n'a ket en-dro.
Bez' e oa dija eus ar pennaennoù-se e meizad an daelerezh da vare [[Herakleitos]] (~[[535]] - ~[[475]] KJK), pa zisklêrie hemañ e oa pep tra o kemmañ bepred dre c'hoari enebiezh an nerzhioù a zo e pep tra<ref>WILLIAMS Howard L., ''Hegel, Heraclitus and Marx's Dialectic'', Prentice-Hall, 1989 ISBN 978-0-7450-0527-0 {{en}}</ref>.

== An Henamzer ==
=== Kent Sokrates ===
En [[Henc'hres]], da heul ar prederour [[Parmenides]] (~544 - ~450 KJK) a lavare n'eus gwirionez ebet e meno den pe zen, e selled alies ouzh an daelerezh evel ouzh "poell an touell" : arz ar vrizhouizieien a lavar gaou, hep gouzout dezho a-wezhioù, a embannont evel gwirionez dre zrevezañ doareoù ar poell gwirion, ar poell-se o kuzhat goullonder o frezeg.<ref>KANT Immanuel, ''Kritik der reinen Vernunft'' ([[1781]]), Anaconda Verlag, 2009 ISBN 978-3-86647-408-6 {{de}} — [http://gutenberg.spiegel.de/buch/3502/1 ''Projekt Gutenberg-DE''] {{de}}
:• ''Critique of Pure Reason'', Dover Publications Inc., 2004 ISBN 978-0-486-43254-0 {{en}}
:• ''Critique de la raison pure'', Gallimard, 1990 ISBN 978-2-07-032575-7 {{fr}}</ref>
Hervez Sokrates e voe ijinet an daelerezh gant ar prederour [[Zenon ag Eleates]] (~490 - ~430 KJK).<br>
Pelloc'h, er pezh a anver ''predouriezh klasel'' Henc'hres, e troas an daelerezh d'un doare poellata a zo diazezet war ar c'hendiviz etre arguzennoù (an dodiñ) hag arguzennoù kontrol (ar gourzhdodiñ). Diarbennadur an dodiñ e vez disoc'h an hentenn-se a-wezhioù ; gwezhioù all e teu an dud a-benn da gendeuziñ an arguzennoù er c'hendodiñ, da lavaret eo en un diogeladenn a zo tostoc'h d'ar wirionez ; dibaot a wezh e tro ar breud da enebiezh krenn, ha hep disoc'h bastus ebet zoken e vez alies laouen an dud o vezañ gwellaet live ar breud.

=== Sokrates : goulennoù ha respontoù ===
[[Restr:Socrates in Thomas Stanley History of Philosophy.jpg|thumb|200px|<div style="text-align:center;">'''Sokrates'''<br><small>Arzour dianav, en ''The history of philosophy'',<br>Thomas Stanley, [[1655]]</small></div>]] 
Boas e oa Sokrates da ensellet meno ha kredennoù an dud, ha zoken pennaennoù ar soñjal hag ar poellata, dre atersiñ den pe zen a-benn anataat un dislavar pe ur gwander en arguzennoù an den-se. Gwellaat an dud e oa ar pal, dre o disammañ diouzh fazioù ne oant ket emskiant anezho — bez' e c'haller lavaret ivez e klaske Sokrates lakaat an dud da ziskuliañ ur ouiziegezh a oa enno hep gouzout dezho.<br>
Dre Blaton, a voe unan eus diskibled Sokrates, ez anavezer atersadennoù e gelenner — ''kendivizoù'' a reer eus skridoù Platon, a roas lañs d'un hentenn nevez e-touez ar brederourien. Alies avat ne gas ar c'hendiviz nemet d'un hent-dall, a anver <abbr title="Un harz didreuzadus en ur poellatadur">''aporiezh''</abbr>, hogen fazioù ha treuzveizadennoù zo bet skarzhet war an hent.
=== Platon : eus ar c'hendiviz d'ar wirionez === 
Un hentenn da dizhout ar wirionez eo an daelerezh hervez Platon : dre geñveriañ hag ensellet meur a ali e c'haller mont dreist meno ar brasañ eus an dud ha diskuliañ ar ouiziegezh wirion. Dre an daelerezh eta e c'haller sevel diwar bed an diavaezioù ha tizhout hini ar ouiziegezh, hag alese kompren ar meizadoù hollek kent kompren pennaennoù hor bed.
=== Aristoteles : ar poellata daelerezhek ===
Evel Platon e selle Aristoteles (~384 - ~322 KJK) ouzh an daelerezh evel ouzh arz ar poellata diwar-benn mennozhioù a greder bezañ par d'ar wirionez. Hervezañ ez eo hollret tremen dre an daelerezh evit anataat pennaennoù prederouriezh ar skiantoù — ha pennaennoù ar brederouriezh hec'h-unan — rak mar klask un den en e unan ''prouiñ'' unan eus ar pennaennoù-se ne gasje nemet d'ur "poellata kelc'hiek" difrouezh ; ar pezh nemetañ a c'haller ober eo ensellet meur a arguzenn gant meur a zen betek kavout a-stroll un arguzenn na c'haller ket enebiñ outi<ref>Gwelit pennad 4 levrenn Γ (pe IV) ARISTOTELES, ''Métaphysique'', Flammarion, 2008 ISBN 978-2-08-070563-1 {{fr}}</ref>.<br>
En tu all da geñveriadur ar mennozhioù ez eus ur c'houblad meizadoù, pe reolennoù poelloniel, a ra an diforc'h etre arguzennoù un den en e unan ha re ur strollad tud o ren un dael :
* an arguzenniñ ''ex concessis'' ([[latin]] evit "diwar ar pezh a zo bet goulezet"), a implijer evit gwiriañ onestiz an arguzer e-keñver ar mennozhioù en deus eztaolet pe zegemeret abretoc'h — arabat eo avat lakaat e arguzennoù da ziwir en abeg da bersonelezh an arguzer e-unan a-fed orin, metoù, dere, [[relijion]] hag all, rak ur <abbr title="arguzenn faos daoust ma hañval bezañ gwir.>''sofegezh''</abbr> e vije an emzalc'h-se neuze<ref>[https://web.archive.org/web/20130316064910/http://www.sceptiques.qc.ca/dictionnaire/adhominem.html ''Les Sceptiques du Québec''] {{fr}} <small><span style="color:Green;">'''OK'''</span> 01/02/2013</small></ref> ;
* an arguzenniñ ''onus probandi'' (latin evit "bec'h ar brouenn"), ma rank unan eus an arguzennerien kregiñ gant an dael dre zisplegañ e veno. Mar deu a-benn e tremen ar vec'h d'e zislavarer. Neb eus an arguzennerien a baouez da sammañ ar vec'h en deus kollet an dael<ref>Unan eus sturiennoù ar [[gwir (lezenn)|gwir]] en [[Impalaeriezh roman]] e oa ''affirmat, probat'' ("Neb a ro da wir, ra brouo").</ref>.
=== Goude Aristoteles ===
[[Diogenes Laertios]], e deroù an {{IIIde kantved}}, a roas div zespizadenn eus an daelerezh hervez ar [[stoikouriezh|stoikourien]] en e levr ''Buhez ha kelennadurezh ar brederourien veur'' (VII, 41-44)<ref>''Vies et doctrines des philosophes illustres'', Livre de Poche, 1999 ISBN 978-2-253-13241-7 {{fr}}</ref> :
* skiant ar breutaat reizh, da lavaret eo dre ur prezeg helavar, ur yezh spis, goulennoù ha respontoù ;
* skiant ar pezh a zo gwir, ar pezh a zo diwir, hag ar pezh n'eo na gwir na diwir.

== Ar Grennamzer ==
Anicius Manlius Torquatus Severinus Boëthius (~[[480]] - ~[[525]]), ur prederour [[italia]]n, e voe ar gouizieg kentañ o labourat war oberennoù Aristoteles er [[Krennamzer|Grennamzer]].<br>
Ar [[yezhadur]], an daelerezh hag an dareulerezh kendeuzet eo an daelerezh hervez termenadur kentañ Diogenes Laertios eta. <abbr title="Latin evit 'an tri hent'">''Trivium''</abbr> skolioù an Henamzer e oa, da lavaret eo kentañ derez an deskadurezh ; "galloud ar yezh" e oa an ''trivium'', ha diazez an eil derez anvet ''quadrivium'' : ar [[sonerezh]], an [[niveroniezh]], ar [[mentoniezh|ventoniezh]] hag ar [[steredoniezh]]. ''Ar seizh arz frank'' a raed eus ''trivium'' ha ''quadrivium''.<ref>Div werzhenn latin o deskrive :
{| width="95%" align="center"
|- valign="top"
| '''''Gramm''' loquitur, '''Dia''' verba docet, '''Rhet''' verba colorat,''
| Komz a ra ar yezhadur, kelenn a ra an daelerezh, livañ ar gerioù a ra an dareulerezh,
|-
| '''''Mus''' canit, '''Ar''' numerat, '''Geo''' ponderat, '''Ast''' colit astra.''
| Kanañ a ra ar sonerezh, kontañ a ra an niveroniezh, pouezañ a ra ar ventoniezh, war-dro ar sterennoù e ra ar steredoniezh.
|-
|}
</ref><br>
[[Restr:Philosophie mit den sieben freien Künsten.jpg|thumb|250px|<div style="text-align:center;">'''Ar brederouriezh hag ar seiz arz frank'''<br>gant Nicolas Xavier Willemein (1763-1833)<br><small>''Universitätsbibliothek Johann Christian Senckenberg'', [[Frankfurt]]</small></div>]]

E deroù an {{VIIIvet kantved}} ez erruas ar seiz arz frank er [[Kornôg|C'hornôg]] [[kristeniezh|kristen]] dre ar [[manac'h]] [[Beda Venerabilis]] hag an [[eskob]] [[Isidoro de Sevilla]]. Adkemeret e voent gant ar manac'h [[Bro-Saoz|saoz]] [[Alcuin]], kuzulier [[Karl Veur]], evit diazezañ reizhiad deskadurezh impalaeriezh ar [[Karolingidi|Garolingidi]] ([[800]]-[[887]]).

En abeg da aloubadegoù ar [[Viking]]ed, an [[Arab]]ed ha [[Hungaria|Hungariz]] en [[IXvet kantved|IXvet]] ha [[Xvet kantved]] e voe paouezet pe dost da gelenn ar sonerezh, an niveroniezh, ar ventoniezh, ar steredoniezh hag an daelerezh. Gant ar manac'h Gerbert d'Aurillac, a voe ar [[pab]] [[Jelvestr II]] diwezhatoc'h, e voe adlakaet an daelerezh da zanvez-kelenn en [[Iliz katolik]] a-c'houde e veajoù-studi e [[Katalonia]] ([[963]]-[[971]]) ma lennas diwar-benn Aristoteles : ''quadrivium'' ha daelerezh a gelennas e skol an eskopti e [[Reims]]<ref>RICHÉ Pierre, ''Gerbert d'Aurillac, le pape de l'an mil'', Fayard, 1987 ISBN 978-2-213-01958-1 {{fr}}</ref>.

Adalek an {{XIvet kantved}} e voe adtroet oberennoù Aristoteles, ar pezh a roas lañs d'un tabut en Iliz etre dalc'hidi an daelerezh, e soñje dezho e c'halle hentenn Aristoteles reiñ un displegadenn boellek d'ar c'hevrinoù kristen, hag enebourien an daelerezh, o devoa aon e vije kollet ar c'hevrinoù relijiel, hag a zalc'he da aotrouniezh [[Tadoù an Iliz]].

War gresk ez eas an daelerezh en {{XIIvet kantved}} en Iliz : kevret gant ar yezhadur hag ar boelloniezh e teuas da vezañ ur benveg rekis evit an [[doueoniezh|doueoniourien]]. D'ar mare-se e savas ur mestr war an daelerezh, an doueoniour, prederour ha sonaozour [[breizh]]at [[Pierre Abélard]] ([[1079]]-[[1142]]).<br>
Er c'hantved-se ivez e voe troidigezhioù latin nevez eus skridoù Aristoteles, o tont eus [[Toledo]] e [[Spagn]] hag eus [[Italia]] ; addisplegerien Aristoteles a voe troet ivez, en o zouez reoù o tont eus [[Arabia]], evel ابن سينا ''Ibn Sina'' ([[Avisenna]]).

En {{XIIIvet kantved}} e c'hanas prederouriezh Aristoteles un diskiblezh nevez, ar <abbr title="Prederouriezh ha doueoniezh an Iiz.">skolastik</abbr>, ar pal dezhi lakaat prederouriezh Aristoteles da glotañ gant an doueoniezh kristen. Gant [[Tommaso d'Aquino]] e voe embannet an disoc'h, ''Summa Theologiæ'', "Pennober doueoniel"<ref>''La somme théologique de saint Thomas'', troet gant an abad Drioux, Elibron Classics, 2001 ISBN 978-0-543-81307-7 (levrenn 1) {{fr}}</ref>

"Ar poell e servij ar feiz" hag "Ar brederouriezh e servij an denoniezh" e voe gerioù-stur e metoù doueoniourien ar [[Krennamzer|Grennamzer]], pa dalveze an daelerezh da zisplegañ lod eus kelennadurezhioù ar gristeniezh, ha da blaenaat tabutoù-diabarzh dre ar c'hendiviz.<br>
Setu amañ pazennoù an daelerezh evel ma oant e dibenn ar Grennamzer :
# termeniñ dodenn ar c'hendiviz dre an diogeladenn gentañ ;
# termeniñ an arbennadenn bennañ d'an diogeladenn gentañ ;
# termeniñ an arguzenn bennañ a-du gant an diogeladenn gentañ hag a-enep an arbennadenn bennañ ;
# adtermeniñ an diogeladenn goude bezañ pouezet war an anatadennoù ;
# arguzenniñ enep pep arbennadenn da heul.

== Ar brederouriezh arnevez ==
En o stad e chomas an traoù a-hed an [[Azginivelezh]] ha betek dibenn an {{XVIIIvet kantved}}. E deroù an {{XIXvet kantved}}, e [[1809]], e voa ar prederour [[Alamagn|alaman]] [[Johann Gottlieb Fichte]] ([[1762]]-[[1814]]) anvet da gelenner e Skol-Veur [[Berlin]], ma voe brudet evit e helavarded hag e zoare da gelenn dre an argerzh ''dodiñ'' > ''gourzhdodiñ'' > ''kendodiñ'' da heul labourioù [[Immanuel Kant]] ([[1727]]-[[1804]]).<br>
E 1814, goude marv J. G. Fichte, ez eas kador ar brederouriezh e Skol-veur Berlin da Georg Wilhelm Friedrich Hegel, a roas ul lañs nevez d'an daelerezh dre e veizad daelerezhek eus Istor mab-den.<br>
Pelloc'h, e kreiz an XIXvet kantved, e voe lakaet an daelerezh e pleustr er bed danvezel gant Karl Marx ha Friedrich Engels.
=== Georg Wilhelm Friedrich Hegel ===
[[Restr:Hegel portrait by Schlesinger 1831.jpg|thumb|200px|<div style="text-align:center;">'''Georg Wilhelm Friedrich Hegel'''<br>Poltred gant Jakob Schlesinger (1831)<br><small>''Alte Nationalgalerie'', Berlin</small></div>]]
Pelloc'h eget argerzh ar c'hendiviz kefredel e voe kaset an daelerezh gant ar prederour alaman : kendeuzet gant ar boelloniezh eo bet gantañ, ha lakaet da ziazez natur ar bed gwirion.<br>
Da heul J. G. Fichte e labouras hervez un argerzh teirfazennek<ref>HEGEL, Georg Wilhelm Friedrich, ''Enzyklopädie der philosophischen Wissenschaften im Grundrisse'' (1830), Meiner, 1991 ISBN 978-3-7873-1032-6 {{de}}
:''Encyclopédie des sciences philosophiques en abrégé'', Librairie Philosophique Vrin, 2012 ISBN 978-2-7116-2375-4 {{fr}}</ref> :
{| width="70%" align="center" cellpadding="10px"
|- valign="top"
| style="background-color:#EEEEE0;" | ''Das Logische hat der Form nach drei Seiten :''<br>
α) ''die abstrakte oder verständige ;''<br>
β) ''die dialektische oder negativ-vernünftige ;''<br>
γ) ''die spekulative oder positiv-vernünftige.''
| style="background-color:#FFFFF0;" | Tri zu zo d'ar boelloniezh :<br>
α) an tu <abbr title="nann-danvezel">goubar</abbr> pe gizidik ;<br>
C an tu daelerezhek pe boellel dre nac'h ;<br>
γ) an tu <abbr title="a denn d'ar studi kefredel">tebouezel</abbr> pe boellel diarvar.
|-
|}

Par d'an argerzh "dodiñ - gourzhdodiñ - kendodiñ" eo hentenn Hegel, hogen disheñvel eo e meur a geñver.
* Da gentañ, iskis e kave ar prederour ne vije gwezh ebet displeget perak e rankje an dodiñ kas d'ar gourzhdodiñ dre ret. Gant e zoare da zisplegañ ar poent α) e c'houlaka e vez bepred ur mank e kement arlakadenn a zo, abalamour da vevennoù spered an dud : diaes eo dezho meizañ an traoù difetis, ha levezonet e vez o foell gant o zrivliadoù.
* Gant ar poent β) e klask reizhañ ar si-se dre an daelerezh : dav eo arguzenniñ enep an arlakadenn a-benn hec'h amprouiñ.
* Gant ar poent γ) e laka ar prederour ar pouez war ar pezh a zo gwir er bed : dre an daelerezh e teuer a-benn da dermeniñ ar pezh a zo gwerc'hel, ar pezh a zo anezhañ er bed-mañ evit gwir.

Penaos tremen eus β) da γ), eus an tu poellel dre nac'h d'an tu poellel diarvar ? Dre an ''Aufhebung'' "freuzidigezh (ul lezenn)", eme Hegel, da lavaret eo dre grennañ ur meizad d'e damm talvoudusañ ha, war an dro, mont dreist e vevennoù.<br>
Ur skouer eus an ''Aufhebung'' eo ar c'hendiviz a-zivout an hanvoud ("ar bezoud", ar fed da vezañ, e gerioù nann-prederourel)<ref>HEGEL, Georg Wilhelm Friedrich, ''Wissenschaft der Logik I. Die Lehre vom Sein (1832)'', Meiner, 2008 ISBN 978-3-7873-1663-2 {{de}}
:''Science de la logique — La doctrine de l'être'', Éditions Kimé, 2007 ISBN 978-2-84174-434-3 {{fr}}</ref> :
::α) perzh pep boud bev eo an hanvoud, gwerc'hel eo an hanvoud neuze, n'eo ket netra ;
::β) mont da netra eo perzh pep boud avat, pa rank pep boud bev mervel ;
::γ) ne c'haller ket diforc'hañ etre hanvoud ha netra ; neuze : ''dont da vezañ'' eo an hanvoud.
Aze emañ gwele kelennadurezh Georg W. F. Hegel : estreget un hentenn evit prederiañ eo an daelerezh, anien ar veziadelezh eo ivez. Un dra hepken eo bezañ ha soñjal, pep tra er bed-mañ a ya en-dro en unaniezh an eneboù, buhez an hollved eo al lusk-se. Danvez ar relijion, an [[arz]], ar brederouriezh hag istor mab-den eo. Meizañ al lusk-se eo e gompren dre an diabarzh, peogwir ez eus boudoù bev ac'hanomp.
=== Karl Marx ha Friedrich Engels ===
[[Restr:Karl Marx.jpg|thumb|left|150px|<div style="text-align:center;">'''Karl Marx'''<br>e 1875</div>]]
[[File:Engels.jpg |thumb|left|150px|<div style="text-align:center;">'''Friedrich Engels'''<br>e 1877</div>]]
Kontrol-mik da "anien ar veizadelezh" hervez G. W. F. Hegel e savas Karl Marx, evel m'en displegas e gourfennskrid eil embannadur e oberenn vrudetañ, ''Das Kapital'' e [[1873]] :<ref>[http://www.marxists.org/archive/marx/works/1867-c1/p3.htm Gourfennskrid ''Das Kapital''] {{en}} <small><span style="color:Green;">'''OK'''</span> 04/02/2013</small></ref>{{,}}<ref>MARX Karl, ''Das Kapital: Ungekürzte Ausgabe nach der zweiten Auflage von 1872. Mit einem Geleitwort von Karl Korsch aus dem Jahre 1932'', Anaconda Verlag, Köln, 2009 ISBN 978-3-86647-325-6 {{de}}
:''Capital'', Oxford University Press, 2008 ISBN 978-0-19-953570-5 {{en}}
::''Le capital'', Gallimard, Paris, 2008 ISBN 978-2-07-035574-7 {{fr}}</ref>
{| width="80%" align="center" bgcolor="#FFFFF0" cellpadding="10px"
|-
|
''N'eo ket hepken ez eo disheñvel ma hentenn daelerezhel diouzh hini Hegel, kontrol-mik dezhi eo. Hervez Hegel ez eo argerzh buhez empenn mab-den, ''i.e.'' argerzh ar soñjal, a dro-eñ d'un dodenn distag zoken peogwir e ra "ar Mennozh" anezhañ, <abbr title="An doue a savas an Hollved">demiurg</abbr> ar bed gwerc'hel, ha n'eo ar bed gwerc'hel nemet an anadenn diavaez eus "ar Mennozh". Hervezon, en eskemm kaer, n'eo ar Mennozh nemet adsked ar bed danvezel e spered mab-den, ha troet e doareoù da soñjal.''
|-
|}
''Danvezelouriezh daelerezhel'' a voe graet eus arlakadenn K. Marx gant ar prederour alaman Joseph Dietzgen ([[1828]]-[[1888]]) ; diwar an arlakadenn-se e voe ganet an ''[[danvezelouriezh istorel]]'', an hentenn danvezelour da zielfennañ an Istor dre an armerzh, heuliet gant Marx, Friedrich Engels ha [[Vladimir Lenin]].<br>
Ar vuhez danvezel eo diazez pep tra, emezo ; stummet e vez spered an den gant e endro zanvezel, diwar e endro e teu skiant hag emskiant an den, kevredigezhioù denel ar bed ha, pelloc'h, "Mennozh" Hegel — n'eo mab-den nemet un ''adsked'' eus e endro, hervez Lenin. Dre an danvezelouriezh daelerezhel e c'haller displegañ diorroadur ar c'hevredigezhioù ha, dre vras, ar [[sokialouriezh]].<br>
Sichenn ar [[politikerezh]] [[marksouriezh|marksour]] eo an daelerezh ; "daelerezhel eo an natur" a skrivas F. Engels en ''Herrn Eugen Dührings Umwälzung der Wissenschaft'' ("Emañ an ao. Eugen Dühring o reveulziañ ar skiant") e [[1878]].<ref>ENGELS Friedrich, ''Herrn Eugen Dührings Umwälzung der Wissenschaft ("Anti-Dühring")'', Dietz, 1989, ISBN 978-3-320-00294-7 {{de}}
:[https://www.marxists.org/francais/engels/works/1878/06/fe18780611.htm ''Marxists.org''] — Ar skrid e galleg {{fr}} <small><span style="color:Green;">'''OK'''</span> 07/02/2013</small></ref>, hag eñ ha reiñ teir lezenn daelerezhel an natur :
;• lezenn an tremen eus ar c'hementad d'ar berzhded
Ur c'hemm er berzhded a c'hoarvez pa dro un dra bennak en un dra bennak all disheñvel-krenn diouzh an dra orin. Hervez al lezenn-se, pa gresk pe zigresk ar c'hementad a zanvez e kemm pep tra, danvezel pe get, en un dra all. Tamm-ha-tamm e kemm ar c'hementad danvezel, hogen ne c'hoarvez kemm er berzhded danvezel nemet dre an dispac'h. Dre al lezenn-se e tispleger diorroadur an dud, an darvoudoù naturel hag an darvoudoù kevredigezhel.
;• lezenn kenintradur an eneboù
An dislavar eo anien ar bed, eme Herakleitos ha G. W. F. Hegel ; a-du ganto e savas K. Marx hag F. Engels. An disoc'h eus emgann elfennoù kontrol eo kement anadenn a c'hoarvez er bed, an elfennoù-se o vezañ unanet en anadenn nevez hag o tegas luskoù ha kemmoù nevez er bed — en natur, er c'hevredigezhioù hag er mennozhioù. Dre al lezenn-se e c'haller displegañ kement luskad a zo er bed. 
;• lezenn nac'hadur an nac'hadur
An diogeladur eo kentañ pazenn argerzh an daelerezh : bez' ez eus eus an dra-mañ-tra er bed gwirion. An nac'hadur eo an eil pazenn, pa bouezer war oberiantiz an dra gontrol, a gas an dra gentañ da get. Nac'hadur an nac'hadur eo trede pazenn an daelerezh : kendeuziñ a ra ar c'hentañ hag an eil dre anzav ar pezh a zo gwir en div.
An teir lezenn-se a ziskouez lusk ar bed ; an anadenn a zo bet ganet en trede pazenn a heulio an hevelep argerzh betek genel un anadenn nevez all.

Dre an argerzh daelerezhel eta e ya an natur war-raok, o kas ganti ar c'hevredigezhioù denel ha mennozhioù mab-den, war-du stummoù klokoc'h, kevanekoc'h ha perveshoc'h.

En ''Das Kapital'' adarre e tisplegas Karl Marx an danvezelouriezh daelerezhel :
{| width="80%" align="center" bgcolor="#FFFFF0" cellpadding="10px"
|-
|
''Ur gwarzh hag un euzh eo stumm poellel an danvezelouriezh daelerezhel dirak daoulagad ar vourc'hizelezh ha re he c'helennadourien, abalamour ma ranker, evit e gompren, anzav stad vedel an traoù, ar c'hontrol eus ar stad-se war an dro, hag he diskar ret ; peogwir e sell ouzh pep stumm kevredigezhel bet diorroet en Istor evel ouzh ul luskad, o terc'hel stad neuze koulz eus e natur ardreuzat hag eus e vezañs verrbad ; peogwir ne bleg dindan beli ebet, ha peogwir ez eo an dezvarn hag an dispac'h e anien.''
|-
|}

[[Emgann ar renkadoù]] eo ar gudenn bennañ a glaskjod dirouestlañ dre zaelerezh Karl Marx, pa 'z eus un diforc'h anat etre al labour kefredel hag al labour dorn, etre bevañ e kêr ha bevañ war ar maez, etre ar greanterezh hag al labour-douar. Dre zislavaroù an daelerezh e klaskas Marx, Engels ha Lenin displegañ n'eus bet biskoazh eus un urzh naturel digemm er gevredigezh, daoust d'ar pezh a hañval bezañ anat, e ranker bepred mont buanoc'h en argerzh ar c'hemmañ dere an dud evit ma vevjent gwelloc'h, petra bennak ma ne wel an dud araokadenn ebet en o dere, hag ez a ar gevredigezh war-raok tamm-ha-tamm daoust da giladennoù bet degaset gant reveulzioù, gwallzarvoudoù hag all. Stag ouzh kement tra all eo pep tra, hag e pep tra emañ an dra gontrol.<br>
Alies eta e voe lakaet daelerezh Karl Marx da venveg rendaeliñ ha brudañ, evit harpañ dibaboù politikel ar Stadoù marksour.<br>
Kement-se a gasas da zarrizhad [[Trofim Denisovitch Lysenko]] en [[Unaniezh ar Republikoù Sokialour ha Soviedel|URSS]] da vare [[Jozef Stalin]], pa voe lakaet da haroz ar skiant soviedel eus ar bloavezhioù [[1930]] betek [[1964]] daoust d'e labourioù fazius war an [[hiloniezh]] er [[gounezerezh]]. Hervez Trofim Lysenko e c'halled kemmañ natur hilel ar plant dre gemmañ o endro, daoust da labourioù [[Gregor Mendel]] ; pelloc'h c'hoazh ez eas, pa c'hovelias arlakadenn "bevoniezh ar renkadoù". Er bed a-bezh e savas prederourien ha skiantourien enep an danvezelouriezh daelerezhel, kent distreiñ war o c'hiz a-wezhioù, ha diskaret e voe labourioù T. D. Lysenko gant an Akademiezh ar Skiantoù soviedel e [[1965]].
==== Dezvarnadenn Jean-Paul Sartre ====
En e levr ''Critique de la raison dialectique'' embannet e [[1960]] e klaskas ar prederour [[Bro-C'hall|gall]] [[Jean-Paul Sartre]] penaos sevel un "denoniezh [[strukturelouriezh|strukturel]] hag istorel" na gasje ket louerelezh danvez ar studi d'ur reizhiad digemm a veizadoù. Hervezañ, an denoniezh hervez Karl Marx hepken — an danvezelouriezh daelerezhel — a oa gouest da dizhout ar pal, gant ma sujje d'an {| width="80%" align="center" bgcolor="#FFFFF0" cellpadding="10px"nemet daelerezh hervez Sartre : daelerezh anadennoniel ar Bezañ hag an Netra<ref>SARTRE Jean-Paul, ''Critique de la raison dialectique, précédé de Questions de méthode'', Gallimard, 1985, ISBN 978-2-07-070493-4 (levrenn 1), ISBN 978-2-07-070525-2 (levrenn 2) {{fr}}</ref>. Mard eo gwir danvezelouriezh istorel Karl Marx ez eo an daelerezh anien an Istor, hogen ret eo gouzout hag ur poell daelerezhel zo, a vije e c'halloud dreist hini ar skiantoù evit studiañ bezañs mab-den.<br>
Siwazh, ned eas ket Jean-Paul Sartre pelloc'h, pa ne reas nemet sevel ar goulenn, feal ma chomas d'e veno : dre an daelerezh hepken e teu an anaoudegezh, ha kemmoù emskiant er gevredigezh.
==== An daelerezh er skiantoù ====
Un nebeud skiantourien a zistroas war o c'hiz neuze, hag a anzavas e c'halle an daelerezh talvezout en o studioù, en o zouez ar poelloniour [[Rusia]]n Aleksandr Zinovyev ([[1922]]-[[2006]]), ar [[bevoniezh|bevoniour]] ha hiloniour [[Stadoù-Unanet Amerika|amerikan]] Richard Lewontin (bet ganet e [[1929]]), ar bevoniour amerikan Stephen Jay Gould ([[1941]]-[[2002]]), hag ar [[gouiziadoniezh|gouiziadoniour]] gall Patrick Tort (bet ganet e [[1952]]). En [[XXIvet kantved]] ivez e kendalc'h an daelerezh da vevañ er skiantoù dre oberoù an daelerezhour amerikan Bertell Ollman (bet ganet e [[1936]]), ar c'hevredadour ha denoniour gall Jean-Marie Brohm (bet ganet e [[1940]]) hag ar [[matematik|jedoniour]] gall Évariste Sanchez-Palencia (bet ganet e [[1941]]).

Dre an daelerezh ez eo aesoc'h kompren an dislavaroù a gaver a-wezhioù en arnodennoù skiantel. En e levr ''Les principes de la dialectique'' ez adkemer Jean-Marie Brohm argerzh an daelerezh hervez Hegel ha Marx<ref>BROHM Jean-Marie, ''Les principes de la dialectique'', Éditions de la Passion, 2003 ISBN 978-2-906229-57-0 {{fr}}</ref>.<br>
Kemmet eo bet an argerzh-se abaoe ar bloavezhioù [[1980]], evel m'en displeg É. Sanchez-Palencia en e levr ''Promenade dialectique dans les sciences''<ref>SANCHEZ-PALENCIA Évariste, ''Promenade dialectique dans les sciences'', Hermann, 2012 ISBN 978-2-7056-8272-9 {{fr}}</ref> : arsellet ez eus bet ur "reustl savelegour" en anadennoù ma vez teir elfenn da nebeutañ oc'h emdreiñ war an dro, pep hini anezho o levezoniñ emzalc'h ar re all, alese ur bazenn nevez a anver "emzalc'hioù kantredidik war an desacher".<br>
War dachenn ar vevoniezh ez eo bet arveret an danvezelouriezh daelerezhel, pa vez kemm-digemm kennevid hag emdroadur pep bev daoust d'e framm bezañ termenet gant e [[Trenkenn dezoksiribonukleek|DDN]]<ref>CHAPOUTHIER Georges, ''Information, structure et dialectique chez les êtres vivants'', kelaouenn ''La Pensée'', niverenn 200, Eost 1978, [http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k6202160x/f72.zoom ''Gallica''] {{fr}}</ref>.

== Daelerezh ha stlenneg ==
Abaoe un nebeud degadoù ez eus kenlabour gant poelloniourien eus ar bed a-bezh evit kavout un diazez jedoniel d'an daelerezh. A-douez o andonioù e voe labourioù gant ar prederour [[Breizh-Veur|breizhveurat]] Stephen Edelston Toulmin ([[1922]]-[[2009]])<ref>TOULMIN Stephen E., ''The Uses of Argument'', Cambridge University Press, 2003 ISBN 978-0-521-53483-3 {{en}}</ref> ha re ar prederour amerikan Nicholas Rescher (bet ganet e [[1928]])<ref>RESCHER Nicholas, ''Dialectics — A Controversy-Oriented Approach to the Theory of Knowledge'', State University of New York Press, 1977 ISBN 978-0-87395-372-6 {{en}}</ref>.

Ar ''poellata azgweladus'', un doare da boellata a zo diazezet war abegoù a c'haller kemmañ — ne glasker ket prouiñ tra pe dra, o klask ur c'hempouez efedus e vezer bepred, zo bet arveret da sevel reizhiadoù stlennel a zo diazezet war arguzennoù rakstummet, war reolennoù arguzenniñ ha reolennoù all a ra war-dro ar c'hemmoù er stlennoù a ranker keweriañ.<br>
An doare stlenneg-se a vez implijet en enklaskoù diwar-benn an [[naouegezh kalvezadel]] a-benn sevel [[urzhiataer]]ioù a vije gouest da gemer disentezioù ha, pelloc'h, reizhiadoù-labour harpet gant urzhiataerioù<ref>PRAKKEN Henry, VREESWIJK Gerard, [http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.69.9908.pdf ''Logics for Defeasible Argumentation''], 1998 {{en}} <small><span style="color:Green;">'''OK'''</span> 10/02/2013</small></ref>.{{,}}<ref>CHESÑEVAR Carlos, McGINIS Jarred, RAHWAN Iyad, REED Chris, MODGIL Sanjay, SIMARI Guillermo, SOUTH Matthew, VREESWIJK Gerard, WILLMOTT Steven,
[http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.99.170(1).pdf ''AIF: Argumentation Interchange Format — Strawman Model''], 2005 {{en}} <small><span style="color:Green;">'''OK'''</span> 10/02/2013</small></ref>

Kemmus eo an daelerezh abaoe 2 500 vloaz, ha kemmañ a ra c'hoazh a-benn stummañ an degadoù da zont.

== Notennoù ==
{{Daveoù|bannoù=2}}
{{Porched|Prederouriezh}}

[[Rummad:Prederouriezh]]