Gwelet an tarzh evit Asiria

[[Restr:Assyrie general.PNG|thumb|upright=2.0|Kalon istorel Asiria (e ruz), hag Impalaeriezh Asiria en he ment vrasañ, da vare ren [[Assurbanipal]] e-kreiz ar {{VIIvet}} kantved (en oranjez).]]
[[Restr:The Gate of Nimrud (Metropolitan Museum).jpg|thumb|Tarv androkefal askellet eus ren [[Asurnasirpal II]] (883–859 kent J.-K.) [[Mezopotamia]], [[Nimrud]], delwenn en Alabastr ; 3,13 cm uhelder, profet gant John D. Rockefeller Jr., 1932 (32.143.1–.2). Metropolitan Museum of Art, [[New York]].]]

'''Asiria''' a oa ur vro en [[Henamzer]] e norzh [[Mezopotamia]], anvet diwar kêr [[Asur]], hag ivez hini he doue gwarezer, an doue Asur. Adalek an eil milved a-raok J.-K. e tiwanas eno ur rouantelezh c'halloudus zo deuet da vezañ un impalaeriezh diwezhatoc'h. En {{VIIIvet}} hag er {{VIIvet}} kantevd a-raok J.-K., Kontrollañ a rae Asiria tiriadoù en holl pe en ul lodenn hepken eus broioù a hiziv evel [[Irak]], [[Siria]], [[Liban]], [[Egipt]], [[Turkia]] pe [[Iran]].

Lakat a reer kemm etre tri frantad en istor Asiria, daoust ma'z eo diasur an holl zeizadoù a-raok 700 kent J.-K. : ar prantad henasirian, eus an {{XXvet}} betek deroù ar {{XIVvet}} kantved kent J.‑K.. ar prantad krennasirian, betek 911 kent J.-K. ; hag ar prantad nevezasirian, betek 612-609 av. J.-C., ma'z eas rouantelezh Asiria da get. E-pad ar prantad-kentañ e oa Asiria ur [[keoded-Stad|geoded-Stad]] renet gant Asur, hag anavet dreist-holl evit intrudu he c'henwerzherien. Diwan a reas rouantelezh Asiria en eil prantad, ur Stad galloudus, nemet er prantad etre an eil hag ar c'hentañ milved kent J.-K. E-pad an trede prantad e teuas Asiria da vezañ un impalaeriezh tamm-ha-tamm, a-drugarez d'hec'h arme peurgetket. Ar mare-se eus istor Asiria an hini zo anavezet ar gwellañ, a-drugarez d'an dizoloadennoù graet adalek an {{XIXvet}} kantved en holl he c'hêrioù-penn, [[Asur]], [[Nimrud]], Dur-Sharrukin (C'horsabad) ha [[Ninive]]. Dalc'het zo bet soñj eus an impalaeriezh-se hag eus he rouanez abalamour d'he galloud en hengoun ar Bibl hebraek hag eus ar skrivagnerien c'hresian klasel.

Ar c'hementad bras a zielloù epigrafek hag arkeologek dastumet diwar-benn prantad Asiria abaoe tost da zaou gantved a ro tu da anaout kalz lodennoù eus ar rouantelezh-mañ zo anezhañ unan eus elfennoù pennañ sevenadurezh Mezopotamia, kement hag ar rouantelezh deuet da vezañ he c'hevezerez er su, [[Babilonia|rouantelezh Babilonia]]. Prantad diwezhañ ar rouantelezh an hini a anavezer ar gwellañ. Gallout a reer deskrivañ en un doare resis a-walc'h meur a lodenn eus melestradur ar rouantelezh, an obererezhioù ekonomikel, ar gevredigezh, ar sevenadur asirian, ar relijion hag an arz peurgetket. Chom a ra kalz tachadoù teñval abalamour ma n'eo ket ken fonnus an titouroù hervez al lec'hioù, ar prantadoù ha lodennoù buhez an Asiriz, dre ma'z eus aet da get kalz mammennoù abaoe an Henamzer, met ivez abalamour ma n'eus anv en dielloù nemet eus ar renkadoù uhelañ.

== Koun an Asiriz a-raok furchadegoù an {{XIXvet}} kantved ==
[[Restr:Eugène Delacroix - La Mort de Sardanapale.jpg|thumb|''[[Marv Sardanapal]]'', gant [[Eugène Delacroix]], 1827, a daolenn ur vojenn deut eus hengoun gresian an Henamzer danevellet gant [[Ktesias]] hag awenet gant un darvoud eus ren ar roue asirian [[Assurbanipal]].]]

Bev e oa atav eñvor rouantelezh Asiria en hengoun ar C'honrôg a-raok ar c'hentañ furchadegoù sevenet en Asiria a-drugarez d'un nebeud mammennoù eus an Henamzer<ref>Joannès 2000, p. 12-13</ref>. Da gentañ ar [[Bibl]] a roe elfennoù diwar-benn istor an darempredoù etre rouantelezhioù [[rouantelezh Israel|Israel]] [[rouantelezh Juda|Juda]] hag Asiria, hag e venege anvioù [[Niniva]] ma oa bet harluet [[Jonas]]. Ar vammenn a-bouez kentañ e oa diwar-benn Impalaeriezh Asiria. Reiñ a rae neoazh da welet Asiria, evel un nerzh garv ha gwaskus. Skrivagnerien c'hresian klasel a gomze ivez eus rouantelezh Asiria evel [[Herodotos]], [[Ksenofon]] pec'hoazh [[Ktesias]] ha [[Diodoros Sikilia]]. Diresis pe displann e vez alies an testenioù dieeun-se. Klasket o deus meur aveajer european kavout adkavout kêrioù-penn Mezopotamia gozh a-drugarez d'an testenioù-se en {{XVIIvet}} pe en {{XVIIIvet}} kantved. An deskrivadurioù hag an traezoù a zegasjont eus o beajoù a zigoras an hent d'ar c'hentañ furchadegoù en Asiria<ref>Benoit 2003, p. 509-512</ref>.

== Dizoloadennoù an {{XIXvet}} ==
[[Restr:Layard Assyria.jpg|thumb|left|Engravadur a daolenn ar furchadegoù renet gant [[Austen Henry Layard|Layard]] e [[Nimrud]].]]

Asiria a voe ar c'hentañ bro eus ar [[Reter-nesañ]] kozh da vezañ furchet<ref>Diwar-benn istor dizoloerien kerioù-penn kozh Asiria, sellet ouzh : M. T. Larsen, ''La conquête de l'Assyrie, 1840-1860'', Paris, 2001</ref>. Ar c'hentañ palez dizouaret a voe hini [[C'horsabad]], [[Dur-Sharrukin]] gwezhall, kêr-benn [[Sargon II]], dizolet gant konsul Bro-C'hall e [[Mossoul]], [[Paul-Émile Botta]], adalek 1843. Heuliet e voe gant ar Saoz [[Austen Henry Layard]] e [[Nimrud]], anvet [[Kalc'hu]] gwezhall, ha goude e [[Tel (arkeologiezh)|tell]] Kuyunjik, kreiz [[Ninive|Niniva]] gozh<ref>Benoit 2003, p. 515-522</ref>. Dizoloadennoù an izelvosoù kozh ar savadurioù a reas kalz trouz, ha kaset e voe ar c'havadennoù-se e mirdioù eus Europa. D'ar mare-se e oa dizoloet degadoù miliadoù a dablezennoù skrivet e [[skritur gennheñvel]] zo hor mammenn bennañ hiziv an deiz c'hoazh diwar-benn ar rouantelezh nevezasirian. Roet o deus tu da gomprenn ar skritur-mañ hag an [[akkadeg]]. E 1903 e voe tro an Alamanted da furchal kêr-benn diwezhañ Asiria, [[Asur (kêr)|Asur]], e [[tel (arkeologiezh)|tel]] Qala'at Shergat, gant doareoù-ober an arkeologiezh skiantel ha n'eo ket war an taol evel ma veze graet a-raok ha gant amatouriezh<ref>Benoit 2003, p. 544-545</ref>.

== Istor ==

=== Keoded-Stad Asur ===

Kentañ prantad an istor asirian a vez graet « paleoasirian » anezhañ<ref>C. Michel, « Paléo-assyriens (rois) », e Joannès (dir.) 2001, p. 618-621</ref>{{,}}<ref>K. R. Veenhof et J. Eidem, ''Mesopotamia, The Old Assyrian Period'', Fribourg, 2008</ref>. Er c'hontrol eus ar prantadoù diwezhatoc'h e oa dister galloud politikel hag arme ar geoded. Asur hag an trowardroioù a ya d'ober holl ar rouantelezh, hag abalamour da se e c'haller ober ur « [[keoded-Stad|geoded-Stad]] » anezhi. Koulskoude, daoust ma n'en doa ket ur galloud a-bouez war an dachenn bolitikel e talc'he ar geoded ur roll bras er [[Reter-Kreiz]] abalamour da intrudu he marc'hadourien.

Ur geoded kozh-kenañ eo Asur rak annezet e oa adalek deroù an III{{e}} milved kent J.-K<ref>P. Villard et L. Battini, « Aššur (ville) », Joannès (dir.) 2001, p. 100</ref>. Meneget e oa evit ar wezh kentañ e dielloù eus [[Impalaeriezh Akkad]] hag eus [[Trede tierniezh Ur]] a voe mestrezed warni e-pad ur pennad. A-drugarez d'ar fed ma oa pell diouzh ar c'hreizennoù politikel bras avat e teuas a-benn da chom dizalc'h, ha Puzur-Asur a zeuas da vezañ emren penn-da-benn pa oa diskaret rouantelezh [[Ur (Mezopotamia)|Ur]] war-dro 2010 kent J.-K., ha pa oa savet un dierniezh nevez. Da vare prantad an [[Amorrited]] ({{XIXvet}}-{{XVIIvet}} kantved) e oa ur geoded gwan a-walc'h, mes ur geoded kenwerzh bras e voe ha keñveriet eo bet ouzh republikoù marc'hadourien [[Italia]] da vare an [[Azginivelezh]].

Da vare ar prantad paleoasirian e veze roet an titl a roue (''šarrum'') d'an doue [[Asur (doue)|Asur]] hepken<ref>C. Michel, ''op. cit.'', p. 619.</ref>. An den a rene ar geoded a veze graet « vikel an doue Asur » anezhañ (''išši'ak <sup>D</sup>aššur'') abalamour ma veze sellet outañ evel e zileuriad war an Douar, ha ma soñjed e teue e c'halloud eus bolontez an doue. Graet e veze « penn » anezhañ ivez (''waklu'') pe « bras » (''rubā'um'')<ref name=inst>{{harvsp|id=OA|Veenhof|2003|p=434-434}} ; {{harvsp|id=MIC|Michel|2001|p=61-76}}</ref>, titloù a ziskouez e roll ''primus inter pares'', e-touez oterien ar geoded. Rannañ a rae e c'halloud gant [[oligarkiezh]] ar geoded dre hanterouriezh un ensavadur a-bouez, ar « geoded » (''ālum'') : kreiz politikel Asur eo « Savadur ar geoded », pe « Ti-kêr » (''bēt alim''), ha n'eo ket palez ar roue. Rannet e veze ar galloud politikel hag ar galloud barn etrezo, hag embannet e veze an urzhioù ofisiel en o anv dezhe o-daou<ref>Veenhof 2003, p. 434-434 ; Michel 2001, p. 61-76</ref>. Bodet e veze ar Geoded en ur vodadeg (''puhrum''), dirak templ an doue Asur evit doare<ref>Veenhof 2003, p. 435-436</ref>. Ne ouzer ket hag eñ e oa ur vodadeg enni pennoù bras, henaourien (dont a ra ar ger-mañ alies en testennoù), pe holl bobl ar geoded, hag ivez hag eñ e oa ur gambr hepken pe div er vodadeg. Homañ he doa, gant penn ar geoded, ur roll lez-varn justis uhelañ, met talvezout a rae an ensavadur-mañ ivez da reiñ urzhioù ha kefridioù da geodediz Asur<ref>Veenhof 2003, p. 438-440</ref>. War dachenn an armerzh e oa karget an "Ti-kêr" da zastum an telloù hag an dleoù, ha dleoù war an telloù na oant ket bet paeet. Fiziet e veze ar c'hargoù-se en un den a-bouez, al ''līmum'', tennet d'ar sord evit ur bloavezh, a rene e vurev melestradurezh dezhañ e-unan, ar ''bīt līmim'' (« Ti al ''līmum'' »), harpet gant ensellerien (''bērū'')<ref>{{harvsp|id=OA|Veenhof|2003|p=438}}</ref>. Hemañ an hini a roe e anv d'ar bloavezh ma oa e karg.

=== Istor ar geoded ===
[[Restr:Samsi Addu.PNG|thumb|right|upright=1.3|Tiriad [[Rouantelezh Mezopotamia uhel]] da vare marv [[Samsi-Addu]] war-dro -1775.]]

Asur a oa ur geoded na oa ket gwall c'halloudus ha sujet e voe meur a wezh gant rouantelezhioù estren. 
Chom a reas dizalc'h betek -1800, pe war-dro, pa oa kemeret gant ar roue [[Samsi-Addu]] eus [[Ekallatum]] (1815-1775), ha staget ouzh e [[Rouantelezh Mezopotamia uhel]], a oa [[Shubat-Enlil]] he c'hêr-benn, e traoñienn ar [[C'habur]]<ref>C. Michel, « Paléo-assyriens (rois) », dans {{harvsp|id=DIC|Joannès (dir.)|2001|p=621}}</ref>. Goude e varv e oa kemeret e lerc'h gant e vab [[Ishme-Dagan]] a renas war [[Asur (keoded)|Asur]] e-pad daou-ugent vloaz. Ne ouzer ket mat ar pezh a c'hoarvezas goude e varv. Asur a oa renet adarre gant renerien genidik eus ar geoded marteze, nemet ha kendalc'het he defe tiernezh Samsi-Addu da ren eno. War a seblant he doe ar prantad-se, ma oa staget Asur ouzh Rouantelezh Mezopotamia uhel, ur roll bras en istor Asiria. Samsi-Addu a vez sellet outañ atav evel ur roue asirian gant hengoun istoriografek ar vro-se, dindan an anv [[asirieg|asiriek]] a ''Shamshi-Adad I{{añ}}'', abalamour d'e vrud. Kontet e vez e hendadoù e-touez rouaned kentañ ar geoded e ''Roll rouanez Asiria'', ma voe silet o anv marteze diwar c'houlenn ar roue-mañ end-eeun<ref>''Ibid.'', {{p.}}619</ref>. Ne anavezer ket buhez politikel Asur e diwezh prantad an [[Amorrited]] eta. Raklavar ''[[Kod Hammurabi]]'' a veneger ennañ ar geoded e touez an tiriadoù sujet d'ar roue-mañ eus [[Babilon]] war-dro -1750<ref>D. Charpin, ''Hammu-rabi de Babylone'', Paris, 2003, {{p.}}105</ref>, mes dalc'h Babilonia war Mezopotamia-Uhel ne badas ket en tu all da vuhez mab ar roue-se, [[Samsu-iluna]].

N'eus ket chomet kalz dielloù eus ar {{XVIIvet}} hag ar {{XVIvet}} kantved ha n'eo ket asur o c'hronologiezh c'hoazh. Evit adsevel istor Asur d'ar mare-se e implijer un nebeud enskrivadurioù roueel diglok, dielloù eus rouantelezhioù all, ha testennoù savet diwezhatoc'h : ''Roll rouanez Asiria'' ha bloazdanevell istorel ar {{VIIvet}} kantved anvet ''Istor sinkronek'', a zanevell an darempredoù etre [[Babilon]] hag Asiria en un doare a-du gant Asiria<ref>A. K. Grayson, ''Assyrian and Babylonian Chronicles'', Locust Valley, 1975, p. 157-177. J.-J. Glassner, ''op. cit.'', p. 170-175. [http://www.livius.org/cg-cm/chronicles/abc21/synchronistic1.html Troidigezh war Livius.]</ref>. ''Roll ar rouanez'' a venegeer ennañ un heuliad rouanez, en o zouez meur a hini anvet « mab da zen ebet », da lâret eo tud o doa kemeret ar galloud, a-raok savidigezh un dierniezh kentañ goude ma oa kemeret an tron gant un Adasi bennak<ref>{{harvsp|id=POA1|Garelli et al.|1997|p=332-333}}</ref>. Anv unan eus ar rouanez war-lerc'h, Kidin-Ninua, a ra dave da geoded [[Ninive]] (''Ninua''), ar pezh a dalvez marteze e oa ar geoded-mañ er memes framm politikel ha keoded Asur marteze. Forzh penaos ez eo ar rouanez a zeuas goude, adalek Ishme-Dagan II, zo anavezet a-drugarez da enskrivadurioù ha dre an '''Istor sinkronek''. Puzur-Assur III a nevezas mogerioù-kreñv Asur, ha skoulmañ a reas un emglev politikel gant Burna-Buriash I{{añ}}, roue [[kassit]] [[Babilon]], a lakae an harzoù etre an div rouantelezh war-dro kreiz ar stêr [[Tigris]], ar pezh a ziskoueze marteze e oa galloud Asiria o kreskiñ.

[[Restr:Carte du Mitanni.png|thumb|left|upright=1.3|Emled rouantelezh [[Mitanni]] pa oa en he barr en hanterenn gentañ ar {{XVvet}}.]]

Ret e voe da Asur avat talañ ouzh kresk ur rouantelezh a oa he c'hreiz muioc'h er c'hornôg, e traoñienn ar [[C'habur]] : ar [[Mitanni]], renet gant [[Hourrited]], ur bobl na oa ket semitek hag a o stank e [[Mezopotamia|Mezopotamia-Uhel]], betek trowardroioù Asur. Hervez raklavar istorel ar skrid-emglev etre ur roue [[Hittited|hittit]] hag ur roue eus Mitanni er {{XIVvet}} e oa Asur dindan gwazhoniezh Mitanni war-dro 1440-1430, met tennet he dije he mat eus ur gwander a-berzh ar rouantelezh-se da baouez da baeañ an truaj, hag abalamour da se e vije bet preizhet gant [[Shaushtatar]], roue Mitanni<ref>Skrid-emglev etre [[Suppiluliuma Iañ|Suppiluliuma I{{añ}}]] roue an [[Hittited]] ha [[Shattiwazza]] roue [[Mitanni]], skrid ar Mitanni, troet e G. Beckman, ''Hittite Diplomatic Texts'', Atlanta, 1999, p.49</ref>. Met istor hag aozadur rouantelezh Mitanni n'int ket anavet-mat c'hoazh ha ne c'haller ket anavout mat-tre lec'h Asur e-keñver ar rouantelezh all. Diaes eo ober anezhi ur geoded e gwazhoniezh ar rouantelezh-se e-pad holl ar prantad, daoust ma tiskouez mammennoù eus diavaez Mezopotamia-Uhel e oa Mitanni a oa Stad galloudekañ ar c'hornad, hag ouzhpenn ez ae levezon he roue, Shaushtatar, betek [[Nuzi]], pell er reter da Assur<ref>J. Freu, ''Histoire du Mitanni'', Paris, 2003, p. 65-66</ref>. E testennoù eus an amzer-se hag a zanevell ergerzhadegoù ar faraon [[Thoutmose III]] e [[Siria]] a-enep Mitanni e tiskouezer an Asirianed evel tud a roe donezonoù d'ar faraon<ref>M. Dietrich, « Assyrien und Ägypten », dans W. Helck et E. Otto (dir.), ''Lexicon der Ägyptologie'' Bd I, Wiesbaden, 1975, col. 498-499</ref>, Marteze e oa un doare da glask skoazell a-enep rouantelezh an Hourrited. Diwezhatoc'h, war-dro 1400, e skoulmas ar roue Assur-bel-nisheshu eus Asur, anavet ivez evit e zarempredoù gant Henegipt, un emglev diwar-benn o harzoù gant [[Kara-indash]], roue [[Babilonia]]<ref>{{harvsp|id=POA1|Garelli et al.|1997|p=333-334}}</ref>. Un hevelep emglev ne vije ket posupl ma vije bet Asur dindan gwazhoniezh Mitanni c'hoazh, Hag un testeni eo eta eus gwanadur pe eus ehan he mestroniezh war ar geoded. Ar roudoù dibaot eus darempredoù diplomatek rouaned Asur a anavezomp a hañval diskouez kresk goustad galloudegezh rouantelezh Asur, daoust ma oa re c'halloudus he amezeien c'hoazh evit m'o defe darempredoù par-oc'h-par etreze.

=== Kresk rouantelezh Asur ===
=== An impalaeriezh asirian ===

== Liammoù diavaez ==
{{commons|Category:Assyria|Rummad Asiria}} 
{{commons|l'Assyrie|Asiria}}

== Levrlennadur ==
* "Fastes des palais assyriens : Au nouvel empire", Dijon, coll. ''Les dossiers d'archéologie'', Nnn 171, miz Mae 1992 
* P. Garelli, J.-M. Durand, H. Gonnet et C. Breniquet, ''Le Proche-Orient asiatique, tome 1 : Des origines aux invasions des peuples de la mer'', Paris, 1997 
* P. Garelli et A. Lemaire, ''Le Proche-Orient Asiatique, tome 2 : Les empires mésopotamiens'', Israël, Paris, 2001 
* J.-J. Glassner, ''La Mésopotamie'', Paris, 2002 
* F. Joannès, ''La Mésopotamie au Ier millénaire avant J.-C.'', Paris, 2000 
* F. Joannès (dir.), ''Dictionnaire de la civilisation mésopotamienne'', Paris, 2001 
* F. M. Fales, ''L'impero assiro, storia e amministrazione (IX-VII secolo A.C.)'', Rome, 2001 
* C. Michel, ''Correspondance des marchands de Kaniš au début du IIe millénaire avant J.-C.'', Paris, 2001 
* R. Westbrook (dir.), ''A History of Ancient Near Eastern Law'', Leyde, 2003 
** K. R. Veenhof, « Old Assyrian Period », p.&nbsp;431-483 
** S. Lafont, « Middle Assyrian Period », p.&nbsp;521-563 
** K. Radner, « Neo Assyrian Period », p.&nbsp;883-910 
* A. Benoit, ''Art et archéologie : les civilisations du Proche-Orient ancien'', Paris, 2003 
* J.-L. Huot, ''Une archéologie des peuples du Proche-Orient, tome II, Des hommes des Palais aux sujets des premiers empires (IIe-Ier millénaire av. J-C)'', Paris, 2004 
* D. Charpin, ''Lire et écrire à Babylone'', Paris, 2008

== Notennoù ==
<references/>

[[Rummad:Asiria| ]]

[[fa:آشور]]
[[hi:असीरिया]]