Krater : diforc'h etre ar stummoù

Eus Wikipedia
Merdeiñ etreoberiat en istor
← Kemm kentKemm nevesoc'h →
Endalc’h diverket Danvez ouzhpennet
GweletWikitestenn
D Bot: Migrating 53 interwiki links, now provided by Wikidata on d:Q55818
D replaced: l e → l e (2) using AWB
Linenn 19: Linenn 19:
Miret he deus al [[Loar]], e lec'h ma n'eus na dour (pe hogozik), nag aergelc'h, na buhez, ar roudoù lezet gant holl ar stokadennoù zo bet war he gorre abaoe ma oa sonnet he zektonik. Reiñ a ra ur soñj mat eus an niver a gorfoù zo stoket ouzh an Douar.
Miret he deus al [[Loar]], e lec'h ma n'eus na dour (pe hogozik), nag aergelc'h, na buhez, ar roudoù lezet gant holl ar stokadennoù zo bet war he gorre abaoe ma oa sonnet he zektonik. Reiñ a ra ur soñj mat eus an niver a gorfoù zo stoket ouzh an Douar.


Daoust d'ar c'hemmoù prim war-c'horre an Douar a zistruj dilerc'hioù ar stokadennoù ez eus bet anavezet war-dro 170 krater stokadenn<ref>Grieve, R.A.F.; Cintala, M.J.; Tagle, R. (2007). Planetary Impacts in ''Encyclopedia of the Solar System,'' eil embannadur, L-A. McFadden et al. Eds, p. 826.</ref> Mont a ra o zreuzskiz eus un nebeud degadoù metr betek 300&nbsp;km, hag o oad a ya eus an amzer a-vremañ (da skouer [[Meteoritenn Sikhote-Alin|kraterioù Sikhote-Alin]] e [[Rusia]] a oa stummet e 1947) betek daou viliard a vloavezhioù, daoust ma n'eo ket koshoc'h ar pep brasañ anezhe evit 500 milion a vloavezhioù abalamour d'an argerzhioù meneget uheloc'h. Kavout a reer anezhe dreist-holl el lodennoù stabil eus kreiz ar c'hevandirioù<ref>Shoemaker, E.M.; Shoemaker, C.S. (1999). The Role of Collisions in ''The New Solar System,'' 4th ed., J.K. Beatty et al., Eds., p. 73.</ref>. Nebeut a graterioù a oa dizoloet dindan ar morioù abalamour ma'z eo diaes ergerzhout anezhe, hag ivez abalamour ma cheñch buan deun ar morioù, lonket e diabarzh an Douar da-heul argerzhioù [[tektonik ar plakennoù]].
Daoust d'ar c'hemmoù prim war-c'horre an Douar a zistruj dilerc'hioù ar stokadennoù ez eus bet anavezet war-dro 170 krater stokadenn<ref>Grieve, R.A.F.; Cintala, M.J.; Tagle, R. (2007). Planetary Impacts in ''Encyclopedia of the Solar System,'' eil embannadur, L-A. McFadden et al. Eds, p. 826.</ref> Mont a ra o zreuzskiz eus un nebeud degadoù metr betek 300&nbsp;km, hag o oad a ya eus an amzer a-vremañ (da skouer [[Meteoritenn Sikhote-Alin|kraterioù Sikhote-Alin]] e [[Rusia]] a oa stummet e 1947) betek daou viliard a vloavezhioù, daoust ma n'eo ket koshoc'h ar pep brasañ anezhe evit 500 milion a vloavezhioù abalamour d'an argerzhioù meneget uheloc'h. Kavout a reer anezhe dreist-holl el lodennoù stabil eus kreiz ar c'hevandirioù<ref>Shoemaker, E.M.; Shoemaker, C.S. (1999). The Role of Collisions in ''The New Solar System,'' 4th ed., J.K. Beatty et al., Eds., p. 73.</ref>. Nebeut a graterioù a oa dizoloet dindan ar morioù abalamour ma'z eo diaes ergerzhout anezhe, hag ivez abalamour ma cheñch buan deun ar morioù, lonket e diabarzh an Douar da-heul argerzhioù [[tektonik ar plakennoù]].


Ar c'hraterioù a weler war gorreadoù kozh-kenañ evel war [[Merc'her (planedenn)|Merc'her]], al [[Loar]], ha highlands su [[Meurzh (planedenn)|Meurzh]], a ziskouez e oa ur prantad bombezadeg stank abred e diabarzh Koskoriad an Heol war-dro 3,9 miliarda vloavezhioù zo. Abaoe an amzer-se e oa kalz izeloc'h ar feur produadur kraterioù war-c'horre an Douar, met chom a ra bras memes tra. Etre unan ha teir stokadenn bras a-walc'h da sevel ur c'hrater 20&nbsp;km treuzkiz zo war-c'horre an Douar war-dro ur wezh bep milion a vloavezhioù well-wazh.<ref>Carr, M.H. (2006) ''The surface of Mars;'' Cambridge University Press: Cambridge, UK, p. 23.</ref><ref>Grieve R.A.; Shoemaker, E.M. (1994). The Record of Past Impacts on Earth in ''Hazards due to Comets and Asteroids,'' T. Gehrels, Ed.; University of Arizona Press, Tucson, AZ, pp. 417-464.</ref> Diskouez a ra e tlefe bezañ kalz muioc'h kraterioù yaouank a-walc'h war-c'horre an Douar evit n'hon eus dizoloet betek-henn. Cheñch a ra feur ar c'hraterioù savet e kreiz Koskoriad an Heol da-heul stokadegoù er [[Gourizad Kuiper|gourizad asteroidennoù]] a grou strolladoù tammoù zo kaset a-dreuz kreiz Koskoriad an Heol<ref name="BottkeEtAl07">{{cite journal| last=Bottke|first= WF|coauthors= Vokrouhlický D Nesvorný D.|year=2007|title=An asteroid breakup 160 Myr ago as the probable source of the K/T impactor|journal=Nature| volume= 449|pages=48–53|doi=10.1038/nature06070| pmid=17805288| issue=7158|bibcode = 2007Natur.449...48B }}</ref>. Savet e oa an "[[tiegezh Baptistina|tiegezh asteroidennoù Baptistina]]" en ur stokadeg, 160 milion a vloavezhioù zo, ha war a greder he deus lakaet feur ar stokadennoù da greskiñ kalz.
Ar c'hraterioù a weler war gorreadoù kozh-kenañ evel war [[Merc'her (planedenn)|Merc'her]], al [[Loar]], ha highlands su [[Meurzh (planedenn)|Meurzh]], a ziskouez e oa ur prantad bombezadeg stank abred e diabarzh Koskoriad an Heol war-dro 3,9 miliarda vloavezhioù zo. Abaoe an amzer-se e oa kalz izeloc'h ar feur produadur kraterioù war-c'horre an Douar, met chom a ra bras memes tra. Etre unan ha teir stokadenn bras a-walc'h da sevel ur c'hrater 20&nbsp;km treuzkiz zo war-c'horre an Douar war-dro ur wezh bep milion a vloavezhioù well-wazh.<ref>Carr, M.H. (2006) ''The surface of Mars;'' Cambridge University Press: Cambridge, UK, p. 23.</ref><ref>Grieve R.A.; Shoemaker, E.M. (1994). The Record of Past Impacts on Earth in ''Hazards due to Comets and Asteroids,'' T. Gehrels, Ed.; University of Arizona Press, Tucson, AZ, pp. 417-464.</ref> Diskouez a ra e tlefe bezañ kalz muioc'h kraterioù yaouank a-walc'h war-c'horre an Douar evit n'hon eus dizoloet betek-henn. Cheñch a ra feur ar c'hraterioù savet e kreiz Koskoriad an Heol da-heul stokadegoù er [[Gourizad Kuiper|gourizad asteroidennoù]] a grou strolladoù tammoù zo kaset a-dreuz kreiz Koskoriad an Heol<ref name="BottkeEtAl07">{{cite journal| last=Bottke|first= WF|coauthors= Vokrouhlický D Nesvorný D.|year=2007|title=An asteroid breakup 160 Myr ago as the probable source of the K/T impactor|journal=Nature| volume= 449|pages=48–53|doi=10.1038/nature06070| pmid=17805288| issue=7158|bibcode = 2007Natur.449...48B }}</ref>. Savet e oa an "[[tiegezh Baptistina|tiegezh asteroidennoù Baptistina]]" en ur stokadeg, 160 milion a vloavezhioù zo, ha war a greder he deus lakaet feur ar stokadennoù da greskiñ kalz.
Linenn 50: Linenn 50:
Lorsque la météorite arrive au sol, elle y pénètre rapidement en se vaporisant sous l’énorme énergie de l’impact. Le sol se comporte comme une matière élastique – à sa mesure – et s’enfonce profondément, tout en se vaporisant et en se fracturant. Au bout de quelques secondes, le trou parvient à sa dimension maximale, c'est le '''cratère transitoire''' (''transient crater'').
Lorsque la météorite arrive au sol, elle y pénètre rapidement en se vaporisant sous l’énorme énergie de l’impact. Le sol se comporte comme une matière élastique – à sa mesure – et s’enfonce profondément, tout en se vaporisant et en se fracturant. Au bout de quelques secondes, le trou parvient à sa dimension maximale, c'est le '''cratère transitoire''' (''transient crater'').


Ensuite, le sol reprend sa place, c'est le '''rebond''' (''rebound''). Il ne reste à la fin qu’un '''cratère final''' (''final crater'') dont la forme dépend du volume de sous-sol vaporisé et éjecté, de la compression résiduelle dans les roches, de la puissance du rebond, et des glissements de terrains et éboulements des parois et des retombées. Le cratère final mettra quelques semaines ou mois à se stabiliser avant que l’érosion ne l’entame.
Ensuite, le sol reprend sa place, c'est le '''rebond''' (''rebound''). Il ne reste à la fin qu’un '''cratère final''' (''final crater'') dont la forme dépend du volume de sous-sol vaporisé et éjecté, de la compression résiduelle dans les roches, de la puissance du rebond, et des glissements de terrains et éboulements des parois et des retombées. Le cratère final mettra quelques semaines ou mois à se stabiliser avant que l’érosion ne l’entame.


C'est l'angle avec lequel la météorite percute le sol qui influe sur la circularité du cratère, et non la forme de la météorite. Plus l'angle est rasant, plus le cratère sera allongé, mais c'est en dessous d'un angle de 45° que l'allongement sera notable.
C'est l'angle avec lequel la météorite percute le sol qui influe sur la circularité du cratère, et non la forme de la météorite. Plus l'angle est rasant, plus le cratère sera allongé, mais c'est en dessous d'un angle de 45° que l'allongement sera notable.

Stumm eus an 8 Gen 2019 da 10:25

Gant ar ger krater e tegouezher amañ. Evit sterioù all ar ger, gwelit krater (disheñvelout).
Ar c'hrater stokadenn anvet Tycho war-c'horre al Loar.
Stok ur maen-kurun bras hervez un arzour

Ur c'hrater pe ur c'hrater stokadenn zo ur gleuzenn don pe donoc'h e stumm ur c'helc'h a zo bet stummet war-lerc'h stokadenn un draez a oa bras a-walc'h da chom hep bezañ distrujet penn-da-benn gant ar stokadenn. Implijout a reer ar ger-se e steredoniezh peurgetket d'ober anv eus disoc'h stokadur ar c'horfoù-oabl (un asteroidenn pe ur steredenn-lostek kouezhet war-c'horre ur blanedenn da skouer).

Dre vras e komzer eus astrokudenn d'ober anv eus holl zilerc'hioù ar stokadenn. N'eo ar c'hrater nemet ul lodenn eus an dilerc'hioù.

Kraterioù an Douar

War-c'horre an Douar e vez diaes anavezout ar c'hraterioù peurliesañ. Betek ar bloavezhioù tri-ugent, deroù « oadvezh an egor », e vezent lakaet war gont ar menezioù-tan peurliesañ. A-drugarez d'ar gwellaennoù degaset gant studioù an egor, diorroadur ar skeudennoù douarouriezh, dre loarel pe ar geofizik, o deus gellet an douarourien reizhañ tamm-ha-tamm ar meskajoù kozh hag ober dizoloadennoù nevez.

Koulskoude e teu ar c'hraterioù da vezañ labezet buan abalamour d'an endro a gaver war an Douar :

  • Aergelc'h ar blanedenn a warez anezhi mat-tre, hag ar pep brasañ eus ar mein-kurun bihanoc'h evit 10 m treuzkiz ne dizhont ket gorre ar blanedenn. Ar re zo brasoc'h (betek 20 m) a darzh e-pad o nijadenn en aergelc'h ha re c'horrek eo o zammoù n'o deus ket energiezh a-walc'h ken da gleuzañ kraterioù bras.
  • Krignet eo gorre an Douar gant an dour o redek ha gant an avelioù.
  • Ar vuhez, un anadenn he deus war an Douar ur pouez hep he far e Koskoriad an Heol, a vuana kalz tizh ar gouelezennadur en dour. War-c'horre an Douar e laka gwiskadoù plantel da c'holeiñ ar c'hraterioù.
  • Labourat a ra tektonik ar plakennoù c'hoazh. Ul lodenn vras eus gorre an Douar a vez nevesaet ingal a-vuzul ma'z a un all da get.
  • 70 % eus gorre an Douar zo goloet gant dour a zigresk efed ar stokadennoù.

Miret he deus al Loar, e lec'h ma n'eus na dour (pe hogozik), nag aergelc'h, na buhez, ar roudoù lezet gant holl ar stokadennoù zo bet war he gorre abaoe ma oa sonnet he zektonik. Reiñ a ra ur soñj mat eus an niver a gorfoù zo stoket ouzh an Douar.

Daoust d'ar c'hemmoù prim war-c'horre an Douar a zistruj dilerc'hioù ar stokadennoù ez eus bet anavezet war-dro 170 krater stokadenn[1] Mont a ra o zreuzskiz eus un nebeud degadoù metr betek 300 km, hag o oad a ya eus an amzer a-vremañ (da skouer kraterioù Sikhote-Alin e Rusia a oa stummet e 1947) betek daou viliard a vloavezhioù, daoust ma n'eo ket koshoc'h ar pep brasañ anezhe evit 500 milion a vloavezhioù abalamour d'an argerzhioù meneget uheloc'h. Kavout a reer anezhe dreist-holl el lodennoù stabil eus kreiz ar c'hevandirioù[2]. Nebeut a graterioù a oa dizoloet dindan ar morioù abalamour ma'z eo diaes ergerzhout anezhe, hag ivez abalamour ma cheñch buan deun ar morioù, lonket e diabarzh an Douar da-heul argerzhioù tektonik ar plakennoù.

Ar c'hraterioù a weler war gorreadoù kozh-kenañ evel war Merc'her, al Loar, ha highlands su Meurzh, a ziskouez e oa ur prantad bombezadeg stank abred e diabarzh Koskoriad an Heol war-dro 3,9 miliarda vloavezhioù zo. Abaoe an amzer-se e oa kalz izeloc'h ar feur produadur kraterioù war-c'horre an Douar, met chom a ra bras memes tra. Etre unan ha teir stokadenn bras a-walc'h da sevel ur c'hrater 20 km treuzkiz zo war-c'horre an Douar war-dro ur wezh bep milion a vloavezhioù well-wazh.[3][4] Diskouez a ra e tlefe bezañ kalz muioc'h kraterioù yaouank a-walc'h war-c'horre an Douar evit n'hon eus dizoloet betek-henn. Cheñch a ra feur ar c'hraterioù savet e kreiz Koskoriad an Heol da-heul stokadegoù er gourizad asteroidennoù a grou strolladoù tammoù zo kaset a-dreuz kreiz Koskoriad an Heol[5]. Savet e oa an "tiegezh asteroidennoù Baptistina" en ur stokadeg, 160 milion a vloavezhioù zo, ha war a greder he deus lakaet feur ar stokadennoù da greskiñ kalz.

Ar stokadennoù o deus lezet kraterioù bras (en tu all da gant kilometr treuzkiz) o deus pouezet moarvat war emdroadur ar spesadoù bev. Ar stokadenn he deus savet Krater Chicxulub, da skouer, he deus bet ur roll bras er steuziadur spesadoù a-vloc'h c'hoarvezet e diwezh ar C'hretase, a lakaas ar pep brasañ eus an dinosaored da vont da get. Marteze e oa ur maen-kurun eus an tiegezh asteroidennoù Baptistina a oa bet kaoz anezhi, 65 milion a vloavezhioù zo.[5]


Lod eus ar gweleadoù metal zo liammet ouzh ar stokadennoù-se evel ar gweleadoù aour ha platin zo e Sudbury e Kanada.

Kraterioù Koskoriad an Heol

Ar c'hraterioù stokadenn eo an torosennadur pennañ a gaver war kalz korfoù-oabl eus Koskoriad an Heol evel al Loar, Merc'her , Kallisto, Ganymede hag ar pep brasañ eus al loarennoù hag an asteroidennoù. War-c'horre planedennoù ha loarennoù zo oberiantoc'h an argerzhioù douarouriezh enne, evel an Douar, Merc'her, Meurzh, Europa, Io ha Titan, ar c'hraterioù a weler n'int ket ken stank abalamour ma oant krignet gant an endro, pe douaret pe kemmet gant an tektonik.


Notennoù

  1. ↑ Grieve, R.A.F.; Cintala, M.J.; Tagle, R. (2007). Planetary Impacts in Encyclopedia of the Solar System, eil embannadur, L-A. McFadden et al. Eds, p. 826.
  2. ↑ Shoemaker, E.M.; Shoemaker, C.S. (1999). The Role of Collisions in The New Solar System, 4th ed., J.K. Beatty et al., Eds., p. 73.
  3. ↑ Carr, M.H. (2006) The surface of Mars; Cambridge University Press: Cambridge, UK, p. 23.
  4. ↑ Grieve R.A.; Shoemaker, E.M. (1994). The Record of Past Impacts on Earth in Hazards due to Comets and Asteroids, T. Gehrels, Ed.; University of Arizona Press, Tucson, AZ, pp. 417-464.
  5. ↑ 5,0 ha5,1 Bottke, WF, Vokrouhlický D Nesvorný D. (2007). "An asteroid breakup 160 Myr ago as the probable source of the K/T impactor". Nature 449 (7158): 48–53. DOI:10.1038/nature06070


Liammoù diavaez


Commons
Commons
Muioc'h a restroù diwar-benn

a vo kavet e Wikimedia Commons.

Adtapet diwar « https://br.wikipedia.org/w/index.php?title=Krater&oldid=1819336 »