Galleg

galleg : gall + eg (gallec e 1622)

Ar galleg zo ur yezh roman get ur substrat goloa hag ur superstrat frankek. Chañchet en-deus diouzh e du, diwar bolontez tolpadoù tud gouiañset (ar seurt gant tud ar Pléiad) pe ensavadurioù (a-seurt gant an Académie Française). Ba familh ar yezhoù galloroman ema ar galleg. Pa veze kaozeet ur bochad yezhoù deus a-bep-sort familhoù bar Frañs (hag e vez gwraet « patois » anezhe get dismegañs, hag ez eus moaian da zispartiñ dre ziv familh vras, yezhoù oïl ban hanternoz, yehoù ok bar c'hreistez, hag a zo ul lodenn eus ar familh oksitan-ha-katalan pe oksitan-ha-roman), ne'd eo ar galleg, hag a zo yezh er Lez, nemet ur meskaj lennegel-rik al lod anezhe, re oïl dreist-holl.

Galleg
Lec'h ma vez kaozeet:	Frañs, Beljik, Suis, Kanada, Aod en Olifant ha 47 bro arall.
Niver a dud hag ar c'haoze:	130 milion
Renk:	11
Gwezenn renkiñ:	Indez-europeg  Yezhoù italek|Italeg   Yezh roman|Roman    Yezhoù italek ar C'huzh-Heol|Italeg ar C'huzh-Heol     Italeg ar C'huzh-Heol|Kuzh-Heol      Ibero-gallik       galloroman|Galloroman        Galloreteg         yezhoù oïl|yezhoù oïl          Galleg
Statud ofisiel
Yezh ofisiel :	Frañs, Beljik, Suis, Kanada hag 21 vro aral
Ba penn an traoù ema :	en Académie française, en Délégation générale à la langue française et aux langues de France, Service de la langue française (Belgique), Office québécois de la langue française, les Conseils supérieurs de la langue française de France, de Belgique et du Québec
Kodiñ
ISO 639-1:	fr
ISO 639-2(B):	fre
ISO 639-2(T):	fra
SIL:	FRN

Istor

D’al lïesañ e vez lavaret lar eo an destenn gentañ bet skrivet e proto-c'halleg (pe romana lingua pe roman (yezh)|roman) Serments de Strasbourg (Touéadelleu Strasbourg) e 842. Mod all, an taol kentañ ma oe bet kaoz eus ur yezh roman e oe e 813, da geñver sinod Tours. An destenn lennegel kentañ gant ar yezh-se zo bet skrivet tro-dro da 880. Hennezh eo "Séquence de sainte Eulalie", met moaian 'so da lavaret eo bet skrivet an destenn-se e pikareg kentoc'h evit e galleg en gwirionez. Ret lavaret ne servij ket de galz a dra ober un diforc'h etre "Yezh" ha "parlant-bro": n'eus ket moaian da spesiñ an traoù en ur feson krenn ha fur. Er bloaz 1539 e lak lezenn Villers-Cotterêts ar galleg Yezh ar Gwir hag ar melestradur.

Evit fed an istor ez eus tu da welet pemp stad en emdroadur ar yezh, hag en-deus chañchet a-dammigoù eus ur stumm d'eben (ar skwerioù da heul hor-bo dalc'het skritur ar vollerion. Chañchet eo bet un tammig a-gaost bezañ aesoc'h da lenn). Tuioù all ez eus da zispartiiñ mareoù dishañval emdroadur ar yezh, ha ne'd eo ar re-se ken nemet fesonioù de lavaret e pezh amzer eo bet skrivet un destenn e-keñver stad ar yezh. Ar feson da renkiñ stadoù ar yezh e ganiamp dindan n'eo ket gwraet war ar grammel hepken, met war ar skritur ive:

• roman (yezh)|roman :
  • IX^vet k., Touéadelleu Strasbourg (842) :

Pro deo amur et pro christian poblo et nostro commun salvament, d’ist di in avant, in quant deus savir et podir me dunat, si salvarai eo cist meon fradre Karlo et in aiudha et in cadhuna cosa, si cum om per dreit son fradra salvar dist, in o quid il mi altresi fazet, et ab Ludher nul plaid nunquam prindrai, qui meon vol cist meon fradre Karle in damno sit,

• galleg kozh (X^e-XIII^vet k.) :
  • X^vet k., Buhez Sant Léger (tro-dro da 980) :

Domine Deu devemps lauder / Et a sos sancz honor porter. / In su’amor cantomps dels sanz / Quœ por lui augrent granz aanz,

• • XII^vet k., Sonenn Roland (tro-dro da 1170) :

Seignurs baruns, a Carlemagnes irez ; / Il est al siege a Cordres la citet. / Branches d’olives en voz mains porterez, / Ço senefiet pais e humilitet,

• • XII^vet k., Alexandre de Bernay, Roman d'Alexandre (tro-dro da 1185) :

Li mengiers est tous pres, que li quieu l’ont hasté, /Puis sont li siege fait et li tapit geté. / Li chevalier s’assieent qant il orent lavé / Et on lor a le vin en hanas aporté,

• • XII^e-XIII^vet k., Jehan Bodel, Brunain la vache au prestre (fablioù ; etre 1165 ha 1210) :

Nus hom mouteploier ne puet / Sanz grant eür, c’est or del mains. / Par grant eür ot li vilains / Deus vaches, et li prestres nule. / Tels cuide avancier qui recule,

• galleg krenn (XIV^e-XV^e/XVI^vet k.) :
  • XIV^vet k., les Enseignemenz (levr segredoù kegin, entre 1304 et 1314) :

Por blanc mengier — Se vos volez fere blanc mengier, prenez les eles e les piez de gelines e metez cuire en eve, e prenez un poi de ris e le destrempez de cele eve, puis le fetes cuire a petit feu, e puis charpez la char bien menu eschevelee e la metez cuire ovec un poi de chucre,

• • XV^vet k., François Villon, er Lais ou le Petit Testament (tro-dro da 1456) :

Le regart de celle m’a prins / Qui m’a esté felonne et dure ; / Sans ce qu’en riens j’aye mesprins, / Veult et ordonne que j’endure / La mort, et que plus je ne dure,

• galleg klasik (XVI-XVII^e/XVIII^vet k.) ;
  • XVI^vet k. Louïze Labé, Sonnets (etre 1545 ha 1555) :

Je vis, je meurs : je me brule et me noye. / J’ay chaut estreme en endurant froidure : / La vie m’est et trop molle et trop dure. / J’ay grans ennuis entremeslez de joye,

• • XVII^vet k., Charles Perrault, Peau d’Âne (1694) :

Il était une fois un Roi, / Le plus grand qui fût sur la Terre, / Aimable en Paix, terrible en Guerre, / Seul enfin comparable à soi : / Ses voisins le craignaient, ses États étaient calmes.

• galleg modern (adal an XVIII^vet k.).

Lennegezh

E-mesk an oberoù pouezus kentañ :

• La Chanson de Roland (Roland, Charlemagne, Olivier, Ganelon)
• Le roman de Renart (Goupil, Ysengrin)
• Romanteu Chrétien de Troyes
• Gargantua get François Rabelais
• Défense et illustration de la langue française

Galleg a-vremañ

Hidi eo ar galleg ar yezh ofisiel nemeti ba heleizh a vroioù, ha gwraet e vez gantañ e meur a heni all. Lod eus an nasionoù hag a implij ar yezh-se eo an Organisation internationale de la Francophonie (Kompagnunezh etrebroadel ar Broioù e lec'h ma vez kaozeet galleg). A-vepred eo bet skrivet ar galleg gant an alfabet latin. A-c'houde ar XVI^vet kantvloaziad e vez implijet signoù bihan hag e vo reolennoù dindane adal an XVIII^vet kantvloaziad.

Yezh ofisiel ar C'honvension Mètre eo ar galleg, hag a lak unvezh diazez er sistem etrebroadel|uniteoù muzul ar fizik. Hennezh a zo unan eus ugent yezh ofisiel an Unaniezh European.

Implij ar galleg er bed

Yezh ofisiel ar broioù-mañ eo ar galleg:

bro	kaozeerion (yezh-vamm)	poblañs	stank. pob.	braster
	(apeupre)	(Studi Gourhelen 2003)	(/km²)	(km²)
Frañs (douar-bras)	60 000 000	60 180 600	105	547 030
Republik demokratel ar C'hongo		55 225 478	24	2 345 410
Kanada	6 700 000	32 207 000	3	9 976 140
(Kebek)	5 700 000
Madagaskar		16979 900	-	587 040
Aod en Olifant		16 962 500	-	322 460
Kameroun		15 746 200	-	422 277
Burkina		13 228 500	-	274 200
Mali		11 626 300	-	1 240 000
Senegal		10 580 400	-	196 190
Beljik	4 000 000	10 290 000	-	30 510
Rwanda		7 810 100	-	26 338
Haïti		7 527 800	-	27 750
Suis	1 484 411	7 318 638	-	41 290
Burundi		6 096 156	-	27 830
Togo		5 429 300	-	56 785
Republik Kreiz Afrika		3 683 600	-	622 984
Kongo		2 954 300	-	342 000
Gabon		1 321 500	-	267 667
Komoreu		632 948	-	2 170
Djibouti		457 130	-	23 000
Luxembourg		454 157	-	2 586
Goadeloup		442 200	-	1 780
Martinik		390 200	-	1 100
Vanuatu		200 000	-	12 200
Seychelleu		80 469	-	455

Ha bout n'eo ket ofisiel eo ar galleg an eilvet yezh er broioù-mañ:

bro	poblañs	stank. pob.	braster
	(Studi Gouhelen 2003 )	(/km²)	(km²)
Aljeri	32 810 500	-	2 381 440
Tunizi	9 924 800	-	163 610
Moritani	1 210 500	-	2 040
Marok	31 689 600	-	446 550

Ouzhpenn evit kement-se zo paot-mat a c'hallegerien c'hoazh en Ejipt, en Indez (Pondichéry), en Itali (Val d'Aoste), er Laos, er Moritani, er Rouantelezh Unanet (Inizennoù Angl-ha-Normand), Stadoù Unanet an Amerik dreist-holl (Louisiane ha Bro-Saoz Nevez) hag er Viet-Nam.

Ar Frankophonie zo ur gompagnunezh etrebroadel broioù hag a ouarnamantoù e-lec'h ma vez kaozeet galleg.

E-keñver an istor eo bet ar galleg yezh ar pennoù-bras hag ar genwerzherien e Bro-Saoz e-pad tro-dro da 300 vlez, adal gounit an Normanted betek 1362, ma'n-deus ar saozneg kemeret lec'h ar galleg evit mat.

Broioù e-lec'h m'eo ar galleg ar yezh ofisiel nemeti

• Frañs
• Benin
• Burkina
• Republik demokratel ar C'hongo
• Kongo
• Aod en Olifant
• Gabon
• Gine
• Mali
• Monako
• Nijer
• Kebek
• Senegal
• Togo

Broioù lec'h m'eo ar galleg unan eus ar yezhoù ofisiel

• Beljik (Walloni, Bruxelles)
• Burundi
• Kameroun
• Kanada (Kebek, Brunswick Nevez)
• Republik Kreiz Afrika
• Komoreu
• Djibouti
• Haïti
• Louisiane (1)
• Luksambourg (bro)|Luksambourg
• Madagaskar
• Rwanda
• Seychelleu
• Suis (Suis roman)
• Tchad
• Vanuatu

(1) Bar Stadoù Unanet n'eus ket a yezhoù ofisiel, met anavet eo ar galleg a-renk gant ar saozneg du-se a-c'houde 1968, ma oe savet er c'h-COFIDIL d'an ampoent.

Broioù e-lec'h ma vez implijet alies ar galleg

• Aljeri
• Andorre
• Marok
• Tunizi.