Io (loarenn) : diforc'h etre ar stummoù
D Robot kemmet: ca:Io (satèl·lit) |
Xqbot (kaozeal | degasadennoù) D r2.5.2) (Robot kemmet: ar:إيو (قمر); Kemm dister |
||
| Linenn 35: | Linenn 35: | ||
|- |
|- |
||
| '''[[Tizh orbitel krenn]]''' |
| '''[[Tizh orbitel krenn]]''' |
||
| mui.: 17.406 km/s<br/>krenn: 17.334 km/s<br/>nebeut.: 17.263 km/[[eilenn|s]] |
| mui.: 17.406 km/s<br />krenn: 17.334 km/s<br />nebeut.: 17.263 km/[[eilenn|s]] |
||
|- |
|- |
||
| '''[[Stouadur]]''' |
| '''[[Stouadur]]''' |
||
| 0.05°[[derez|°]] (diwar keheder Yaou)<br/> /2.21° (diwar an [[ekliptik]]) |
| 0.05°[[derez|°]] (diwar keheder Yaou)<br /> /2.21° (diwar an [[ekliptik]]) |
||
|- |
|- |
||
| '''[[Loarenn]] eus''' |
| '''[[Loarenn]] eus''' |
||
| Linenn 64: | Linenn 64: | ||
|- |
|- |
||
| '''[[Gravitadur]] gorre''' |
| '''[[Gravitadur]] gorre''' |
||
| 1.796 [[buanadur|m/s²]]<br>((~(0.183 [[buanadur a-drugarez d'ar gravitadur|g]]) |
| 1.796 [[buanadur|m/s²]]<br />((~(0.183 [[buanadur a-drugarez d'ar gravitadur|g]]) |
||
|- |
|- |
||
| '''[[Tizh achap]]''' |
| '''[[Tizh achap]]''' |
||
| Linenn 85: | Linenn 85: | ||
|- |
|- |
||
| '''[[Temperadur|temp.]] gorre''' |
| '''[[Temperadur|temp.]] gorre''' |
||
| mui.: 2000 [[kelvin|K]] <br/>krenn: 130 [[kelvin|K]]<br/>nebeut.: 90 [[kelvin|K]] |
| mui.: 2000 [[kelvin|K]] <br />krenn: 130 [[kelvin|K]]<br />nebeut.: 90 [[kelvin|K]] |
||
|- |
|- |
||
| '''[[Gwask atmosferel]]''' |
| '''[[Gwask atmosferel]]''' |
||
| Linenn 96: | Linenn 96: | ||
'''Io''' ([[gresianeg]] Ῑώ) eo al loarenn c'halilean dostañ eus [[Yaou (planedenn)|Yaou]]. Dont a ra hec'h anv eus [[Io (mitologiezh)|Io]], unan eus serc'hed [[Zeus]]. |
'''Io''' ([[gresianeg]] Ῑώ) eo al loarenn c'halilean dostañ eus [[Yaou (planedenn)|Yaou]]. Dont a ra hec'h anv eus [[Io (mitologiezh)|Io]], unan eus serc'hed [[Zeus]]. |
||
Gant [[Simon Marius |
Gant [[Simon Marius]] e oa bet anvet '''Io''' un tammig goude he dizoloadur met ne reas ket kalz gant an anv-se. Er skridoù steredoniezh e raed '''Yaou I''' anezhi dreist-holl betek ar {{XXvet}} kantved. |
||
==Dizoloadenn== |
== Dizoloadenn == |
||
Krediñ a reer e voe dizoloet Io hag al [[loarennoù galilean]] arall gant [[Galileo]] d'an [[9 Genver|9 a viz Genver]] [[1610]]. En e ''Mundus Jovialis'', embannet e [[1614]] e lavaras [[Simon Marius]] eo gantañ-eñ eo e oa bet dizoloet Io ha loarennoù arall Yaou e [[1609]], ur sizhunvezh a-raok [[Galileo Galilei|Galileo]]. Hemañ a nac'ho e grediñ. |
Krediñ a reer e voe dizoloet Io hag al [[loarennoù galilean]] arall gant [[Galileo]] d'an [[9 Genver|9 a viz Genver]] [[1610]]. En e ''Mundus Jovialis'', embannet e [[1614]] e lavaras [[Simon Marius]] eo gantañ-eñ eo e oa bet dizoloet Io ha loarennoù arall Yaou e [[1609]], ur sizhunvezh a-raok [[Galileo Galilei|Galileo]]. Hemañ a nac'ho e grediñ. |
||
| Linenn 109: | Linenn 109: | ||
Ar [[Galileo (sontenn)|sontenn Galileo]] a dremenas a-us da Io e [[1999]] ha luc'hskeudenniñ a reas menezioù-tan o tisflukañ. Diskouez a reas ivez he doa Io ur greizenn [[houarn]] evel planedennoù diabarzh [[Koskoriad an Heol]]. |
Ar [[Galileo (sontenn)|sontenn Galileo]] a dremenas a-us da Io e [[1999]] ha luc'hskeudenniñ a reas menezioù-tan o tisflukañ. Diskouez a reas ivez he doa Io ur greizenn [[houarn]] evel planedennoù diabarzh [[Koskoriad an Heol]]. |
||
==Menezioù-tan== |
== Menezioù-tan == |
||
[[ |
[[Skeudenn:PIA00703.jpg|left|thumb|Luc'hskeudenn Io gant meur a [[menez-tan|venez-tan]]]] |
||
Evit he menezioù-tan eo heverk Io dreist-holl. Ar c'horf gant an oberererzh volkanek brasañ e koskoriad an heol eo. War Io e c'hoarvezas an dislonkadenn vrasañ anavezet e miz C'hwevrer 2001. Evel [[menez-tan|menezioù-tan]] an Douar e skign re Io [[soufr]] ha [[dioksid soufr]]. Tra ma kreded e oa o maen-teuz a endalc'he sustañsoù soufrek dreist-holl e soñjer bremañ eo kenaozet an darn vrasañ anezhañ gant [[silikat]]où, evel war an [[Douar]] ha, war a greder, [[Gwener (planedenn)|Gwener]]. |
Evit he menezioù-tan eo heverk Io dreist-holl. Ar c'horf gant an oberererzh volkanek brasañ e koskoriad an heol eo. War Io e c'hoarvezas an dislonkadenn vrasañ anavezet e miz C'hwevrer 2001. Evel [[menez-tan|menezioù-tan]] an Douar e skign re Io [[soufr]] ha [[dioksid soufr]]. Tra ma kreded e oa o maen-teuz a endalc'he sustañsoù soufrek dreist-holl e soñjer bremañ eo kenaozet an darn vrasañ anezhañ gant [[silikat]]où, evel war an [[Douar]] ha, war a greder, [[Gwener (planedenn)|Gwener]]. |
||
| Linenn 124: | Linenn 124: | ||
==Perzhioù== |
== Perzhioù == |
||
[[ |
[[Skeudenn:Iosurface gal.jpg|thumb|left|200px|Gwel Io gant livioù gwellaet.]] |
||
Er c'hontrol da loarennoù arall darn ziavaez [[koskoriad an Heol]] eo Io heñvel a-walc'h ouzh [[plandenn]]où douarel. Eus silikadoù eo kenaozet dreist-holl hag ar fedoù dastumet gant galileo a zamveneg he-dus ur grezenn ag houarn. |
Er c'hontrol da loarennoù arall darn ziavaez [[koskoriad an Heol]] eo Io heñvel a-walc'h ouzh [[plandenn]]où douarel. Eus silikadoù eo kenaozet dreist-holl hag ar fedoù dastumet gant galileo a zamveneg he-dus ur grezenn ag houarn. |
||
Pa gemeras Voyager I luc'hskeudennoù kentañ Io e espere ar glaskourien kavout kraterioù a ziskouzfe o stankder oad al loarenn. Souezhet e voent, avat, da welout na oa unan ebet abalamour d'ar menezioù-tan a adstummont dalc'hmat he gorre. Homañ a zo yaouank, evel hini an Douar. |
Pa gemeras Voyager I luc'hskeudennoù kentañ Io e espere ar glaskourien kavout kraterioù a ziskouzfe o stankder oad al loarenn. Souezhet e voent, avat, da welout na oa unan ebet abalamour d'ar menezioù-tan a adstummont dalc'hmat he gorre. Homañ a zo yaouank, evel hini an Douar. |
||
[[ |
[[Skeudenn:Tvashtar Catena.jpg|thumb|250px|right|[[Tvashtar Paterae]], ur menez-tan eus Io]] |
||
[[ |
[[Skeudenn:PIA01129 Interior of Io.jpg|thumb|250px|right|Diabarzh Io]] |
||
Ouzhpenn ar menezioù-tan e kaver menezioù, [[kaldera]]où don a veur a gilometrad, lennoù a [[soufr]] teuzet ha stêrioù a vaen pe soufr teuzet. Meur a liv a c'hell kaout kevennegoù ar soufr, ar pezh a zispleg feson al loarenn. |
Ouzhpenn ar menezioù-tan e kaver menezioù, [[kaldera]]où don a veur a gilometrad, lennoù a [[soufr]] teuzet ha stêrioù a vaen pe soufr teuzet. Meur a liv a c'hell kaout kevennegoù ar soufr, ar pezh a zispleg feson al loarenn. |
||
| Linenn 138: | Linenn 138: | ||
Un atmosferenn voan a zioksid soufr he-deus Io. Etre 0.2 ha 0.35 nbar eo ar gwask war-dro ar c'hehider. Er c'ontrol d'al loarennoù galilean arall n'he-deus ket Io dour war he gorre. Re domm e oa Yaoù e maread he furmidigezh ha kaset kuit e voe an elfennoù skañv ganti. |
Un atmosferenn voan a zioksid soufr he-deus Io. Etre 0.2 ha 0.35 nbar eo ar gwask war-dro ar c'hehider. Er c'ontrol d'al loarennoù galilean arall n'he-deus ket Io dour war he gorre. Re domm e oa Yaoù e maread he furmidigezh ha kaset kuit e voe an elfennoù skañv ganti. |
||
==Liammoù diavaez== |
== Liammoù diavaez == |
||
[http://www.nineplanets.org/io.html Io] |
[http://www.nineplanets.org/io.html Io] |
||
| Linenn 144: | Linenn 144: | ||
{{Loarennoù Yaou}} |
{{Loarennoù Yaou}} |
||
[[Rummad: |
[[Rummad:Loarennoù Yaou]] |
||
{{Liamm PuB|de}} |
{{Liamm PuB|de}} |
||
| Linenn 150: | Linenn 150: | ||
[[als:Io (Mond)]] |
[[als:Io (Mond)]] |
||
[[ar: |
[[ar:إيو (قمر)]] |
||
[[ast:Ío (lluna)]] |
[[ast:Ío (lluna)]] |
||
[[be-x-old:Іа (спадарожнік Юпітэра)]] |
[[be-x-old:Іа (спадарожнік Юпітэра)]] |
||
Stumm eus an 17 Kzu 2010 da 21:50
 | |
| Io skeudennet gant Galileo | |
| Dizoloadenn | |
|---|---|
| Dizoloet gant | Galileo Galilei |
| Dizoloet d'ar | 7 Genver, 1610 |
| Doareennoù he c'helc'htro | |
| radius krenn | 421,700 km 1 |
| Kelc'htro | 2,649,600 km |
| Ezkreizennegezh | 0.0041 |
| Periapsis | 420,000 km |
| Apoapsis | 423,400 km |
| Prantad reveulziañ | 1.769137786 d |
| Tizh orbitel krenn | mui.: 17.406 km/s krenn: 17.334 km/s nebeut.: 17.263 km/s |
| Stouadur | 0.05°° (diwar keheder Yaou) /2.21° (diwar an ekliptik) |
| Loarenn eus | Yaou |
| Doareennoù fizikel | |
| Treuzkiz krenn | 3642.6 km |
| Platadur | |
| Gorread | 41,910,000 km² |
| Volum | 8.9319×1022 km3 |
| Mas | 8.9319×1022 kg(0.015 Douar) |
| Stankter | 3.528 g/cm³ |
| Gravitadur gorre | 1.796 m/s² ((~(0.183 g) |
| Tizh achap | 2.558 km/s |
| Devezh | sinkron |
| Buander troiñ | 271 km/e |
| Axial tilt | 0° |
| Albedo | 0.63 |
| Sked dre wel | 5.0 |
| temp. gorre | mui.: 2000 K krenn: 130 K nebeut.: 90 K |
| Gwask atmosferel | dister-kenañ |
| Dioksid soufr : 90% | |
Io (gresianeg Ῑώ) eo al loarenn c'halilean dostañ eus Yaou. Dont a ra hec'h anv eus Io, unan eus serc'hed Zeus.
Gant Simon Marius e oa bet anvet Io un tammig goude he dizoloadur met ne reas ket kalz gant an anv-se. Er skridoù steredoniezh e raed Yaou I anezhi dreist-holl betek ar XXvet kantved.
Dizoloadenn
Krediñ a reer e voe dizoloet Io hag al loarennoù galilean arall gant Galileo d'an 9 a viz Genver 1610. En e Mundus Jovialis, embannet e 1614 e lavaras Simon Marius eo gantañ-eñ eo e oa bet dizoloet Io ha loarennoù arall Yaou e 1609, ur sizhunvezh a-raok Galileo. Hemañ a nac'ho e grediñ.
E-pad ar XXvet kantved e c'halled soñjal a-drugarez d'ar selladennoù (dispis e gwirionez) e oa ruz ar poloù met ne c'helljod ket sellout pizh ouzh al loarenn a-dost kent bezañ tostaet gant ar sontennoù Pioneer. Nebeut a dra a zeskas Pioneer 10 dimp met Pioneer 11 a ziskouezas e oa melenruz ar poloù tra ma oa gwennoc'h ar c'heheder.
Pa gasas Voyager I e skeudennoù kentañ eus Io e krede d'ar glaskourien e vije bet gwelet kraterioù niverus met ne oa netra a seurt-se. En o lec'h e kavjont ur gorread yaouank krouet gant un obererezh volkanek kreñv. Ouzh nav menez-tan bev a voe arsellet pizh gant Voyager I ha Voyager II a luc'heskeudennas eizh anezho.
Ar sontenn Galileo a dremenas a-us da Io e 1999 ha luc'hskeudenniñ a reas menezioù-tan o tisflukañ. Diskouez a reas ivez he doa Io ur greizenn houarn evel planedennoù diabarzh Koskoriad an Heol.
Menezioù-tan
Evit he menezioù-tan eo heverk Io dreist-holl. Ar c'horf gant an oberererzh volkanek brasañ e koskoriad an heol eo. War Io e c'hoarvezas an dislonkadenn vrasañ anavezet e miz C'hwevrer 2001. Evel menezioù-tan an Douar e skign re Io soufr ha dioksid soufr. Tra ma kreded e oa o maen-teuz a endalc'he sustañsoù soufrek dreist-holl e soñjer bremañ eo kenaozet an darn vrasañ anezhañ gant silikatoù, evel war an Douar ha, war a greder, Gwener.
An energiezh ret evit an oberiantiz a zeu moarvat eus efedoù-lanv krouet gant Yaou hag div loarenn vras arall : Europa ha Ganymede (loarenn). E kelc'htroioù-dasson emañ an teir loarenn. Div wech e tro Io war-dro Yaou pa dro Europa ur wech nemeti ha Europa end-eeun a dro div wech evit pep kelc'htro Ganymede. Ouzhpenn-se e tiskouez Io atav an hevelep tu da Yaou. An darempredoù gravadel etre Europa, Ganymede ha Yaou he laka da zistummañ, ar pezh a c'han gwrezder en he c'hreizenn.
Mouioc'h eget 300 km e vuzul plumachenn menezioù-tan'zo eus Io ha buan tre e gemm an dislonkadennoù. E-pad an teir miz etre gournijadur Voyager I hag hini Voyager II, un nebeut dislonkadennoù a baouezas tra ma teraoue reoù arall. Chañchet en-deus endro ar menezioù-tan ivez.
Un andon arall ag energiezh a furm maez magnetik Yaou. Pa ya Io ag-e-dreuz e c'han un goulou, muioc'h eget 1.000 gigawat e greñvder. Skrapañ a ra ivez materi ionekaet diouzh Io. Abalamour da tizh orbitel buan Yaou e stumm ar materi-se un torus a skinn a skingas ul luc'h mouk-tre. Ul levezon vras en-deus lec'hiadur Io war skingasioù Yaou a resever war an Douar. War gresk-ment e vezont pa vez Io diwar wel.
Hervez fedoù dastumet gant Galileo e c'hellfe Io kaout he maez magnetik dezhi hec'h unan.
Perzhioù
Er c'hontrol da loarennoù arall darn ziavaez koskoriad an Heol eo Io heñvel a-walc'h ouzh plandennoù douarel. Eus silikadoù eo kenaozet dreist-holl hag ar fedoù dastumet gant galileo a zamveneg he-dus ur grezenn ag houarn.
Pa gemeras Voyager I luc'hskeudennoù kentañ Io e espere ar glaskourien kavout kraterioù a ziskouzfe o stankder oad al loarenn. Souezhet e voent, avat, da welout na oa unan ebet abalamour d'ar menezioù-tan a adstummont dalc'hmat he gorre. Homañ a zo yaouank, evel hini an Douar.
Ouzhpenn ar menezioù-tan e kaver menezioù, kalderaoù don a veur a gilometrad, lennoù a soufr teuzet ha stêrioù a vaen pe soufr teuzet. Meur a liv a c'hell kaout kevennegoù ar soufr, ar pezh a zispleg feson al loarenn.
Dielfennadur al luc'hskeudennoù graet gant Voyager I a lakaas ar glaskourien da grediñ e oa berradennoù a vaen teuzet e welent war Io a oa kenaozet gant soufr. Luc'hskeudennoù dre infraruz a ziskouezas e oant re domm da vezañsoufr liñvek. E lec'hioù'zo e c'hell ar grwrezder tizhout 2000 K. Krediñ a reer e'z eo ar berradennoù kenaozet eus silikadoù teuziet zoken ma damveneg luc'hskeudennoù graet gant ar pellseller Huble ez int pinvidik e Sodiom.
Un atmosferenn voan a zioksid soufr he-deus Io. Etre 0.2 ha 0.35 nbar eo ar gwask war-dro ar c'hehider. Er c'ontrol d'al loarennoù galilean arall n'he-deus ket Io dour war he gorre. Re domm e oa Yaoù e maread he furmidigezh ha kaset kuit e voe an elfennoù skañv ganti.
Liammoù diavaez
| Loarennoù Yaou |
|---|
|
Adrastrea | Aitne | Amalthea | Ananke | Aoede | Arche | Autonoe | Callisto | Callirrhoe | Carme | Chaldene | Cyllene | Elara | Erinome | Euanthe | Eukelade | Euporie | Europa | Eurydome | Ganymede | Harpalyke | Hegemone | Helike | Hermippe | Himalia | Io | Iocaste | Isonoe | Kale | Kallichore | Kalyke | Karpo | Kore | Leda | Lysithea | Megaclite | Metis | Mneme | Orthosie | Pasiphae | Pasithee | Praxidike | Sinope | Sponde | Taygete | Thebe | Thelxinoe | Themisto | Thyone |
| S/2000 J 11 | S/2003 J 2 | S/2003 J 3 | S/2003 J 4 | S/2003 J 5 | S/2003 J 9 | S/2003 J 10 | S/2003 J 12 | S/2003 J 15 | S/2003 J 16 | S/2003 J 17 | S/2003 J 18 | S/2003 J 19 | S/2003 J 23 |
| Yaou | Koskoriad an Heol |