Gwelet an tarzh evit Berlin

{{pennad zo|Berlin (disheñvelout)}}
{| border="0" cellpadding="2" cellspacing="1" style="float:right; empty-cells:show; margin-right:0em; margin-left:1em; margin-bottom:0.5em; background:#e3e3e3; font-size:90%" 
! colspan="2" bgcolor="ddffdd" | <span style="font-size:1.5em;"><big>'''Berlin'''</big></span>
|-bgcolor="#FFFFFF"
| colspan="2" align="center" bgcolor="#FFFFFF" |[[Restr:Cityscape Berlin.jpg|300px|Berlin Central]]
|-
! colspan="2" bgcolor="ddffdd"| Lec'hiadur 
|-bgcolor="#FFFFFF"
! align="center" | [[Restr:Germany Laender Berlin.png|center|80px]] || 
[[Restr:LocationGermanyInEurope.png|center|120px]]
|-bgcolor="#FFFFFF"
! align="center" | <small> Daveennoù :<br />{{coor dms|52|31|07|N|13|24|30|E|type:city(3396990)_region:DE-BE}}</small> ||<small> Gwerzhid-eur :<br /> [[Temps universel coordonné|UTC+1]]/ Hañv [[Temps universel coordonné|UTC+2]]</small>
|-
|- bgcolor="ddffdd"
! Banniel !! Ardamez 
|-bgcolor="#FFFFFF"
! align="center" | [[Restr:Flag of Berlin.svg|center|90px|Banniel Berlin]] || 
[[Restr:DEU Berlin COA.svg|center|60px|Ardamez Berlin]]
|-
!colspan="2" bgcolor="ddffdd" | Titouroù
|-bgcolor="#FFFFFF"
|'''[[Gorread]]''' || 891.82&nbsp; km² 
|-bgcolor="#FFFFFF"
| || 5 370&nbsp; km² <small>(meurgêr) </small>
|-bgcolor="#FFFFFF"
|'''[[Poblañs]]''' || 3 769 495	 <small>(kêr), (12/2020) </small>
|-bgcolor="#FFFFFF"
| || 4 429 847 <small>(meurgêr)</small>
|-bgcolor="#FFFFFF"
|'''[[Stankted ar boblañs|Stankted]]''' || 4 108 annezad/km² 
|-bgcolor="#FFFFFF"
|'''[[Uhelder]]''' || 34 – 115 m
|-bgcolor="#FFFFFF"
|'''[[Kod post]]''' || 10001-14199 
|-bgcolor="#FFFFFF"
|'''[[Evit pellgomz]]''' || +49-30
|-
!colspan="2" bgcolor="ddffdd" | Politikerezh
|-bgcolor="#FFFFFF"
|'''[[NUTS]]''' || DE3 [[Restr:Flag_of_Europe.svg|25px]]
|-bgcolor="#FFFFFF"
|'''[[Bro]]''' || [[Alamagn]] [[Restr:Flag of Germany.svg|25px]]
|-bgcolor="#FFFFFF"
|'''[[Stadoù Alamagn|Land]]''' || Berlin
|-bgcolor="#FFFFFF"
|'''[[Karterioù Berlin|Karterioù]]''' || 12 Bezirke (arondisamant)
|-bgcolor="#FFFFFF"
|'''[[Bourc'hvestr-gouarnour Berlin|Bourc'hvestr]]''' || [[:de:Franziska Giffey|Franziska Giffey]] <small> abaoe 2021 </small>
|-bgcolor="#FFFFFF"
|'''Strollad politikel''' || [[Sozialdemokratische Partei Deutschlands|SPD]] / [[Bündnis 90/Die Grünen|Die Grünen]] / [[Die Linke]]<small> </small>
|-bgcolor="#FFFFFF"
|'''Kenaozadenn al [[Landtag|Abgeordnetenhaus]]'''<br />(147 dileuriad, sifroù 2021) || [[Sozialdemokratische Partei Deutschlands|SPD]] 36<br />[[Bündnis 90/Die Grünen|Die Grünen]] 32<br />[[Christlich Demokratische Union Deutschlands|CDU]] 30<br />[[Die Linke]] 24<br />[[Alternative für Deutschland|AfD]]<br />[[:de:Freie Demokratische Partei|FDP]] 12
|-bgcolor="#FFFFFF"
|'''[[Lec'hienn]]''' || [http://www.berlin.de www.berlin.de]
|}

'''Berlin''' (distagañ : {{LFE-de|/bɛɐ̯ˈliːn/}} [http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/0e/De-Berlin.ogg]) eo kêrbenn [[Alamagn]]. E biz Alamagn emañ. Ur gêr hag ul [[Land]] eo. Brasoc'h evit al Land eo tolead kêr Berlin, ennañ ouzhpenn 5 milion a dud a orin eus 190 broad disheñvel. E-touez 10 meurgêr bobletañ [[Unvaniezh Europa]] emañ<ref>[http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page?_pageid=1996,45323734&_dad=portal&_schema=PORTAL&screen=welcomeref&open=/&product=EU_MASTER_urban_audit&depth=2 Indicators for larger urban zones 1999 - 2003], Eurostat.</ref>. En {{XIIvet}} kantved eo bet krouet ha bet eo Berlin kêr-benn [[Prusia|Rouantelezh Prusia]] (1701-1871), hini an [[Impalaeriezh alaman]] (1871-1918), hini [[Republik Weimar]] (1919-1933) ha hini an [[Trede Reich]] (1933-1945). Goude [[1945]] ha betek diskar [[moger Berlin]] e [[1989]] e voe rannet e pevar zachad-aloubiñ. E-pad ar [[Brezel yen]] e teuas [[Berlin ar Reter]] da vezañ kêr-benn [[DDR]] tra ma oa stag [[Berlin ar C'hornôg]] ouzh [[Alamagn|BRD]]. Adlakaet eo bet Berlin da gêr-benn Alamagn e 1990 goude adunvaniñ ar vro.
Ur gêr a-bouez bras a-fet arz ha sevenadur eo. Enni e kaver 165 mirdi, 146 levraoueg ha 60 c'hoariva<ref>http://www.urbanaudit.org/rank.aspx</ref>. E [[2008]] e voe gweladennet Berlin gant war-dro 8 milion a douristed<ref>https://web.archive.org/web/20110522171622/http://www.morgenpost.de/berlin/article1040633/Touristen_stroemen_weiter_in_Rekordzahl_nach_Berlin.html</ref>.

== Istor ==
Krouet eo bet Berlin e-tro ar bloavezh 1200. Hec'h anv en dije ur gerdarzh [[yezhoù slavek|slavek]] hag a zeufe sur-mat eus ar [[Sorabeg]]: ''barlen'' pe ''berlén'', hag a dalvez "kloued koad", a veze gwechall lakaet war vord ar [[Spree]] gant ar besketaerien. E [[1308]] e voe brasaet kêr gant unvaniezh Berlin ha [[Cölln]]. Kozh a-walc'h eo Berlin, memes ma ne vez ket santet kement-se pa vezer eno.
Roudoù an amzer-se a zo da welet memestra, evel ''[[Nikolaiviertel]]'', e-kichen an ti-kêr.

== Berlin er Grennamzer ==
En XIII<sup>vet</sup> kantved e voe savet div stal-werzh gant kenwerzhourien, e Berlin ha Cölln (e-lec’h m’emañ bremañ [[Nikolaiviertel]]). Ur lec’h a-feson e oa, e-kreiz un ahel kenwerzh a-bouez-bras, etre div gêr greñvaet : [[Köpenick]] ha [[Spandau]]. A-drugarez da skoazell ar gouarnour lec’hel (Askanian Brandenburg) e reas berzh an div stal-werzh. E [[1307]] e voent kendeuzet, dre ma oa boutin o falioù a-fet surentez ha strategiezh. Mont a reas plaen an traoù betek marv Askanian ([[1319]]). Met goude-se e voe preizhet ar gêr gant baroned ar vro. Dizalc’h e chomas memestra, ha mont a reas er C’hevre Hanseatek e [[1359]]. Kemend-se a zisplijas da Friedrich Hohenzollern, bet anvet Dilennour Brandenburg gant an impalaer Sigismond e [[1417]]. Pa voe sikouret ar bobl gant Friedrich evit en em zizober diouzh ar varoned, e profitas Friedrich evit krennañ ar frankizoù politikel hag armerzhel. Chom a reas ar familh Hohenzollern e penn an traoù betek [[1918]], hep tamm troc’h ebet.

== Berlin da vare an Disivoud protestant ha Brezel Tregont Vloaz ==
Lusket e voe an Disivoud protestant gant [[Martin Luther]] e [[Wittenberg]] e [[1517]]. Tamm-ha-tamm e tizhas ar Brandenburg ha Berlin ivez, hag e rankas ar priñs-dilennour Joachim II (ren : [[1535]]-[[1571]]) distreiñ da brotestant. D’ar 1<sup>añ</sup> a viz Du [[1539]] e voe azoet an oferenn luterian gentañ e iliz Sant-Nikolaz [[Spandau]]. Hiziz an deiz c’hoazh e vez lidet an darvoud el land (nemet e kêr Verlin) hag un devezh vak eo.
Diorren a reas Berlin betek [[Brezel Tregont Vloaz]] ([[1618]]-[[1648]]) etre protestanted ha katoliked. Pa glaskas ar priñs-dilennour Georg-Wilhelm chom neptu e-pad e ren ([[1620]]-[[1640]]) e voe preizhet Berlin gant preizhataerien an daou du. E dibenn ar brezel e oa distrujet Berlin, hag ar boblañs a oa peuzflastret abalamour d’ar muntroù, d’an naonidigezh ha d’ar c’hleñvedoù-red.

== Kêr-benn ur rouantelezh nevez ==
[[Restr:Memhardt Grundriß der Beyden Churf. Residentz Stätte Berlin und Cölln 1652 (1888).jpg|thumb| Steuñv Berlin ha Cölln gant [[Johann Gregor Memhardt]], 1652]]
[[Restr:ZLB-Berliner Ansichten-Januar.jpg|thumb|Berlin e 1688 (Tresadenn savet e 1835)]]

Sioul e chomas an traoù e-pad ren Friedrich-Wilhelm ([[1640]]-[[1688]]). Meur a ziviz a gemeras-eñ (bet lesanvet Dilennour-Meur) a-benn lakaat ar Brandenburg da vezañ kevatal ouzh galloudoù pennañ [[Europa]]. Lakaat a reas krenvaat ar gêr. Gant argant an tailhoù e teuas a-benn da lakaat sevel tri c’harter nevez : Friedrichswerder, Dorotheenstadt ha Friedrichstadt. Unvanet e voe ar [[Spree]] hag an [[Oder]] gant ur ganol, kreñvaet e voe ar c’henwerzh war un dro. Krouet e voe ivez Lustgarten ha bali Unter den Linden. Dont a reas a-benn ivez da boblañ Berlin en-dro, dre zegemer repuidi : e [[1671]] e teuas 50 familh yuzev a [[Vienna]], e [[1685]] e teuas hugunoded a dec’he abalamour da heskinerezh [[Loeiz XIV]]. E [[1700]] e oa ur berlinad diwar pemp a orin eus [[Bro-C’hall]]. Levezon an hugunoded a c’haller gwelout c’hoazh hiziv an deiz : [[Französischer Dom]] (iliz c’hall) hag anvioù-lec’h evel [[Gendarmenmarkt]]. Etre [[1680]] ha [[1710]] e voe lieskementet poblañs Berlin dre dri, hag en holl e oa 56 000 annezad.
Gant Friedrich III hag e wreg Sophie Charlotte, hag int dedennet-bras gant an arzoù hag ar skiantoù, e voe krouet Akademiezh an arzoù e [[1696]] hag Akademiezh ar skiantoù e [[1700]]. Bloaz war-lerc’h e teuas da vezañ roue [[Prusia]] (gantañ e-unan e voe divizet) gant an anv Friedrich I<sup>añ</sup> (Dilennour etre [[1688]] ha [[1701]], roue etre [[1701]] ha [[1713]]). Dont a reas Berlin da vezañ annez ar roue ha kêr-benn ur stad nevez anvet Brandenburg-Prusia.

== Berlin da vare Prusia ==
War-lerc’h Friedrich I<sup>añ</sup> e renas e vab, Friedrich-Wilhelm Iañ (ren : [[1713]]-[[1740]]). Dindan e ren e chomas ar vuhez kefredel a-sav. Ar roue nevez, lesanvet ar Roue-Serjant, a voe kentoc’h dedennet gant an aferioù arme, ha lakaat a reas da bal kaout un arme 80 000 den enni. Met ken rust e oa ken e lakaas ur bern paotred da dec’hout kuit rak an enrolladur, asambles gant o ziegezhioù. Neuze e voe gorrekaet an armerzh, betek ma vefe echu gant an enrolladur ret e [[1730]]. 
Prest e oa an arme memestra pa vo kemeret e lec’h gant e vab, Friedrich II (ren : [[1740]]-[[1786]]), lesanvet Friedrich Meur. Dedennet e oa gant Silesia (ur rannvro eus [[Polonia]] hiziv an deiz), ha neuze e krogas da vrezeliñ a-enep [[Aostria]] ha [[Rusia]]. Dont a reas a-benn e [[1763]]. Ouzhpenn brezeliñ e lakaas sevel Opera Broadel Berlin, iliz-veur Santez Edwij ha skol-veur Humboldt. Ur raktres kemmañ Unter den Linden en doa ivez, met ne voe ket kaset da benn. A-du e savas ivez ar roue gant mennozhioù ar Gouleier : lakaat a reas un termen d’ar jahinañ, frankiz a-fet relijion a voe, ha kemmet mont en-dro ar barnerezh. Meur a gefredour en em gavas e Berlin dindan e ren : ar prederour [[Moses Mendelssohn]], ar barzh [[Gotthold Ephraim Lessing]], ar vreudeur Wilhelm hag [[Alexander von Humboldt]]. Ur greizenn bouezus a-fet sevenadur e teuas Berlin da vezañ, lesanvet e voe Athena ar Spree.

[[Restr:Berlin_Dusableau_1737.jpg|thumb|Steuñv Berlin gant Abraham Guibert Dusableau, 1737]]
[[Restr:Bburger_Tor_1832.jpg|thumb|[[Brandenburger Tor]], 1832]]
[[Restr:ZLB-Berliner Ansichten-Maerz.jpg|thumb|Berlin, Charlottenburg ha Spandau, 1842]]

== Da vare Napoleon ==
Goude marv Friedrich Meur ez eas [[Prusia]] war ziskar. E [[1806]] e voe trec’het e [[Iena]] (400&nbsp;km eus Berlin, war-du mervent) gant arme [[Napoleon]]. D’ar [[27 a viz Here]] [[1806]] e oa [[Napoleon]] dindan [[Brandenburger Tor|Dor Brandeburg]], an aloubadeg c’hall a badas tri bloaz. Ouzhpenn bezañ rediet da baeañ evit an dispignoù-brezel e rankas ar Verliniz reiñ bod d’ar soudarded c’hall. Gant ar C’hallaoued e voe degaset ur mont en-dro nevez, diazezet war ur melestradur-kêr dilennet.
Ur wech aet kuit ar C’hallaoued e seblantas dibosupl distreiñ d’ur mont en-dro diamzeriet. Gant ar fonksionerien, ar skolveuridi hag ar genwerzherien e voe abeget galloud an noblañs. Rankout a reas neuze Friedrich-Wilhelm II (ren : [[1797]]-[[1840]]) adreizhañ meur a dra, en o zouez torridigezh al labour ret ha strishadur galloud ar c’horfuniadoù. Kevatalded keodedel a voe roet d’ar yuzevien ivez. Met a-fet bonreizh e chomas treut an adreizhadennoù, hag e chomas ar galloud etre daouarn ar Stad prusian. Ma chomas stanket an traoù war dachenn ar politikerezh ez eas war-raok ar vuhez kefredel, dreist-holl tro-dro da Universität zu Berlin (skol-veur Humboldt hiziv an deiz), gant tud evel [[Georg Wilhelm Friedrich Hegel|Hegel]] pe Ranke. D’ar mare-se e voe ivez kemmoù a-fet kêraozañ (Neue Wache, Mirdi Kozh) gant Friedrich Schinkel. Al lec’hioù-se a c’haller gwelout c’hoazh hiziv an deiz.

== Dispac’h(ioù) ==
Spi o doa an dud e cheñchfe an traoù pa voe lakaet Friedrich-Wilhelm IV (ren : [[1840]]-[[1861]]) da roue, met ne c’hoarvezas ket. E [[1848]] e krogas dispac’h ar vourc’hizien, o fal kaout ur stad alaman ha gwirioù diazez da geñver demokratelezh. Rankout a reas ar roue plegañ, ha kemmoù a voe war dachenn ar gwir d’en em vodañ ha gwirioù ar c’hazetennoù. An deiz goude ma vefe bet asantet ar cheñchamantoù-se e tennas an arme war an 10 000 manifester strollet a-benn lidañ ar c’hemmoù-se. Un nozvezh e padas an emgann, 200 den a voe lazhet. Rankout a reas ar roue goulenn digant an arme chom a-sav, hag ec’h embannas e save a-du gant ar frankizouriezh hag ar vroadelouriezh. Ur vodadeg vroadel prusian dilennet en em vodas d’ar [[1añ a viz Mae]] [[1848]]. Met divodet e voe e miz Kerzu, rak gwan e oa abalamour d’an diemglevioù etre ar strolladoù : c’hwitet e oa bet an dispac’h war dachenn ar politikerezh.
Er c’hontrol ez eas war gresk armerzh Berlin, an dispac’h greantel a voe. Abaoe an XVIII<sup>vet</sup> kantved e oa deuet Berlin da vezañ ul lec’h a-bouez e-keñver labouradegoù. Gant diorren an hentoù-houarn (digoret e voe linenn Berlin-[[Potsdam]] e [[1838]]) e tiorrenas al labouradegoù war un dro, en o zouez re dredan evel [[Siemens]] pe [[AEG]].

== Ganedigezh un impalaeriezh ==
Klañv e oa [[Friedrich-Wilhelm IV]], hag e vreur Wihelm a gemeras e lec'h e [[1857]]. E [[1861]] e teuas da vezañ [[Gwilherm Iañ Alamagn|Wilhelm Iañ]], hag e renas betek [[1888]]. Degemer a reas ar cheñchamantoù, ha gantañ e voe anvet [[Otto von Bismarck]] da gentañ ministr [[Prusia]] e [[1872]]. Pal [[Otto von Bismarck|Bismarck]] a oa implijout [[Prusia]] evit dont a-benn da unvaniñ [[Alamagn]]. Asambles gant [[Aostria]] e tapas proviñs Schleswig-Holstein digant [[Danmark]] e [[1864]], hag e [[1866]] e troas a-enep Aostria a-benn sevel Kengevread Alamagn an Norzh er bloaz goude. Goude-se e troas e selloù war-du ar Su. Dont a reas a-benn da zisrannañ [[Bro-C’hall]] hag e teuas a-benn da lakaat anezhi da vrezeliñ a-enep da Brusia ([[1870]]). Dont a reas a-benn, hag e tapas Elzas-Loren digant [[Bro-C’hall]]. Holl stadoù Alamagn a voe bodet, ha Berlin lakaet da gêr-benn. Anvet e voe Wilhelm I<sup>añ</sup> da Gaiser d’an [[18 a viz Genver]] [[1871]]. Krouet e oa bet an Impalaerezh [[Alaman]].
E-pad bloavezhioù kentañ an Impalaerezh («Gründerzeit», bloavezhioù diazez) e kreskas an armerzh, gant sikour [[Bro-C’hall]] dre ma ranke paeañ evit an dispignoù-brezel, kreskiñ a reas ar boblañs ivez. Lakaet e voe sevel tiez e-leizh, anvet ''Mietkasernen'' : holl anezho diazezet war ranndioù bihan savet tro-dro d’ur porzh diabarzh.
Strolladoù politikel nevez a voe savet a-benn sikour ar broleterien, evel [[SPD]] (Sozialdemokratische Partei Deutschlands). E [[1875]] e voe savet, hag e [[1877]] e tapas 40% eus ar mouezhioù da geñver votadegoù e Berlin. Bismarck a lakaas tremen ul lezenn evit ma vefe divodet ar strollad. Daoust ma oa [[Otto von Bismarck|Bismarck]] ur c’hilstourmer ec’h aozas ur sistem leveoù ha surentez sokial, evit chom hep ober adreizhadennoù all. Diemglev a voe etrezañ hag ar C’haiser Wilhelm II e [[1888]], pa fellas d’ar C’haizer e vefe astennet ar sistem surentez sokial. Ken bras e oa an diemglev ken e kuitaas [[Otto von Bismarck|Bismarck]] bed ar politikerezh e [[1890]].

== Berlin en XX<sup>vet</sup> kantved ==

== Ar Brezel-bed Kentañ hag an dispac’h ==
Gant muntr arc’hdug [[Aostria]] e krogas ar [[Brezel-bed Kentañ]]. Eus tu Aostria-Hungaria e oa [[Alamagn]]. Goude trec’h [[Bro-C’hall]] e voe diskaret monarkiezh [[Alamagn]] dres goude fin ar brezel, e [[1918]]. D’an [[9 a viz Du]] e tilezas Wilhelm II, hag er memes deiz ec’h embannas Philipp Scheidemann (SPD), eus prinistri ar [[Reichstag]], ganedigezh Republik Alamagn. Un nebeud eurvezhioù goude, e kastell Berlin, ec’h embannas [[Karl Liebknecht]] e oa ganet Republik Sokialour Dieub Alamagn. Gant o [[Kevread spartakour|C’hevre spartakour]] e klaskas [[Karl Liebknecht]] ha [[Rosa Luxemburg]] lakaat e pleustr damkanoù [[Karl Marx]]. A-benn stourm a-enep [[SPD]] e voe kendeuzet ar C’hevre spartakour gant strolladoù all, ha krouet e voe Strollad Komunour Alamagn ([[Komunistische Partei Deutschlands]], KPD) e dibenn [[1918]]. E miz Genver [[1919]] e klaskjont aozañ un taol-dispac’h, hag a voe mouget krenn-ha-krak. Lazhet e voe [[Karl Liebknecht]] ha [[Rosa Luxemburg]], ha taolet o c’horfoù el Landwehrkanal.

== Republik Weimar ==
Degemeret e voe ar Vonreizh nevez e miz Gouere [[1919]] e kêr [[Weimar]], dre ma oa re a reuz e Berlin. Gant ar Vonreizh nevez-se e c’helle ar merc’hed votiñ, hag e voe roe gwirioù diazez d’ar geodedourien dre vras. Met galloudus-tre e teue ivez ar prezidant da vezañ, ha gouest e oa da ren dre zekredoù ma oa ret. [[Hitler]] a brofitfe eus an dra-se un nebeud bloavezhioù goude.
Gouarnamant [[Republik Weimar]] (1920-1933) a voe ur c’hengevredad kreiz-tu kleiz, Friedrich Eibert ([[SPD]]) a voe prezidant. [[SPD]] a voe strollad politikel brasañ Alamagn betek [[1932]]. Met bec’h a savas, peogwir ne blije ket ar gouarnamant-se na d’ar gomunisted, na d’an unpennelourien. Reuz a savas ken abred hag e miz Meurzh [[1920]] : stourmerien an tu dehou ha re ar strolladoù frank, kaset gant Wolfgang Kappa, a aloubas karterioù ar gouarnamant e Berlin. Rankout a reas ar gouarnamant tec’hout betek [[Dresden]], hag un harz-labour hollek a viras ouzh Kapp da gas e butsch da benn.

== Oad aour ar bloavezhioù 1920 ==
Er bloavezhioù 1920 e teuas Berlin da vezañ ar gêr vras a anavezer hiziv an deiz. E 1920 e tivizas ar gouarnamant bodañ ar c’harterioù hag ar c’hêriadennoù tro-war-dro ([[Charlottenburg]], [[Schöneberg]], [[Spandau]]) dindan ur melestradur boutin. A-daol-trumm e teuas neuze Berlin da vezañ unan eus kêrioù brasañ ar bed, gant war-dro 3,8 milion a annezidi. Koulskoude ne voe ke ken brav-se ar vuhez : flastret e oa bet ar vro e [[1918]], distabil e oa ar vuhez politikel, kleñvedoù-red ha naonedigezh a oa, ha war-dro 235 000 den dilabour. A-hed an amzer e voe harzoù-labour, manifestadegoù ha taolioù-dispac’h. Tamm-ha-tamm e stabilaas an ekonomiezh pa voe degemeret ur moneiz nevez, Rentenmark e anv e [[1923]]. E [[1924]] voe lakaet e pleustr steuñv Dawes, da grennañ pouez an dleoù a oa bet rediet [[Alamagn]] da asañtiñ goude ar [[Brezel-bed Kentañ]].
Er bloavezhioù da-heul e teuas Berlin da vezañ ur gêr enni kalz a virvilh a-fed sevenadur rakward : [[jazz]],[[dada]], sonerezh kabaret. E-touez an arzourien a roas brud da vBerlin e c’haller menegiñ an disavourien Bruno Taut, Martin Wagner, Hans Scharoum ha [[Walter Gropius]]. A-fed arzoù-kaer e voe [[George Grosz]] ha [[Max Beckmann]]. War dachenn al lennegezh e voe [[Bertolt Brecht]] ha [[Kurt Tucholsky]].
War dachenn an deknologiezh e voe lañs ivez : an abadenn skingomz kentañ a voe skignet e Berlin e [[1923]], hag an abadenn skinwel kentañ e [[1931]]. E dibenn an dekvloaziad e teuas ar c’hudennoù en-dro, goude krach ar Bours d’ar [[24 a viz Here]] [[1929]]. Dindan un nebeud sizhunvezhioù en em gavas 500 000 berlinad dilabour. Ar manifestadegoù hag an taolioù-dispac’h a grogas en-dro. Ar fallaenn ekonomikel a zeuas da-heul, hag an demokratelezh a voe gwanaet. [[Paul von Hindenburg]], hag en doa kemeret plas Ebert e [[1925]], a implijas ar galloudoù en doa a-drugarez d’ar vonreizh hag e voe anvet Heinrich Brüning (strollad : kreiz katolik) da gañseller. Pa voe o paouez en em gavout e krogas an digresk-moneiz, digresket e voe ivez ar goproù hag an espern a voe kaset d’an traoñ. Diaesoc’h-diaesañ e teuas an traoù da vezañ a-fet politikerezh, ha muioc’h-mui a reuz a savas etre ar gomunisted hag izili ur strollad politikel nevez, [[NSDAP]] (Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei) e anv.

== Hitler e penn an traoù ==
18% a dapas [[NSDAP]] e votadegoù [[1930]]. Heligentañ a voe da vat e [[1932]] etre Hindenburg ha [[Hitler]], dre me felle dezhañ tapout ar galloud. [[NSDAP]] a dapas 37% eus ar mouezhioù e-pad an eil tro (25% e Berlin). Da-heul e voe dilennadegoù ar [[Reichstag]], hag e teuas [[NSDAP]] da vezañ strollad politikel pouezusañ [[Alamagn]], gant 230 kannad.
Klask a reas von Schleicher adlañsañ an armerzh dre zispign arc’hant foran, ar pezh a spontas perc’henned an douaroù ha pennoù bras an embregerezhioù. O welout ne yae ket en-dro an adreizhadennoù ekonomikel hag o vezañ bountet gant kuzulierien an tu dehoue tivizas von Hindenburg kas von Schleicher kuit. D’an [[30 a viz Genver]] [[1933]] e voe anvet [[Hitler]] da gañseller ar Reich (Reichskanzler). Diouzh an noz e voe lidet an darvoud gant izili [[NSDAP]], ha dibuniñ a rejont gant pennoù-gouloù dindan [[dor Brandenburg]]. [[Hitler]] a aozas e strollad-ministred, ennañ nazied ha broadelourien eus tu von Papen. Daoust ma ne oa ket ar brasañ niver gantañ, e teuas [[NSDAP]] da vezañ strollad politikel kreñvañ [[Alamagn]].
Dilennadegoù «dieub» a voe aozet e miz Meurzh [[1933]]. Daoust da dan-gwall ar [[Reichstag]] ha da sikour paotred Stourmabteilung ([[SA]]) ne zeuas ket a-benn [[NSDAP]] da gaout ar brasañ niver a vouezhioù. E Berlin e tapas [[NSDAP]] 31% eus ar mouezhioù, ar pezh a oa izel keñveriet gant an disoc’hoù er peurrest eus [[Alamagn]]. Koulskoude e teuas a-benn [[Hitler]] da gendrec’hiñ von Hindenburg da reiñ muioc’h a c’halloud dezhañ, war zigarez «gwareziñ ar Stad hag ar bobl». D’ar [[24 a viz Meurzh]] e voe bodet ar parlamant en opera Kroll (distrujet e voe e-pad an [[Eil Brezel-bed]]) e Berlin hag e voe roet an holl c’halloudoù da [[Hitler]] : dic’halloud en em gavas neuze ar parlamant.

== Berlin dindan beli an nazied ==
Diouzhtu e voe sañtet an efed e Berlin. Digarget e voe strolladoù politikel an tu kleiz, [[SPD]] hag ar strolladoù komunour en o zouez, hag ar sindikadoù ivez. Gawsket e voe ivez ar c’hazetennoù. Izili SA a harzas, a jahinas hag a lazhas a re na oant ket a-du gant politikerezh [[Hitler]]. Ar c’hampoù-kreizennañ kentañ a voe savet, en o zouez hini kastell-dour [[Prenzlauer Berg]] ha hini [[Sachsenhausen]]. E-pad «sizhunvezh wadek Köpenick» (miz Even [[1933]]) e voe lazhet 100 den. D’an [[10 a viz Mae]] e tevas studierien levrioù «enepalaman» e Bebelplatz. An arzourien hag an dud desket a grogas da guitaat ar vro. E miz Ebrel [[1933]] e voe anvet [[Joseph Goebbels]] da vinistr ar propaganda. ''Gauleiter'' (penn pastell-vro Berlin) a oa dija. Kemenn a reas boykott ar stalioù yuzev. E-pad an diskar-amzer e vo serr ouzhpenn an hanter eus an 40 sinagogenn a oa e Berlin, hag ar gelennerien yuzev a voe lakaet dilabour. E [[1935]] e tremenas lezennoù [[Nürnberg]] a embanne ne c’helle ket ar yuzevien kaout ar vroadelezh alaman, hag a embanne ivez e oa difennet an euredoù etre yuzevien hag aryaned.
Adalek [[1934]] e krogas [[SA]] da dapout re a bouez, ar pezh a zisplijas da [[Hitler]]. Lod brasañ pennoù [[SA]], [[Ernst Röhm]] en o zouez, a voe bac’het ha lazhet e savadurioù perc'hennet gant [[SS]] (Schutzstaffel) e [[Lichtenberg]]. Anavezet eo an darvoud-se gant an anv [[Nozvezh ar c’hontilli hir]]. Pa varvas von Hindenburg e [[1934]] e teuas [[Hitler]] da vezañ prezidant, ouzhpenn bezañ kañseller. Embann a reas e oa Führer (sturier) nemetañ ar vro. Ne seblantas ket pennoù-bras ar broioù all bezañ gwall chalet gant ar pezh a c’hoarveze e [[Alamagn]], re'zo a seblante laouen zoken e vefe urzh en-dro. Dont a reas a-benn Hitler da stabilaat an armerzh dre reiñ lañs d’ur programm saverezh, dre vroadelaat an embregrezhioù hag dre rediañ an dud da labourat. A-fet proganda e voe ivez C’hoarioù olimpek Berlin un trec’h evit an nazied. Aozet e voent adalek ar 1<sup>añ</sup> a viz Eost e sportva [[Charlottenburg]]. [[Alamagn]] a rastellas 42 vedalenn. A-boan echu ar c’hoarioù olimpek e krogas an heskinerezh en-dro. E-kerzh nozvezh an [[9 a viz Du]] [[1938]] e voe aozet ar Reichspogromnacht (nozvezh ar strink) : miliadoù a stalioù yuzev hag a sinagogennoù e Berlin hag er peurrest eus ar vro a voe distrujet. Kroget e oa ar yuzevien da guitaat [[Alamagn]] adalek [[1933]]. Kreñvaet e voe an divroañ goude an [[9 a viz Du]], hag ez eas ar yuzevien da repuiñ d'ar [[Rouantelezh-Unanet]] ha dreist-holl d'ar [[Stadoù-Unanet]]. War-dro 60 000 anezho a chomas e Berlin, tost hini ebet a voe adkavet bev e [[1945]].

== Berlin e-pad an Eil Brezel-bed ==
D’ar [[1añ a viz Gwengolo]] [[1939]] e voe taget [[Polonia]] gant [[Alamagn]] : kregiñ a reas an [[Eil brezel bed]]. Ne voe ket gwall entanet poblañs Berlin gant an darvoud, rak soñj he doa eus ar vizer a oa bet e-pad ar Brezel-bed Kentañ. Boued a vankas, an heskinerezh ne chomas ket a-sav avat.
E miz Genver [[1942]] e voe aozet ur guzuliadeg e-kichen lenn Wannsee e Berlin. E-pad ar guzuliadeg-se e voe aozet ar [[Shoah]]. Ouzhpenn ar yuzevien a voe divizet tagañ : tziganed, tud heñvelreizh, beleien (jezuited dreist-holl) hag enebourien bolitikel. En holl e varvas 6 milion a dud. Hiziv an deiz e c’haller gwelout Eñvoradur ar [[Shoah]] e Berlin.
Ne voe den ebet evit herzel ouzh [[Hitler]]. [[Claus Schenk von Stauffenberg]] a glaskas lazhañ [[Hitler]] d’an [[20 a viz Gouere]] [[1944]] : lakaat a reas ur vombezenn er Wolfschanze (unan eus lojeizoù arme [[Hitler]], nepell diouzh [[Görlitz]], 215&nbsp;km e reter Berlin). Tarzhañ a reas ar vombezenn e-pad un emvod, met a-boan ma voe gloazet [[Hitler]]. En noz da-heul e voe fuzulhiet von Stauffenberg hag e vignoned e Bendlerblock e Berlin. Kantadoù a dud, zoken ma n’o doa liamm ebet gant an istor-se, a voe lazhet e toull-bac’h Plötzensee. En daou lec’h-se ez eus bremañ eñvoriadurioù.

== Emgann Berlin ==
Emgann Berlin a grogas d’ar [[16 a viz Ebrel]] [[1945]]. D’an 21 en em gavas ur milion hanter a soudarded soviedel e reter ar gêr-benn. Enkelc’hiet e voe a-benn ar 25. Daou zevezh goude en em gavas ar sovieded e kreiz-kêr, ha stourm a rejont a-enep d’an nebeud stourmerien a chome : soudarded [[SS]], tud yaouank-tre pe re gozh. D’an 30 a viz Ebrel ec’h en em ganne an dud tro-dro da garter ar gouarnamant. Mont a reas [[Hitler]] da repuiñ d'e vunker, staliet a-dreñv ar c’hañsellerdi. Gantañ e oa [[Eva Braun]]. Euredet e oant bet an deiz a-raok. D’an 30 goude kreisteiz en em zistrujjont. Daou zevezh war-lerc’h e voe tapet Berlin gant soudarded an [[Arme Ruz]]. Ganto e voe sezizet ha devet ar [[Reichstag]]. Kodianañ a reas [[Alamagn]] d’a 7 a viz Mae. An arsav-brezel a voe sinet e [[Reims]] hag e lojeizoù an [[Arme Ruz]] e Berlin-Karlshorst (deuet da vezañ ur mirdi hiziv an deiz).

== Goude an Eil Brezel-bed ==
Ar boblañs a c’houzañvas dreist-holl. War-dro 125 000 den a varvas. Karterioù'zo a voe peurzistrujet, ouzhpenn an hanter eus ar savadurioù ivez, hag un drederenn eus an embregerezhioù. War-dro ur milion a vaouezed hag a vugale o doe ranket mont kuit, neuze ne chome nemet 2,5 milion a annezidi (div drederenn anezho a oa maouezed) e miz Mae [[1945]], padal e oant 4,3 milion e [[1939]].
Ar maouezed dreist-holl a gempennas ar gêr. Graet e veze ''Trümmerfrauen'' (merc’hed an dismantroù) anezho. Kement a zismantroù a oa ken e voe savet menezioù (Trümmerberge : menezioù dismantroù) ganto, evel an Teufelsberg e koad Grunewald.
Tamm-ha-tamm ez eas gwelloc’h an traoù : ar metro a yas en-dro adalek ar [[14 a viz Mae]] [[1945]], ar gelaouenn gentañ a voe embannet d’ar 15 hag ur sonadeg a voe aozet gant ar Berliner Philarmonie d’ar 26.

[[Restr:Potsdamer_Platz_1945.jpg |thumb|Potsdamer Platz e 1945]]

== Berlin rannet ==
Goude kuzuliadeg [[Yalta]] (miz C’hwevrer 1945) e voe rannet [[Alamagn]] e pevar zakad, ha Berlin e ugent takad melestradurel. Gant ar Saozon e voe [[Charlottenburg]], [[Tiergarten]] ha [[Spandau]]. [[Wedding (Berlin)|Wedding]] ha [[Reinickendorf]] a voe roet d’ar C’hallaoued, ha [[Zehlendorf]], [[Steglitz]], [[Wilmersdorf]], [[Tempelhof]], [[Kreuzberg]] ha [[Neukölln]] d’an Amerikaned. An takadoù-se a zeufe da vezañ Berlin ar C’hornôg. Eizh takad a voe aloubet gant an Arme Ruz : [[Mitte]], [[Prenzlauer Berg]], [[Friedrichshain]], [[Treptow]] ha [[Köpenick]]. Ar c’harterioù-se a zeufe da vezañ Berlin ar Reter. An tachadoù tro-dro da Verlin a voe ivez aloubet ganti, da lavaret eo e oa enklozet Berlin ar C’hornôg.
[[Restr:Occupied Berlin.svg|thumb|right|250px|Berlin : takadoù-aloubiñ goude an Eil Brezel-bed]]
En em vodiñ a reas an drec’herien e kastell Cecilienhof ([[Potsdam]]) e miz Gouere hag e miz Eost [[1945]] a-benn eskemm diwar-benn dazont [[Alamagn]], dizemglev a savas buan etre Saozon, Amerikaned ha Gallaoued diouzh un tu, hag ar Rusianed diouzh an tu all. Evit ar re gentañ e oa pouezus adreiñ lañs buan da armerzh [[Alamagn]], padal e felle d’ar Rusianed pouezañ war an digoll. Buan e krogjont ivez da lakaat gwask war an dud a oa o chom war o zachad : kantadoù a baotred yac’h hag a brizonidi a voe kaset da gampoù-labour en [[Unvaniezh Soviedel]]. En tachadoù all e voe aozet dilennadegoù e 1946-1947. 
Muioc’h a vec’h a savas c’hoazh e miz Even [[1948]] pa voe adksignet an Deutschmark en tachadoù amerikan, saoz ha gall, hep ma ne vefe bet kelaouet ar Sovieded. Int a grouas neuze an Ostmark, hag a gemeras ivez an arguzenn-se evit aozañ kaeladur Berlin ar C’hornôg. O fal a oa dont a-benn da gontrolliñ Berlin en he fezh. Neuze e voe aozet ar pont dre aer gant ar Gevredidi : e-pad 11 miz e voe kaset boued, pourvezadurioù ha [[glaou-douar|glaou]] ganto. En holl e voe kaset 2,5 milion a donennoù traoù hag e voe aozet 278 000 nijadenn. Ar Soviediz a chomas a-sav gant ar c’haeladur e miz Mae [[1949]].

== Div stad ==
Rann Berlin hag [[Alamagn]] a voe ofisiel e [[1949]]. Tachad ar c’hornôg a zeuas da vezañ Bundesrepublik Deutschland ([[Alamagn|BRD]]), [[Konrad Adenauer]] a voe kañseller, ha [[Bonn]] a voe lakaet da gêrbenn. Buan e wellaas stad an traoù a-drugarez da steñv Marshall. Diouzh an tu all e teuas an tachad soviedel da vezañ Deutsche Demokratische Republik ([[DDR]]), lakaet e voe [[Berlin ar Reter]] da gêrbenn ha Willem Pieck a voe lakaet da brezidant. Met e gwirionez e voe renet ar vro gant ar strollad sokialour unvan alaman ([[Sozialistische Einheitspartei Deutschlands|SED]], Sozialistische Einheitspartei Deutschlands) renet gant Walter Ulbricht. A-benn stourm ouzh an enebourien e voe aozet ar Surentez Stad ([[STASI]], Staatssicherheit) e [[1950]], staliet e [[Lichtenberg]]. An enebourien a voe bac’het en un toull-bac’h nepell.
E-pad ur pennad e voe gouest an dud da bourmen etre [[Berlin ar C’hornôg]] ha [[Berlin ar Reter]]. Cheñch a reas an traoù adalek [[1951]], pa rankas tud ar C’hornôg kaout un aotre evit mont da welout o familh a oa eus tu ar Reter.

== Emsavadeg 1953 ==
Reuz a savas er Reter e 1953. Re a bouez a oa bet lakaet war an industriezh, ha re nebeud war ar produiñ madoù. Aet e oa skuizh ivez ar vicherourien pa rankent obe rmuioc’h-mui strivoù. Spi a voe pa varvas Stalin e miz Meurzh, met ne voe kemm politikel ebet e [[DDR]]. Er c’hontrol e c’houlennas [[Sozialistische Einheitspartei Deutschlands|SED]] ma’z afe war gresk ar produiñ en industriezhioù.
Galvoù a voe d’ober harz-labour ha da adreizhañ ar politikerezh. D’ar [[17 a viz Even]] [[1953]] e savas reuz goude ar manifestadegoù aozet gant micherourien Karl-Marx Allee (Berlin). Dont a rejont a-benn da vodañ 10% eus micherourien [[DDR]]. Ne zeuas ket a-benn ar gouarnamant da lakaat paouez ar reuz, neuze e voe galvet an [[Arme Ruz]] : ur bern manifesterien a voe lazhet, 4000 den a voe harzet, ul lodenn vat anezho o vezañ kaset d’an toull-bac’h da viken.

== Ar Voger ==

[[Restr:Mauer_axb02.jpg|thumb|upright| Labourioù war ar Voger, 1980]]

An diouer a frankiz a lakaas muioc’h-mui a dud da dec’hout kuit evit mont war-du ar C’hornôg. E [[1953]] ez eas kuit 330 000 den, en o zouez kalz tud yaouank ha desket, ar pezh a lakaas armerzh [[DDR]] da vezañ gwanaet. Kement a dud a felle dezho mont kuit ken e voe toullet fozoù ha staliet orjal dreinek etre div lodenn Berlin e-pad nozvezh an [[13 a viz Eost]] [[1961]]. Kement-se a voe graet gant asant broioù Feur-Emglev Varsovia. Tri devezh war-lerc’h e krogas labourioù sevel ar Voger. Manifestadegoù bras a voe aozet e Berlin ar C’hornôg, met re ziwezhat e oa. Stegnoc’h e voe an traoù c’hoazh d’ar [[25 a viz Here]] [[1961]], pa nac’has re ar Reter leuskel ofiserien amerikan da dremen : tankoù amerikan ha rusian en em gavas neuze tal ouzh tal e [[Checkpoint Charlie]]. Da c’houde e klaskas kalz tud tec’hout kuit eus [[DDR]], kement-se a c’haller gwelout er mirdi bet savet e [[Checkpoint Charlie]] (''Haus am Checkpoint Charlie''). Etre [[1961]] ha diskar ar Voger d’an [[9 a viz Du]] [[1989]] e varvas 200 den en ur glask tremen anezhi. E [[1963]] e teuas ar prezidant amerikan [[John F. Kennedy]] da vBerlin, hag e tistagas e frazenn hollvrudet : « Ich bin ein Berliner » (Ur berlinad a zo ac’hanon).

== An dostidigezh ==

E [[1971]] e voe anvet [[Erich Honecker]] (1912-1994) da sekretour meur [[Sozialistische Einheitspartei Deutschlands|SED]], e plas Walter Ulbricht. Neuze e soñjas d’an dud e vefe aesoc’h klask tostaat [[DDR]] ouzh [[Alamagn|BRD]]. E miz Gwengolo 1971 e vo sinet un emglev e lez-varn Schöneberg. Pal an emglev a oa lakaat an daou c’houarnamant da genlabourat a-benn aesaat an treuziñ etre Berlin ar C’hornôg ha peurrest [[Alamagn|BRD]], hag ivez aesaat an traoù evit ar re a feel dezho tremen eus Berlin ar C’hornôg da vBerlin ar Reter pe da [[DDR]]. E [[1972]] e voe sinet un emglev tremen a roe aotre da dud [[DDR]] mont d’ar C’hornôg ma oa un degouezh familh a-bouez. Rankout a rae tud ar C’hornôg asantiñ ivez ur feur eskemm 1 Deutschmark evit 1 Ostmark, padal e oa kalz gwanoc’h moneiz ar Reter. Un emglev Unvaniezh all a voe sinet e miz Kerzu 1972 : an div Stad a anavezas eben, he dishualded hag he riegezh hag an harzoù a voe degemeret evel ma oant.

== Stourmoù ar studierien ha sponterezh ==

E [[1966]] e voe savet un emglev bras etre daou strollad politikel brasañ [[Alamagn|BRD]] : [[CDU]] (tu dehou) ha [[SPD]] (tu kleiz). Ne chome mui enebiezh bet er parlamant, neuze e savas enebiezh e skol-veur frank Berlin. E-touez pennaennoù ar studierien e oa brezel ar [[Viet-Nam]] hag ar programmoù skol-veur, blaz ar c’hozh ganto hervez ar studierien. Alies e voe moustret o manifestadegoù gant ar gouarnamant rak displijet e oa ganto.
D’an [[2 a viz Even]] [[1967]] e voe lazhet ur studier anvet Benno Ohnesorg gant ar polis, nepell diouzh an Deutsche Oper ([[Charlottenburg]]), da-geñver ur vanifesadeg a-enep donedigezh shah [[Iran]] e [[Alamagn]]. Ar wech kentañ e oa da Ohnesorg kemer perzh en ur vanifestadeg, e varv a roas neuze kalz nerzh da emsavadeg ar studierien. D’an [[11 a viz Ebrel]] [[1968]] e voe tennet war Rudi Dutschke (unan eus ar re a oa e penn emsavadeg ar studierien) pa’z ae kuit eus burev e gevredigezh studierien e Kurfürstendamm. Tennet e voe gant ur micherour yaouank. Ne varvas ket Dutschke, met ar studierien a lakaas bec’h war embannadurioù Axel Springer, dre ma oa bet embannet gantañ kazetennoù a embanne : « Harzit Dutschke bremañ ! »
Emsavadeg ar studierien a chomas a-sav e 1970, met merket e voe ar gevredigezh : tostoc’h ouzh ar politikerezh e oa ar re yaouank, kemmet e voe mont en-dro ar skolioù-meur, muioc’h a wirioù a voe evit ar merc’hed. Ur strollad tud a felle dezho kenderc’hel da stourm a grouas ar [[Tuad an Arme Ruz|Rote Armee Fraktion]] (RAF) e Berlin. E penn ar strollad e oa [[Andreas Baader]], [[Ulrike Meinhof]] ha [[Gudrun Ensslin]]. E-kerzh ar bloavezhioù 1970 e tapjont ha lazhjont tud a oa e penn embregerezhioù ha politikourien. Baader ha Meinhof en em zistrujas pa oant en toull-bac’h. Ar re all a guzhas e [[DDR]] betek ma kouezhfe ar Voger e 1989.

== Diskar ar Voger ==
* Gwelout : [[Moger Berlin]]
Ar C’hemm (alamaneg : ''die Wende'') hirc’hortozet a c’hoarvezas e miz Mae [[1989]]. Gouarnamant [[Hungaria]] a embannas e laoskfe tud [[DDR]] da vont d’ar C’hornôg dre dremen dre [[Hungaria]]. Kemend-se ne blijas ket da [[Sozialistische Einheitspartei Deutschlands|SED]], hag a zivizas strishaat ar reolennoù beajiñ. Met annezidi [[DDR]] a glaskas tec’hout dre dremen dre gannatioù [[Alamagn|BRD]] e Berlin ar Reter, [[Praha]], [[Varsovia]] ha [[Budapest]]. D’an [[10 a viz Gwengolo]] ec’h embannas Gyula Horn, ministr aferioù diavaez [[Hungaria]], e tigore an harzoù etre e vro hag [[Aostria]]. Kemend-se a dalveze e c’halle tud [[DDR]] tizhout [[Alamagn|BRD]].
E diabarzh [[DDR]] e voe savet ur strollad anvet ''Neues Forum'' (forom nevez), gant skoazell an Iliz. Pal ar strollad a oa stourm evit gwirioù mab-den ha lakaat [[Sozialistische Einheitspartei Deutschlands|SED]] da cheñch politikerezh. Egon Krenz a gemeras plas [[Erich Honecker]]. D’ar [[4 a viz Du]] voe bodet 500 000 den war [[Alexanderplatz]], goulenn a raent ma vefe adreizhet ar politikerezh. D’ar mare-se e oa war-dro 10 000 den o kuitaat [[DDR]] bemdez.
Rankout a reas Politbüro [[DDR]] asañtiñ leuskel an dud da vont da vBDR. Embannet e vo an dra-se gant Günter Schabowski d’an [[9 a viz Du]], e-kerzh un abadenn skinwel. Pa voe goulennet outañ pevare e teufe da wir an diviz, e valbouzas hag e lavaras : «Diouzhtu.» Kerkent e profitas tud ar Reter hag e krogjont da dreuziñ ah harz etre div lodenn ar gêr. Ne oa bet roet urzh ebet d’ar warded, setu ma laoskjont anezho d’hen ober.

== Unvanidigezh ==

Dilennadegoù dieub kentañ [[DDR]] abaoe [[1949]] a c’hoarvezas e miz Meurzh [[1990]], trec’h e voe ar c’hengevredad savet tro-dro [[CDU]], ha kaset gant [[Lothar de Maizière]]. A-boan ma oa bet unvanet Alamagn e teuas Berlin da vezañ ur gêr-stad. An emglev unvanidigzh a voe sinet e palez ar prinz hêr (straed Unter den Linden) e miz Eost 1990. E miz Gwengolo en em vodas kannaded ar [[Stadoù-Unanet]], re Vro-C’hall, re Vro-Saoz ha re eus [[Rusia]] : sinañ a rejont an emglev 2+4, a dalveze e oa echu gant aloubadeg [[Alamagn]].
E [[1991]] e votas (338 mouezh a-du, 320 a-enep) kannaded parlamant [[Alamagn]] ([[Bundestag]]) evit ma vefe kaset ar gouarnamant da Verlin en-dro. D’an 8 a viz Gwengolo [[1994]] e voe aozet lidoù pa’z ae kuit ar soudarded kornôg diwezhañ bet chomet e Berlin.

[[Restr:di05.jpg|thumb|Restoù ar Voger, e-kichen Potsdamer Platz]]

== Republik Berlin ==

Parlamant [[Alamagn]] a guitaas [[Bonn]] e 1999, ha d’an 19 a viz Ebrel en em stalias er [[Reichstag]] nevesaet. Tamm-ha-tamm e voe aozet ar vuhez politikel hag armerzhel er c’harter (Regierungsviertel : karter ar gouarnamant) tro-dro d’ar parlamant.
Kalz cheñchamantoù a zo bet abaoe m’eo bet adunvanet Berlin. Lod brasañ ar c’harterioù a zo bet nevesaet, ha [[Mitte]] a zo deuet da vezañ kreiz ar gêr en-dro.

=== Mirdioù Berlin ===
[[Restr:Schloss Charlottenburg 2005 282.JPG|thumb|[[Kastell Charlottenburg]]]]

* [[Mirdi yuzev Berlin|Mirdi yuzev]], savet gant [[Daniel Libeskind]]
* Mirdi an Teknologiezhioù ([[Kreuzberg]])
* [[Neue Nationalgalerie (Berlin)|Neue Nationalgalerie]], unan eus savadurioù diwezhañ [[Ludwig Mies van der Rohe]]
* [[Bauhaus-Archiv]]
* [[Berlinische Galerie]]
* [[Bröhan-Museum]]
* [[Mirdi Brücke|Brücke-Museum]]
* [[Ethnologische Museum]]
* [[Gemäldegalerie (Berlin)|Gemäldegalerie]]
* [[Jagdschloss Grunewald]]
* [[Kulturforum]]
* [[Museum Berggruen]]
* [[Museum Europäischer Kulturen]]
* [[Hamburger Bahnhof (Berlin)|Museum für Gegenwart (Berlin)]] 
* [[Museum für Indische Kunst]]
* [[Museum für Ostasiatische Kunst]]
* [[Musikinstrumenten-Museum]]
* [[Museum für Naturkunde der Humboldt-Universität zu Berlin]] 
* [[Mirdi DDR]]

== Da weladenniñ ==

== Karter ar gouarnamant (''Regierungsviertel'') ==

Diazezet eo ar c’harter-se tro-dro d’ar [[Reichstag]], (ennañ e vez bodet ar Bundestag). A-gozh eo bet gouestlet al lodenn-se eus Berlin d’ar politikerezh ha d’an diplomatiezh.
Ennañ e kaver :
* Ar [[Reichstag]], kambr izel parlamant [[Alamagn]]
* Ar C’hañsellerdi
* Wilhelmstrasse (ministrerezh an arc’hant, kannaddi ar [[Rouantelezh-Unanet]] ha hini [[Bro-C’hall]])
* Karter ar c’hannaddioù (''Botschaftsviertel'') tost eus [[Tiergarten]]

== Karterioù all ==

* Kastell bihan Humboldt (Humboldt-Schlösschen) e [[Tegel]]
* Kastell [[Biesdorf]] 
* [[Marzahn]] 
* Tierpark ha kastell Friedrichsfelde
* Kastell [[Köpenick]], deuet da vezañ ur mirdi arz an [[Azginivelezh]], [[arz barok]] ha rokoko
* Pennti chase Grunewald 
* Pennti chase Glienicke 
* Ar pont a-us ar stêr [[Pont Glienicke|Glienicke]], deuet da vezañ brudet dre ma oa lec’h eskemm ar spierien da vare ar brezel yen
* Pfaueninsel (enezenn ar paoned) ;
* East Side Gallery (ul lodenn eus ar Voger) e karter [[Friedrichshain]] 
* [[Checkpoint Charlie]] : al lec’h tremen etre [[Berlin ar C’hornôg]] ha [[Berlin ar Reter]]

== Berlin nevez (Potsdamer Platz) ==
 
Adsavet penn-da-benn eo bet ar c’harter. Pa oa rannet Berlin ne oa nemet un ''no man's land'' anezhañ. E-touez ar savourien o deus labouret a-benn nevesaat ar c’harter emañ Richard Rogers, Rafael Moneo, Renzo Piano hag Arata Isozaki.
Savadurioù :
* [[Sony Center]], ennañ Mirdi ar Film 
* Savadur Daimler, ennañ ur greizenn genwerzh (Arkaden), meur a sal sinema hag ur c’hoariva
* [[Kulturforum]] 
* [[Berliner Philharmonie]], ur sal sonerezh gouestel da laz-seniñ Berlin, lesanvet « Sirk Karajan » gant ar Verliniz, a-benn enoriñ an den a oa en e benn etre [[1954]] ha [[1989]] 
* [[Neue Nationalgalerie (Berlin)|Neue Nationalgalerie]]
* Maen-koun ar yuzevien bet lazhet e-pad an eil brezel-bed, bet digoret e miz Mae [[2005]]. (gwelout [[Denkmal für die ermordeten Juden Europas|Monumant da Yuzevien Europa drouklazhet]]).
Savet e vo un greizenn ditouriñ diwar-benn mont en-dro ar stad nazi nepell eus Potsdamer Platz. Kroget eo al labourioù d’an 2 a viz Du [[2007]]. Staliet e vo e-lec’h ma oa burevioù [[Gestapo]] ha re [[SS]].

== E kreiz-kêr reter ==

* Museumsinsel : [[Enezenn ar mirdioù]]
* [[Berliner Dom]] : iliz-veur Berlin
* [[Lustgarten]] : liorzh en enezenn ar mirdioù
* [[Unter den Linden]]
* Die Neue Wache : evit holl c’houzañverien an holl vrezelioù. Enni un eilad eus delwenn ar Vamm hag he mab marv ([[Käthe Kollwitz]])
* An arsanailh kozh (''Zeughaus'') : ennañ emañ an Deutsches Historisches Museum
* Staatsoper Unter den Linden, bravañ opera Berlin (en holl ez eus tri anezho) 
* Friedrichstadt-Palast Berlin 
* Iliz-veur Santez-Hedwige (katolik) er Bebelplatz, enni ur monumant da zerc’hel soñj eus al levrioù bet devet eno (e-kreiz ar blasenn ez eus ur prenestr a ziskouez estajerennoù goullo ul levraoueg) 
* Alte Bibliothek, stag ouzh skol-veur Humboldt
* Skol-veur Humboldt (Humboldt-Universität)
* Staatsbibliothek zu Berlin (levraoueg stad) 
* [[Brandenburger Tor]] : unan eus arouezioù brudetañ Berlin eo 
* [[Pariser Platz]], enni kannaddi [[Bro-C’hall]] ha leti Adlon, unan eus ostalerioù brudetañ Berlin
* [[Alexanderplatz]] ha [[Nikolaiviertel]] 
* [[Fernsehturm Berlin|Fernsehturm]] (tour ar skinwel) : savadur uhelañ Berlin eo (368 m)
* [[Rotes Rathaus]] ("ti-kêr ruz" abalamour da liv ar brik : ti-kêr istorel ar gêr eo)
* Marienkirche 
* [[Nikolaikirche]], anavezet aes abalamour d' he daou dour
* [[Gendarmenmarkt]], plasenn an archerien, marteze bravañ plasenn Berlin 
* Konzerthaus Berlin (bet Schauspielhaus) 
* [[Deutscher Dom]] (iliz-veur alaman,e su ar blasenn) ha [[Französischer Dom]] (iliz-veur c’hall): enno mirdi istor parlamant Alamagn ha hini an hugunoded
* [[Hackesche Höfe]] : un hollad savadurioù aozet tro-dro da borzhioù boutin ("Mietcaserne")

== E kreiz-kêr kornôg ==

En [[Tiergarten]] :
* [[Siegessäule]] (kolonenn an trec’h): arouez Berlin ha hini al'' Love Parade'' eo
* Kastell Bellevue (annez ar Prezidant) 
* [[Hansaviertel]] e Moabit, ur c’harter bet dibabet e [[1953]] evit ur genstrivadeg savouriezh. Ennañ 35 savadur bet ijinet gant 53 savour eus ar bed a-bezh : Alvar Aalto, Egon Eiermann, [[Walter Gropius]], Arne Jacobsen, Wassili Luckhardt, [[Oscar Niemeyer]], Sep Ruf, Paul Schneider-Esleben, Hans Schwippert ha Max Taut.

E-kichen [[Kurfürstendamm]] : 
[[Restr:Knut IMG 8095.jpg|thumb|180px|Berlin Zoologischer Garten<br /> Knut 24.03.2007]]
* [[Kaiser-Wilhelm-Gedächtniskirche]] (iliz an eñvor) : distrujet e voe e-pad an eil brezel-bed, ha miret eo bet evel ma oa e [[1945]] a-benn derc’hel soñj.
* Europa-Center 
* Kranzler-Eck 
* Theater des Westens 
* [[Zoologischer Garten]], zoo brasañ [[Europa]] eo 
* Deutsche Oper Berlin (e Bismarckstraße, karter [[Charlottenburg]])
* [[Kaufhaus des Westens]] (KaDeWe) : stal vrasañ [[Europa]] eo
* Funkturm (tour ar skingomz)
* [[Kastell Charlottenburg]] 
* Luisenstädtischer Kanal

== Ar c'harterioù ==
* Gwelout ivez : [[Karterioù Berlin]]
D'an [[10 a viz Even]] [[1998]], e voe tremenet ul lezenn da nevesaat an traoù (''Bezirke'' en alamaneg). D'ar [[1añ a viz Genver|1{{añ}} a viz Genver]] [[2001]], an niver a garterioù a dremenas eus 23 da 12 :
{| class="wikitable"
! [[Restr:BerlinDistricts.svg|150px]]
! Anvioù an<br />arondisamantoù nevez
! Anvioù ar<br />c'harterioù kozh
! Gorread<br />e km²
! Poblañs
|-
| '''I'''
| [[Berlin-Mitte|Mitte]]
| Mitte, [[Tiergarten]], [[Wedding (Berlin)|Wedding]]
| style="text-align:right;" | 39,74
| style="text-align:right;" | 320,420
|-
| '''II'''
| [[Friedrichshain-Kreuzberg]]
| [[Friedrichshain]], [[Kreuzberg]]
| style="text-align:right;" | 20,16
| style="text-align:right;" | 256,419
|-
| '''III'''
| [[Pankow]]
| [[Prenzlauer Berg]], [[Weißensee]], Pankow
| style="text-align:right;" | 103,07
| style="text-align:right;" | 348,412
|-
| '''IV'''
| [[Charlottenburg-Wilmersdorf]]
| [[Charlottenburg]], [[Wilmersdorf]]
| style="text-align:right;" | 64,72
| style="text-align:right;" | 315,054
|-
| '''V'''
| [[Spandau]]
| Spandau 
| style="text-align:right;" | 91,91
| style="text-align:right;" | 225,856
|-
| '''VI'''
| [[Steglitz-Zehlendorf]]
| [[Steglitz]], [[Zehlendorf]]
| style="text-align:right;" | 102,50
| style="text-align:right;" | 288,285
|-
| '''VII'''
| [[Tempelhof-Schöneberg]]
| [[Berlin-Tempelhof|Tempelhof]], [[Schöneberg]]
| style="text-align:right;" | 53,09
| style="text-align:right;" | 335,171
|-
| '''VIII'''
| [[Neukölln]]
| Neukölln 
| style="text-align:right;" | 44,93
| style="text-align:right;" | 306,214
|-
| '''IX'''
| [[Treptow-Köpenick]]
| [[Treptow]], [[Köpenick]]
| style="text-align:right;" | 168,43
| style="text-align:right;" | 233,923
|-
| '''X'''
| [[Marzahn-Hellersdorf]]
| [[Marzahn]], [[Hellersdorf]]
| style="text-align:right;" | 61,74
| style="text-align:right;" | 252,602
|-
| '''XI'''
| [[Lichtenberg (Bezirk)|Lichtenberg]]
| [[Lichtenberg]], [[Alt-Hohenschönhausen]]
| style="text-align:right;" | 52,29
| style="text-align:right;" | 258,455
|-
| '''XII'''
| [[Reinickendorf]]
| Reinickendorf 
| style="text-align:right;" | 89,45
| style="text-align:right;" | 246,118
|}

=== Hin ===
Kevandirel eo hin Berlin, ha bras eo an diforc'h temperadurioù etre ar goañv (yen ha sec'h) hag an hañv (kentoc'h tomm hag arnevek). E-pad an hañv eo e vez ar muiañ a c'hlav. D'an [[11 a viz Gouere]] [[1959]] e voe an devezh tommañ (38.1&nbsp;°C) ha d'an [[11 a viz C'hwevrer]] [[1929]] e voe an devezh yenañ (-26&nbsp;°C). Keidenn-bloaz : 9.7&nbsp;°C.

=== Poblañs ===
Eil kêr bobletañ [[Unvaniezh Europa]] eo Berlin ma kemerer da ziazez gorread ar gêr (ha n'eo ket hini ar veurgêr).

== Dasparzh ar boblañs er c'harterioù ==
[[Restr:Crowd at the MyFest in Berlin Kreuzberg.jpg|thumb|Berliniz e Kreuzberg]]
[[Restr:Live8 berlin publikum.jpg|thumb|right|Berliniz en Tiergarten]]
{| class="wikitable sortable" style="text-align:right;"
|- style="text-align:center;"
!'''Karter''' || Poblañs <br /><small>(30 a viz Du 2005)</small> || Gorread<br />e km²
|-
| align="left" | [[Charlottenburg-Wilmersdorf]] || 315 473 || 64,72
|-
| align="left" | [[Friedrichshain-Kreuzberg]] || 261 734 || 20,16
|-
| align="left" | [[Lichtenberg]] || 258 926 || 52, 29
|-
| align="left" | [[Marzahn-Hellersdorf]] || 250 547 || 61, 74
|-
| align="left" | [[Mitte]] || 323 187 || 39, 47
|-
| align="left" | [[Neukölln]] || 305 940 || 44, 93
|-
| align="left" | [[Pankow]] || 354 053 || 103, 01
|-
| align="left" | [[Reinickendorf]] || 244 430 || 89, 46
|-
| align="left" | [[Spandau]] || 225 097 || 91, 91
|-
| align="left" | [[Steglitz-Zehlendorf]] || 288 862 ||102, 50
|-
| align="left" | [[Tempelhof-Schöneberg]] || 333 330 || 53, 09
|-
| align="left" | [[Treptow-Köpenick]] || 235 411 || 168, 42
|-
| align="left" | Berlin || 3 396 990 || 891, 82
|}

== Emdroadur poblañs Berlin ==
[[Restr:Berlin population2.svg|thumb|Emdroadur poblañs Berlin etre 1880 ha 2012]]
{| 
| valign="top" |
{| class="wikitable"
! style="background:#efefef;" | Bloavezh
! style="background:#efefef;" | Poblañs
|-
| 1250 || align="right" | 1 200
|-
| 1307 || align="right" | 7 000
|-
| 1400 || align="right" | 8 500
|-
| 1576 || align="right" | 12 000
|-
| 1600 || align="right" | 9 000
|-
| 1631 || align="right" | 8 100
|-
| 1648 || align="right" | 6 000
|-
| 1685 || align="right" | 17 500
|-
| 1709 || align="right" | 57 000
|-
| 1750 || align="right" | 113 289
|-
| 1775 || align="right" | 136 137
|-
| 1800 || align="right" | 172 132
|-
| 1825 || align="right" | 219 968
|-
| 3 a viz Kerzu 1840 || align="right" | 322 626
|-
| 3 a viz Kerzu 1846 || align="right" | 408 500
|-
| 3 a viz Kerzu 1849 || align="right" | 418 733
|- 
|}
| valign="top" |
{| class="wikitable"
! style="background:#efefef;" | Bloavezh
! style="background:#efefef;" | Poblañs
|-
| 3 a viz Kerzu 1852 || align="right" | 426 600
|-
| 3 a viz Kerzu 1855 || align="right" | 442 500
|-
| 3 a viz Kerzu 1858 || align="right" | 463 600
|-
| 3 a viz Kerzu 1861 || align="right" | 524 900
|-
| 3 a viz Kerzu 1864 || align="right" | 632 700 
|-
| 3 a viz Kerzu 1867 || align="right" | 702 400
|-
| 1añ a viz Kerzu 1871 || align="right" | 826 341
|-
| 1añ a viz Kerzu 1875 || align="right" | 969 050
|-
| 1añ a viz Kerzu 1880 || align="right" | 1 122 330
|-
| 1añ a viz Kerzu 1885 || align="right" | 1 315 287
|-
| 1añ a viz Kerzu 1890 || align="right" | 1 578 794
|-
| 1añ a viz Kerzu 1895 || align="right" | 1 678 924
|-
| 1añ a viz Kerzu 1900 || align="right" | 1 888 848
|-
| 1añ a viz Kerzu 1905 || align="right" | 2 042 402
|-
| 1añ a viz Kerzu 1910 || align="right" | 2 071 257
|-
| 1añ a viz Kerzu 1916 || align="right" | 1 712 679
|-
|}
| valign="top" |
{| class="wikitable"
! style="background:#efefef;" | Bloavezh
! style="background:#efefef;" | Poblañs
|-
| 5 a viz Kerzu 1917 || align="right" | 1 681 916
|-
| 8 a viz Here 1919 || align="right" | 1 902 509
|-
| 16 a viz Even 1925 || align="right" | 4 024 286
|-
| 16 a viz Even 1933 || align="right" | 4 242 501
|-
| 17 a viz Mae 1939 || align="right" | 4 338 756
|-
| 12 a viz Eost 1945 || align="right" | 2 807 405
|-
| 29 a viz Here 1946 || align="right" | 3 170 832
|-
| 31 a viz Kerzu 1950 || align="right" | 3 336 026
|-
| 31 a viz Kerzu 1960 || align="right" | 3 274 016
|-
| 31 a viz Kerzu 1970 || align="right" | 3 208 719
|-
| 31 a viz Kerzu 1980 || align="right" | 3 048 759
|-
| 31 a viz Kerzu 1990 || align="right" | 3 433 695
|-
| 31 a viz Kerzu 2000 || align="right" | 3 382 169
|-
| 30 a viz Gwengolo 2005 || align="right" | 3 394 000
|-
| 25 a viz Genver 2008 || align="right" | 3 431 473
|-
|30 a viz Du 2009 || align="right" | 3 443 570
|}
|}

== Poblañs ha broadelezhioù ==
E Berlin e kaver ivez annezidi a orin eus [[Turkia]] (113 779), [[Polonia]] (44 400), [[Serbia]] (23 370), [[Rusia]] (14 615), [[Italia]] (14 446), [[Stadoù-Unanet]] (13 761), [[Bro-C'hall]] (12,611), [[Vietnam]] (12 165), [[Kroatia]] (11 029), [[Bosnia ha Herzegovina]] (10 576), [[Rouantelezh Unanet]] (9 797), [[Gres]] (9 749), [[Aostria]] (8 813), [[Ukraina]] (8 709), [[Liban]] (7 691), [[Spagn]] (6 637), [[Sina]] (6 013), [[Bulgaria]] (6 621) ha [[Thailand]] (5 878).

=== Armerzh ===
{| class="wikitable"
! style="background:#d8e2ef; color:navy;" |2007 EUROSTAT<ref>http://docs.google.com/viewer?a=v&q=cache:_JgilxNoYRQJ:epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_PUBLIC/1-18022010-AP/EN/1-18022010-AP-EN.PDF+eurostat+Regional+GDP+per+inhabitant+in+the+EU+27&hl=de&gl=de&pid=bl&srcid=ADGEESimOFSZQ3D5aE2vWgMR3IFlQCzBcdl7NBIWfHjdZMvpwFW1fLwhHg2jvwx0OOnFsKVvbCm1fTNaTNtQ3K0o-8wEm_TAREoTOuCvqMDqLZZwKbZuQJ-jezQV5k1r5FHvP2qj1v6_&sig=AHIEtbQqggVoFeopAcI9aBQ75d0RvwSVRQ PDF, Regional GDP per inhabitant in the EU 27, Eurostat</ref>
!! style="background:#d8e2ef; color:navy;" |Gorread
! style="background:#d8e2ef; color:navy;" |Poblañs
! style="background:#d8e2ef; color:navy;" |produadur diabarzh kriz (PDK) e bilion
! style="background:#d8e2ef; color:navy;" |produadur diabarzh kriz (PDK) dre zen
|-
| align=left |[[Restr:Flag of Berlin.svg|25px]] Berlin
|892&nbsp;km²
| align=right |3 420 000
| align=right |€ 85 
| align=right |€ 24 900 
|-
| align=left |{{Alamagn}}
|357 050&nbsp;km²
| align=right |82 000 000
| align=right |€ 2 482 
| align=right |€ 29 500
|-
| align=left |[[Restr:Flag of Europe.svg|25px]] [[UE 27]]
|4 325 675&nbsp;km²
| align=right |498 000 000
| align=right |€ 12 363 
| align=right |€ 24 900 
|}

=== Treuzdougen ===
[[Restr:Hauptbahnhof Berlin.jpg|thumb|[[Berlin Hauptbahnhof]] : ti-gar brasañ Europa. Digoret eo abaoe 2006]]
E Berlin ez eus bet savet meur a rouedad treuzdougen a-benn aesaat an tremen e kêr<ref>https://web.archive.org/web/20050501165946/http://www.iht.com/articles/2005/05/01/news/mayor5.php Broke but dynamic, Berlin seeks new identityIHT</ref> En holl ez eus 979 pont savet a-us 197&nbsp;km hent-dour, ha 5334&nbsp;km a hentoù (73&nbsp;km anezho o vezañ gourhentoù, "[[Autobahn]]"). E [[2006]] e oa 1 milion 416 karr (dre geflusker) enrollet e kêr<ref>http://www.destatis.de/jetspeed/portal/cms/Sites/destatis/Internet/DE/Content/Statistiken/Verkehr/VerkehrsmittelbestandInfrastruktur/Tabellen/Content75/Fahrzeugbestand,templateId=renderPrint.psml Kraftfahrzeuge und Schienenbestand, Destatis</ref>. Gant 358 karr evit 1000 annezad e 2008 (570/1000 en Alamagn) ez eo Berlin at stad alaman hag ar gêr europat gant an nebeutañ a girri dre annezad<ref>http://www.berlinonline.de/berliner-zeitung/archiv/.bin/dump.fcgi/2009/0811/berlin/0025/index.html Die Hauptstadt des umweltfreundlichen Verkehrs, Berliner Zeitung</ref>.

E Berlin e c'haller tapout trenioù da vont da gêrioù all, en Alamagn koulz hag e broioù all en Europa. Trenioù rannvrole a gas an dud d'ar Brandenburg ha d'ar [[Mor Baltel]]. [[Berlin Hauptbahnhof]] eo ti-gar brasañ Europa<ref>https://web.archive.org/web/20090108024843/http://www.hbf-berlin.de/site/berlin__hauptbahnhof/en/start.html Berlin Hauptbahnhof, Deutsche Bahn</ref>. Ennañ e c'haller tapout trenioù da vont da [[Nürnberg]], [[Hamburg]], [[Freiburg]], [[Moskva]], [[Vienna]], ha [[Salzburg]].

Brudet eo Berlin evit an niver a hentoù gouestlet d'an dud war varc'h-houarn (en holl ez eus 620&nbsp;km a  roudennoù divrodegoù)<ref>http://www.treehugger.com/files/2007/07/bike_city_berli.php Bike City Berlin, Treehugger</ref> Bez eus war-dro 710 marc'h-houarn evit 1000 	annezad. War-dro 500 000 den a ya war varc'h-houarn bemdez, da lavaret eo 13% eus an tremen e Berlin e [[2008]] ha tizhout 15% e [[2010]] eo ar pezh a oa bet embannet gant Sened Berlin<ref>http://www.stadtentwicklung.berlin.de/verkehr/radverkehrsanlagen/en/radwege.shtml Bicycle Routes and Facilities Bicycle Paths Senate Department of urban development</ref>. [[Berliner Verkehrsbetriebe]] ha Deutsche Bahn eo an daou embregerezh a ra war-dro an treuzdougen e Berlin<ref>Amt für Statistik Berlin-Brandenburg, [http://www.statistik-berlin-brandenburg.de/produkte/KleineStatistik/kBEst_2008.pdf Die kleine Berlin-Statistik]</ref>.

{| class="wikitable"
|-
! style="background:#d8e2ef; color:navy;" |Sistem
! style="background:#d8e2ef; color:navy;" |Arsavioù/ Linennoù/ Hirder ar rouedad
! style="background:#d8e2ef; color:navy;" |Tremenidi (dre vloavezh)
! style="background:#d8e2ef; color:navy;" |Oberataer/ Notennoù
|-
|S-Bahn
|166 / 15 / 331&nbsp;km
|376 milion
|[[Deutsche Bahn|DB]]/ trenioù
|-
|U-Bahn
|173 / 10 / 147&nbsp;km
|457 milion
|[[BVG]]/ Dreist-holl dindan douar. Servij 24e/24 war an dibenn-sizhun
|-
|Tramway
|398 / 22 / 192&nbsp;km
|171 milion
| BVG/ E karterioù ar reter dreist-holl
|-
|Karr-boutin
|2627 / 147 / 1626&nbsp;km
|407 milion
|BVG/ En holl garterioù, 46 linenn e-pad an noz. 
|-
|Lestr-treizh
|6 linenn
|
|BVG/ Ar memes tiked a c'hall bezañ implijet, forzh pe zoare da veajiñ a vefe dibabet.
|}

== S-Bahn : al linennoù ==
[[Restr:S-Bahn-Logo.svg|150px|right|thumb|Logo S-Bahn Berlin]]
[[Restr:Train station Berlin Friedrichstrasse 5.jpg|200px|thumb|right|Ti-gar S-Bahn e Friedrichstraße]]
15 linenn S-Bahn a zo : 
{| class="wikitable" width="55%"
|- class="hintergrundfarbe6"
! width="10%" | Linenn
! width="34%" | Penn-linenn
! width="22%" | Hent
! width="34%" | Penn-linenn
|-
|[[Restr:Berlin S1.svg|25px]]||Wannsee ||'''Nord-Süd-Tunnel''' ||Oranienburg
|-
|[[Restr:Berlin S2.svg|25px]] ||Blankenfelde||'''Nord-Süd-Tunnel''' || Bernau
|-
|[[Restr:Berlin S25.svg|25px]]||Teltow Stadt ||'''Nord-Süd-Tunnel''' ||Hennigsdorf
|-
|[[Restr:Berlin S3.svg|25px]] ||Erkner   || '''Stadtbahn'''     ||Spandau
|-
|[[Restr:Berlin S41.svg|25px]]||Südkreuz    ||'''Ringbahn'''  ||Südkreuz (evel un horolaj)
|-
|[[Restr:Berlin S42.svg|25px]]||Südkreuz    ||'''Ringbahn'''  ||Südkreuz (tu kontrol un horolaj)
|-
|[[Restr:Berlin S45.svg|25px]]||✈ Berlin-Schönefeld||'''Ringbahn'''||Südkreuz&nbsp;(↔&nbsp;Bundesplatz)
|-
|[[Restr:Berlin S46.svg|25px]]||Königs Wusterhausen ||'''Ringbahn'''||Westend
|-
|[[Restr:Berlin S47.svg|25px]]||Spindlersfeld   ||'''Ringbahn'''||Hermannstraße&nbsp;(↔&nbsp;Südkreuz)
|-
|[[Restr:Berlin S5.svg|25px]]||Strausberg Nord||'''Stadtbahn'''||Westkreuz
|-
|[[Restr:Berlin S7.svg|25px]]||Ahrensfelde ||'''Stadtbahn'''||Potsdam Hauptbahnhof
|-
|[[Restr:Berlin S75.svg|25px]]||Wartenberg ||'''Stadtbahn'''||Spandau
|-
|[[Restr:Berlin S8.svg|25px]]||Zeuthen&nbsp;↔Grünau ||'''Ringbahn''' ||Hohen Neuendorf
|-
|[[Restr:Berlin S85.svg|25px]]||Grünau&nbsp;↔Schöneweide||'''Ringbahn'''||Waidmannslust
|-
|[[Restr:Berlin S9.svg|25px]] ||✈ Berlin-Schönefeld ||'''Ringbahn''' ||Blankenburg
|}

== U-Bahn : al linennoù ==
10 linenn U-Bahn a zo : 
[[Restr:U-Bahn.svg|thumb|right|150px|Logo U-Bahn Berlin]]
[[Restr:Berlin U-Bahn, station Osloer Straße, H-type train on U8 line.jpg|thumb|right|200px|U-Bahn en arsav Osloer Straße]]
{| class="wikitable"
|- 
! Linenn
! Penn-linenn
! Savet e
! Hirder
! Arsavioù
|-
| [[Restr:Berlin U1.svg|center|x15px]] || align="center" | Uhlandstraße ↔ Warschauer Straße || 1902 - 1926 || align="right" | 8,81&nbsp;km || align="right" | 13 
|-
| [[Restr:Berlin U2.svg|center|x15px]] || align="center" | Pankow ↔ Ruhleben || 1902 - 2000 || align="right" | 20,39&nbsp;km || align="right" | 29
|-
| [[Restr:Berlin U3.svg|center|x15px]] || align="center" | Nollendorfplatz ↔ Krumme Lanke || 1913 - 1929|| align="right" | 12,10&nbsp;km || align="right" | 15 
|-
| [[Restr:Berlin U4.svg|center|x15px]] || align="center" | Nollendorfplatz ↔ Innsbrucker Platz || 1910 || align="right" | 2,86&nbsp;km || align="right" | 5
|-
| [[Restr:Berlin U5.svg|center|x15px]] || align="center" | Alexanderplatz ↔ Hönow || 1930 - 1989 || align="right" | 18,35&nbsp;km || align="right" | 20 
|-
| [[Restr:Berlin U55.svg|center|x15px]] || align="center" | Berlin Hauptbahnhof ↔ Brandenburger Tor|| 2006 - 2009 || align="right" | 1,47&nbsp;km || align="right" | 3
|-
| [[Restr:Berlin U6.svg|center|x15px|link=Ligne 6 (métro de Berlin)]] || align="center" | Alt-Tegel ↔ Alt-Mariendorf || 1923 - 1966|| align="right" | 19,88&nbsp;km || align="right" | 29
|-
| [[Restr:Berlin U7.svg|center|x15px]] || align="center" | Rathaus Spandau ↔ Rudow || 1924 - 1984 || align="right" | 31,76&nbsp;km || align="right" | 40 
|-
| [[Restr:Berlin U8.svg|center|x15px]] || align="center" | Wittenau ↔ Hermannstraße || 1927 - 1996 || align="right" | 18,04&nbsp;km || align="right" | 24 
|-
| [[Restr:Berlin U9.svg|center|x15px]] || align="center" | Rathaus Steglitz ↔ Osloer Straße || 1961 - 1976|| align="right" | 12,52&nbsp;km || align="right" | 18 
|}

[[Restr:EDDT Empfang & Tower.jpg|thumb|Aerborzh etrebroadel Tegel]]

E Berlin ez eus daou aerborzh etrebroadel : [[Aerborzh etrebroadel Tegel|Tegel]] (TXL) ha [[Aerborzh etrebroadel Schönefeld|Schönefeld]] (SXF), ma tremenas ouzhpenn 21 milion a veajourien e [[2009]]. Gan an daou aerborzh-se e c'haller mont da 166 lec'h disheñvel(123 anezho en Europa) e 50 bro (hañv 2010)<ref>https://web.archive.org/web/20110728150316/http://notizie.virgilio.it/notizie/economia/2010/3_marzo/24/aeroporti_nel_2011_unico_scalo_a_berlino_da_27_mln_di_2,23530301.html n 2009 nei 3 scali berlinesi sono transitati 21 mln passeggeri, notizie.virgilio.it</ref>. 
Lakaet eo bet da bal ez afe an holl girri-nij d'un aerborzh nevez savet e Schönefeld a-benn miz Even 2012, hag anvet e vo an aerborzh-se [[Aerborzh etrebroadel Berlin-Brandenburg|Aerborzh Berlin Brandenburg]]<ref>https://web.archive.org/web/20080922192300/http://www.berlin-airport.de/EN/BBI/ Airport Berlin Brandenburg International, Airports Berlin</ref>.

=== Skolioù-meur ===
[[Restr:Humboldt University And Bebelplatz.jpg|thumb|Skol-veur Humboldt]]
* ''[[Freie Universität Berlin]]''
* ''[[Université Humboldt|Humboldt-Universität zu Berlin]]'' 
* ''[[Technische Universität Berlin]]'' 
* ''[[Universität der Künste]]''

Re all a denn da skolioù kenwerzh :
* ''[[Hochschule für Wirtschaft und Recht]]'' 
* ''[[ESCP Business School]] - Campus Berlin'' 
* ''[[International Business School Berlin]]''

Re all heñvel ouzh skolioù ijinourien :
* ''[[Hochschule für Technik und Wirtschaft]]'' 
* ''[[Beuth Hochschule für Technik]]''

Re all heñvel ouzh skolioù-meur an teknikoù :
* ''[[Alice-Salomon-Fachhochschule für Sozialarbeit/-pädagogik]]'' 
* ''[[Evangelische Fachhochschule]]'' 
* ''[[Hertie School of Governance]]'' 
* ''[[Hochschule für Musik Hanns Eisler]]''

=== Sportoù ===
Ar C’hoarioù Olimpek a zo bet azoet e Berlin e [[1936]].
Berlin a zo bet ivez e-touez ar c’hêrioù o deus degemeret Kib ar Bed mell-droad e [[2006]]. Ar gourfenn a zo bet aozet en ''Olympiastadion''. E [[2009]] e voe aozet kampionadoù bed atleterezh er memes lec’h.
Bep bloaz e vez aozet [[Maraton Berlin]], hag ar genstrivadeg atleterezh ISTAF, hag a gont evit ar ''Golden League''. Ul lodenn eus WTA Tour (tournamantoù c’hoarierezed tennis) eo Open Berlin, aozet eno abaoe [[1979]]. Diwar atiz ''FIVB World Tour'' e vez aozet un tournamant volley bep bloaz, nepell diouzh ''Alexanderplatz''.
Skipailh mell-droad Berlin a zo anvet ''Hertha BSC Berlin''. Ur skipailh mell-baner a zo ivez, anvet eo ''ALBA Berlin''. Aet eo ar maout gant ar skipailh-se e-pad an holl gampionadoù broadel etre [[1997]] ha [[2003]]. 
E Berlin e kaver ivez ur skipailh hockey war skorn, anvet ''Eisbären Berlin''. Ar skipailh-se a zo bet krouet da vare [[DDR]].

{| class="wikitable"
|-
! style="background:#d8e2ef; color:navy;" |Kleub
! style="background:#d8e2ef; color:navy;" |Sport
! style="background:#d8e2ef; color:navy;" |Krouidigezh
! style="background:#d8e2ef; color:navy;" |Kevre
! style="background:#d8e2ef; color:navy;" |Sportva
! style="background:#d8e2ef; color:navy;" |Gourdoner
|-
|[[Hertha BSC]]<ref>[http://www.herthabsc.de/ Hertha BSC], www.herthabsc.de/</ref>
|[[Mell-droad]]
|1892
|[[2. Fußball-Bundesliga|2. Bundesliga]]
|[[Olympic Stadium (Berlin)|Olympiastadion]]
|[[Markus Babbel|M. Babbel]]
|-
|[[1. FC Union Berlin]]<ref>[http://www.fc-union-berlin.de/ Union Berlin], www.fc-union-berlin.de/</ref>
|[[Mell-droad]]
|1966
|[[2. Fußball-Bundesliga|2. Bundesliga]]
|[[Alte Försterei]]
|[[Uwe Neuhaus|U. Neuhaus]]
|-
|[[ALBA Berlin]]<ref>[http://www.albaberlin.de/ ALBA Berlin], www.albaberlin.de</ref>
|[[Basketball]]
|1991
|[[Basketball Bundesliga|BBL]]
|[[O2 World|O<sub>2</sub> World]]
|L. Pavicevic
|-
|[[Eisbären Berlin]]<ref>[https://web.archive.org/web/20111105015836/http://www.eisbaeren.de/content/index.php Eisbären Berlin], www.eisbaeren.de</ref>
|[[Hockey war skorn]]
|1954
|[[Deutsche Eishockey Liga|DEL]]
|[[O2 World|O<sub>2</sub> World]]
|[[D. Jackson]]
|-
|[[Füchse Berlin]]<ref>[https://web.archive.org/web/20110305003830/http://www.fuechse-berlin.de/2007/o.red.c/home-start.php Füchse Berlin], www.fuechse-berlin.de</ref>
|[[Handball]]
|1891
|[[Bundesliga (handball)|HBL]]
|[[Max-Schmeling-Halle]]
|D. Sigurdsson
|-
|[[SC Charlottenburg Berlin|SCC Berlin]]<ref>[https://web.archive.org/web/20100404040856/http://www.scc-berlin.de/abteilungen.html SCC Berlin], www.scc-berlin.de</ref>
|[[Volleyball]]
|1911
|DVL<ref>[http://www.volleyball-bundesliga.de/volleyball/ligen.php?menuid=192&topmenu=395&liga=1&runden=130&keepmenu=inactive]</ref>
|Sporthalle Charlottenburg
|A. Urnaut
|-
|Köpenicker SC Berlin<ref>[https://web.archive.org/web/20100830062839/http://www.k-sc.de/index.php?option=com_content&task=view&id=238&Itemid=123], www.k-sc.de</ref>
|[[Volleyball]]
|1991
| DVL<ref>[http://www.volleyball-bundesliga.de/volleyball/ligen.php?menuid=405&topmenu=394&liga=1&runden=131&keepmenu=inactive]</ref>
| Sporthalle Hämmerlingstraße
| Jürgen Treppner
|}

== Tud vrudet a Verlin ==

== Tud vrudet bet ganet e Berlin ==

* [[Albert Lortzing]] ([[1801]] - [[1851]]), sonaozour, aktour ha kaner
* [[Max Liebermann]] ([[1847]] - [[1935]]), livour
* [[Kurt Tucholsky]] ([[1890]] - [[1935]]), skrivagner ha kazetenner
* [[Marlene Dietrich]] ([[1902]] - [[1992]]), kanerez hag aktourez
* [[Joseph Weizenbaum]] ([[1923]] - ), prederour
* [[Hildegard Knef]] ([[1925]] - [[2002]]), aktourez, kanerez ha sonazourez
* [[Suzanne Roquette]] ([[1942]] - ), aktourez
* [[Klaus Wowereit]] ([[1953]] - ), maer Berlin
* [[Stefan Beinlich]] ([[1972]] – ), c'hoarier mell-droad
* [[Guido Buchwald]] ([[1961]] – ), c'hoarier mell-droad
* [[Judith Holofernes]] ([[1976]] - ), kanerez
* [[Julia Jentsch]] ([[1978]] - ), aktourez
* [[Niko Kovač]] ([[1971]] – ), c'hoarier mell-droad
* [[Robert Kovač]] ([[1974]] – ), c'hoarier mell-droad
* [[Erik Zabel]] ([[1970]] – ), marc'houarner
* [[Alexandra Neldel]] ([[1976]] -), aktourez
* [[Jeanette Biedermann]] ([[1981]] -), kanerez hag aktourez
* [[Leni Riefenstahl]] ([[1902]]-[[2003]]), filmaozerez

== Tud vrudet bet marvet e Berlin ==

* [[Karl Abraham]] ([[1877]] - [[1925]]), mezeg ha bredoniour
* [[Herluf Bidstrup]] ([[1912]] - [[1988]]), flemmtresour danat
* [[Bertolt Brecht]] ([[1898]] - [[1956]]), skrivagner ha leurennier pezhioù-c'hoari
* [[Friedrich Ebert]] ([[1871]] - [[1925]]), prezidant kentañ [[Republik Weimar]]
* [[Adolf Hitler]] ([[1889]] - [[1945]]), diktatour 
* [[Karl Liebknecht]] ([[1871]] - [[1919]]), politikour 
* [[Lupu-Pick]] ([[1886]] - [[1931]]), filmaozour 
* [[Anthony Mann]] ([[1906]] - [[1967]]), filmaozour
* [[Rosa Luxemburg]] ([[1870]] - [[1919]]), damkanourez varksour

== Mestrc'hoarierion [[echedoù]] bet ganet ha marvet e Berlin ==
* [[Curt von Bardeleben]] ([[1861]]-[[1924]]) .
* [[Friedrich Sämisch]] ([[1896]]-[[1975]]).

== Sevenadur ==
[[Restr:Simon-Dach-Straße Berlin.jpg|thumb| [[Friedrichshain]]]]
Goude ma voe bet diskaret moger Berlin ([[1989]]), e verzas an dud e oa ur bern tiez dilezet e kreiz-kêr Berlin. Lod brasañ anezho a oa e [[Mitte]]. En tiez-se e teuas arzourien liesseurt d’en em staliañ, sonerien en o zouez : evel-se e voe krouet ur seurt sevenadur underground, hag eno e tispakas ar sevenadur tekno, gant toulloù-noz brudet evel Tresor. Hiziv an deiz ez eo brudet c’hoazh ar c’hlubbing e Berlin, gant toulloù-noz evel [[Kitkatclub]] pe c’hoazh [[Berghain]]. Menegiñ a c’haller ivez [[Tacheles]].

Hiziv an deiz e kendalc’h ar vuhez sevenadurel da vont, daoust d’ar c’hudennoù a-fet arc’hant. Darvoudoù evel CSD ([[Christopher Street Day]]) pe [[Love Parade]] a laka ur bern tud da vont betek Berlin. 
Daoust ma’z a war zigresk poblañs Berlin ha ma’z a war gresk an niver a dud dilabour e kendalc’h ur bern tud, studierien koul hag arzourien, da zont da Verlin : a-fet sevenadur ivez ez eo Berlin kêrbenn Alamagn.

=== Sinema ===
[[Restr:Berlinale2007.jpg|thumb| Ur gouel sinema eo ar [[Berlinale]], aozet e vez bep bloaz e miz C’hwevrer]]

Filmoù a c’hoarvez e Berlin : 
* [[Berlin: Die Sinfonie der Großstadt]] ([[1927]]), film digomz gant [[Walter Ruttmann]] 
* [[Legende von Paul und Paula]] gant [[Heiner Carow]] ([[1972]])
* [[Himmel über Berlin]] gant [[Wim Wenders]] ([[1987]])
* [[Lola rennt]] gant [[Tom Tykwer]] ([[1998]]) 
* [[Sonnenallee]] gant [[Leander Haußmann]] ([[1999]])
* [[Good Bye, Lenin!]] gant [[Wolfgang Becker]] ([[2002]]) 
* [[Herr Lehmann]] ([[2003]]) gant [[Leander Haußmann]], diwar-benn [[Kreuzberg]] 
* [[Die Fetten Jahre sind vorbei]] gant [[Hans Weingartner]] ([[2005]]) 
* [[Der Untergang]], gant [[Oliver Hirschbiegel]], [[2004]]
* [[Sommer vorm Balkon]] gant [[Andreas Dresen]], [[2005]] 
* [[Das Leben der Anderen]], gant Florian Henckel von Donnersmarck, [[2007]]

== Gevellerezh ==
E-pad ar [[brezel yen]] e oa kevelerezhioù Berlin ar c'hornog gant kerioù-penn broioù ar c'hornog ha kevelerezhioù Berlin ar reter gant kerioù-penn broioù [[Feur-emglev Varsovia]] dreist-holl.

Berlin he deus hiziv kevelerezhioù gant 18 kêr<ref>{{cite web|url=http://www.berlin.de/rbmskzl/staedteverbindungen/index_en.html|title=Darempredoù kêrioù etrevroadel Berlin|publisher=Der Regierende Bürgermeister von Berlin, Referat IV B}}</ref>. 
{|
| valign="top" |
* '''[[Los Angeles]]''', {{SUA}} ''(1967)''
* '''[[Pariz]]''', {{Bro-C'hall}} ''(1987)''
* '''[[Madrid]]''', {{Spagn}} ''(1988)''
* '''[[Istanbul]]''', {{Turkia}} ''(1989)''
* '''[[Moskov]]''', {{Rusia}} ''(1990)''
* '''[[Varsovia]]''', {{Pologn}} ''(1991)''
| valign="top" |
* '''[[Budapest]]''', {{Hungaria}} ''(1991)''
* '''[[Brusel]]''', {{Belgia}} ''(1992)''
* '''[[Jakarta]]''', {{Indonezia}} ''(1993)''
* '''[[Tashkent]]''', {{Ouzbekistan}} ''(1993)''
* [[Restr:Flag_of_Mexico.svg|22px]] '''[[Kêr-Vec'hiko]]''', [[Mec'hiko]] ''(1993)
* '''[[Beijing]]''', {{Sina}} ''(1994)''
| valign="top" |
* '''[[Tokyo]]''', {{Japan}} ''(1994)''
* '''[[Brasília]]''', {{Brazil}} ''(1994)''
* '''[[Buenos Aires]]''', {{Arc'hantina}} ''(1994)''
* '''[[Praha]]''', {{Republik Tchek}} ''(1995)''
* '''[[Windhoek]]''', {{Namibia}} ''(2000)''
* '''[[Londrez]]''', {{UK}} ''(2000)''
|}

== Daveoù ==
<references/>

== Liammoù diavaez ==
* [http://www.diegeschichteberlins.de/ Istor Berlin, en alamaneg]
* [http://www.panorama-cities.net/berlin/berlin_germany.html Berlin City Panoramas] 
* [https://web.archive.org/web/20130208010758/http://www.berlin.de/international/index.en.php/ Lec'hienn ofisiel Berlin.de]
* [https://web.archive.org/web/20100313065659/http://www.hauptstadtregion-berlin-brandenburg.de/ Lec'hienn ofisiel tolead kêr Berlin-Brandenburg]
* [http://www.berlin-regional.de/ Lec'hienn Berlin-Regional] 
* [https://web.archive.org/web/20100918070341/http://berlin-tourist-information.de/index.en.php Lec'hiennBerlin Tourist Information]
* [https://web.archive.org/web/20100724175303/http://www.museumsportal-berlin.de/en.html Museumsportal Berlin: holl virdioù, kounlec'hioù ha kestell Berlin]

{{commons|Berlin}}
{{Kevre Hansa}}
{{Stadoù Alamagn}}
{{Kêrioù Alamagn}}
{{porched Alamagn}}

[[Rummad:Berlin| ]]
[[Rummad:Kêrioù Alamagn]]
[[Rummad:Kêrioù-penn Europa]]

{{Pennad mat}}
{{Steredenn pennad mat}}