Kaozeal:Bevoniezh

ali yezh/ meur a savboent--83.195.113.79 12:11, 22 Jun 2005 (UTC)--83.195.113.79 12:11, 22 Jun 2005 (UTC)

Dafar lakaet dre fazi war ur bajenn "rummad"

I) Istor Karlez Darwin:(1809-1882)

Kroget eo istor ar famill Darwin en XVIII vet kantved gant Erasmus Darwin hag a grogo da sonjal war an emdroadurezh pe ivez war istor an den. Sikour a raio Erasmus e vab robert d’en em staliañ evel mezheg e Shrewbury (bro kembre). Piv en defe sonjet en dije graet e mab bihan enklaskou war diazezou disenvell met gant ar memes c’hoant komprenn amzer kozh ar vuhez se, un hanter kantved goude. Ne oa ket gwall kredapl e roadou da Erasmus evit ar mare . Gant Lamarck e oa muillorc’h sirius an oberennou theorikel evit ar memes mare.

D’an 12 a viz c’hwevrer er bloavez 1809 e vo ganet Karlez Darwin en e geriadenn Shrewsbury . Pempvet bugel ar famill e oa ha koulskoude e vo trawalc’h a archant de vagañ ha de sevel. Plijet e vo en e yaouankiz tre da zastumm mineralou pe danveziou a bep seurt, d’un doare nann skiantel a benn e renkañ en e lerc’hiou dezañ. Lenn a raio a bep seurt ha dreist holl pezhioù choari Shakespeare. Pa’z eo kresket en deus tremennet kalz e amzer vak da varc’hega pe da chaseal gant e fuzulio en natur . Setu e teuio da vezañ kizidik a walc’h de endro hag e chomo gant ar blijadur de sellet a hed e vuhez pad. Pa vo ar mare studiañ(16 bloaz) e vo kaset da vro skaos e ker Edinburg evit ar mezegoniezh, met an doare se da labourat na zedeno ket anezhañ. Krediñ a rae e vefe roet gant e dad madou a walc’h hag e c’hellfe bevañ mat a walc’h gante. Avechou e vo rediet da ziskejañ loened hag ne blijo ket kalz dezañ gwellet liv ar gwad o flistrañ. Ar c’hoant da vezañ mezeg a vo pellaet gant an div vloavezh tremenet de studian hag e tivizo donet endro d’ar ger en ur geriadennig(Cambrid) trankilig ha bezañ beleg, setu e ranko lenn al levr Pearson on the dogme. Ar menozh kredin e traou nann displegus na zirenko ket anezañ met koulskoude e vo taget gant an ortodoxed evit e c’hoant da zont beleg. Dre chans ec’h anavezo ar c’hellener Henslow barek kenañ war ar skiantoù, hag a raio mignoniez gantañ, tremenn a raio amzer ivez da zastumm loenned iskis evel ar “coleopteres”, ul labour dastummadeg hir hag a basianted. Ar c’hoant a teuio gantan da ledanad ar wiziegezh war tachenn ar skiantou naturel, gant al levriou prederouriez naturel. Kenderc’hell a raio da chaseal, tri bloavezh tremmenet e cambridge a vo ar bravañ eus e vuhez a vo rak e vo jaouank yac’h-pesk ha ne vo ket c’hoas taped gant e c’hlenved iskis hag a vo gantañ betek fin e vuhez.

Beaj ar vag beagle

Kemer a raio ur randi e Londrez, komz a raio dirak kevredigezh ar reier(ar sosiety of geologi) asanted e vo voulan Zoologiez beaj ar Beagle.

E 1838 emañ skrivet dija linennou pouezhus war menozhiou an emdroadur hag an treuzkemadur, hag a savo tamm pe damm e deorien war an emdroadur. D’ar c’houlz se e chommo hep embannin e deorienn, graet diwar ar rentan kont eus e beaj war an inizi er pol su. Dimezin a raio d’ur ginitervez dezañ ……Prezidant ar Royal Society of London e teuio e 1939, gwellet a raio kalz lyell, gantan e c’hello tabutal war kudennou geologiezh. Lenn araio Lamarck hag e dad kozh erasmus Darwin, Zoonomia the organic life. E 1842 e vo embanet ul levr war fons ar moriou koralian. Em stalian araio e Down House gant e gwreg. E 1844 e vo eil prezidan ar Geological Society. Bugale eleiz en devo un dek benak en ugent vloaz met tri a varvo a raokan. Embanan araio e 44 e dizoloadennou war an inizi volcaneg gant ar Beagle. Wallace a skrivo ur pennad war lezen ar spesadou nevez. Evit Lyell e vo poent brazh da Darwin skrivañ war teorienn emdroadur ar spesadou rak e c’hello koll ur priolded reizh. Wallace a liammo an emdroadur gant ar selektadurezh sexel. Wallace o vezañ re dost da d er penn, kenver ar mennozhioñ, dore prederiañ kentañ a vo kemeret vel un enebour gantañ ase ne glasko ket en em zizober pe enebiñ d'un enklasker yaouankorc'h met mont pellorc'h ha tremen anezhañ, evel ur seurt redadeg. Goude se o devo ur mignoniezh braz kenetrezo . E miz c’hwevrer 1858 e za an naturalour Alfred Russel Wallace da veajin er broiou pell war an Ternte skrivan araio ul lizer da Karlez darwin war dreistbevans an hini barekañ. Goullenet e vo da darwin rein al lizer da Lyell da c’houde. Anzav a raio darwin ez eo al lizer se un diveradenn eus e venoziou. Diwar ar pezh a sonjo Lyell e vo embanet gant Darwin un diell war orin ar spesadou. Hag e teuio e labour pennañ war mennozh an emdroadur, setu e vo graet e deorienn.

II) Teorienn an Emdroadur

Setu d’ar 24 a viz 1859 e vo moulet d’ar saozon 1250 skoueren en devez kentañ. Ur goulaouenn a vo kaset war orin mabden Teorienn Darwin war ar selektadur naturell a zo savet diwar ur genstrivadeg yaouankizou ar spesadou d’he zreistbevan. Ar reou hag a zo bev a c’hello gwennan, d’ober diskenidi hag a c’hello en ober do tro ivez. Evelse e e c’hello ar perzhiou hag o deus servijet d’ar spesad dreistvevan ha gouenan a vo roet d’he remziad o tont hag bezan efedus c’hoas evito. A remziad da remziad eo gwellorc’h gwellan ar perzhiou ase e vez ur c’hemmadenn a dro da vat a feur ma dremen an amzer. Dri degouezh pennañ a zaio d’ober an teorienn Abaoe ar penn kentan en deus kemet ar ar plant hag al loened, al linennoù a ginig variadurioù e leizh hag an nebeudig a chenchamant talvoudus degouezet a lako ar rummad nevez da enebin gwellorc’h d’ar vuhez, ha lakaat anezhin da vezan aezetorc’h. Darwin a gendalc’ho neuze gant ul lodenn eus menoziou Lamarck, en ur ouzhpennan war pouezh ar chenchamantou en endro war kement boud bev e vefe. Eus 1861 da 1868 e vo labouret war un adsavidigez eus an teorienn hag e vo skrivet Variadur al loened hag ar spesadou er stad zovach, ar factoriou endro pe ar vagadurezh a lak organou zo da vezan implijet muillorc’h eget reou all. Studian a raio war pichoned an emdroadurezh rediet, kompren a raio ivez eman an degouez unan eus lezenou ar vuhez. Gwellet en devo dija war inizi ar Gallapagos penaos e vo an natur gouest da zisranan ar spesad a binsoned e meur a hini gant nerzh an endro. Klask a raio diskouachan treuzkzs ar fenotipennou a rann da rann. Ijin a vo gantan da wellet partikullenou mikroskopell ar”gemmules”, evit dileurian al lerc’h atomek e savont, pourmen a rafont en organ sexell. an Goude e vo ivez techet da gredin

Pep tra a grog gant ar variaduriou, an organigi o unan a gemm, o doare sonjal ivez met ivez o voaziou pe o anian. Ar c’hemaduriou a zegouez en digouezh, lezenn an herelez a vo trec’h. Ar gwellan labo ervezañ, da vellet ar chenchamantou se a vo liorzherez pe en desaverez chatal. Moaien azo e seurt spasou disrannan ur spesad pe er c’hontrol ober ur saverezh outi, ma vez degaset ur vad d’an den d’en ober e vo ur selektadur artifisiel. Skarzet e vo ul loden eus ar spesad rak n’eman ket er c’hombod mad da lakaat al lodenn all on eus c’hoant outi da vezan e unan da c’hounid. Ur chenchamantig a lak kement spesad gant ur perzhiou krenforc’h eget reou all da vezan gouest da enebin d’ur chenchamant a setu e lako ar re n’int ket barrek da vont da get. E touezh ar spesadou e c’hoarvezo henvel gant ar selektadur sexel, ar c’hemmaduruiou digouezet war ur rummad tud a dapo gounid war ar spesad en e bezh rak ez aio da get ar re ne vefont ket barek a walc’h da ennebin d’ar chenchamant, ase e laoskfont o plas d’ar re gouestorc’h. Lezen ar jugle a vo neuze, An hini krenv a c’hell gouennan ha kaout ur remziad krenv eveltan hag evelse eo an hini krenv a c’hounid atav, an dishenvelderiou a lak reou zo da c’hounid pe da goll setu penaos ez eus tu komprenn ar menozh. Un enebiezh kreinv a zo bet savet a enep dezan, dioustu goude ma vefe embanet e venozhiou. Skiantourienn zo a lavaras e oa dibosubl da Darwin prouin e venoz hep skouer resis. Ouzhpenn da se e oa dibosubl dezan esplegan an treuskas variaduriou a remziad da remziad, rak ne oa ket anavezet ar genetek c’hoas er c’houlz se. Ouzhpenn da se e za teorienn an emdroadur a enep d’an holl skridou relijiel a lar eo deuet ar vuhez diwar netra, setu e vo diaes d’an den der vraz kompren anezhan er c’houlz se. Lakaat a raio ar marmouzed da vezan kenderv da vabden hag e vezo neuze emdroet un hentdad deomp e veur a spesad dishenvel. Unan o vezan gant un emskiant o gellet sonjal hag unan all kemeret evel loen boutin. Ne c’hello ket gouzanv an holl dud emaint eus memes famill hag ar marmous setu e vo graet poltriji flemus eus darwin d’ober goap outan hag eus e venoziou. 11 bloaz war lerc’h an deorienn kentan e vo klasket gantan da gomz eus an den hag ar selektadur liammet d’ar sex, ar pal kentan vo da stagan pe adstagan an den d’al loen der genealogiez. Klask a raio displegan istor ar spesad denel, sonjal a raio ivez ez eus un emskiant o trein. Dre se eo chenchet penn d’ar vaz rak eo kemmet spered an den ar c’hoant a zo deuet gantan da sikour e genseurted, parean ar re glanv, rein d’ar spered ar gwir da sonjal, lakkat da ensavadur ar sikour hag ar yerc’hed, ur sikour sokial a vez roet d’ar re diheriet. Tout ar perzhiou se hag a vez gant an den a lak anezhan da vont a enep d’ur selektadur reizh.

Evit darwin e vo kevatal an bloaz war lerc’h an deorienn kentan e vo klasket gantan da den d’ul loen hag e vo diaesorc’h c’hoas evit ar re re lorc’hus da c’hellout sonjal kompren e deorien. Eveljust ne c’hello ket darwin respont d’ar seurt goullennou met 50 bloavezh goude e vo dizoloet ar geneteg hag an holl prouennou o lavar e oa ar gwir dre vraz gant Darwin. E fin an XIXvet kantved e vo adu an iliz evit anzav n’eman ket teorienn an emdroadur a enep kren d’an deorienn biblek Darwin a labouro war e dezennou betek e varv d’19 a viz ebrel 1882.

Savet eo bet gant e deorienn ur gwir zisparti a menozhiou etre ar re skiantel, religiel hag pep hini en deus hiziv komprenet an dibenn eus an teorienn met fin ebet ne vo.